W XX wieku koncepcja the best interests of the child by³a ju¿ obecna nie tylko w krajowych systemach prawnych, ale zaczê³a równie¿ rozpowszech-niaæ siê w skali miêdzynarodowej. Po raz pierwszy prawa dziecka (na tym etapie by³y to raczej obowi¹zki ludzkoci wobec dzieci) zosta³y zebrane w jed-nym dokumencie uznajed-nym na arenie miêdzynarodowej w 1924 roku, kiedy to Zgromadzenie Ligi Narodów podjê³o uchwa³ê zatwierdzaj¹c¹ Deklaracjê Praw Dziecka, W Preambule tego dokumentu stwierdzono, i¿ ludzkoæ po-winna daæ dziecku wszystko, co posiada najlepszego8. Nie okrelono jednak
¿adnej konkretnej grupy czy osób, które zobowi¹zane by³yby do pomocy dzieciom, ani te¿ nie wspomniano o szczególnej roli rodziców w wychowaniu, skupiaj¹c siê raczej na obowi¹zku ogólnoludzkim. Dokument ten nie ró¿nico-wa³ zobowi¹zañ wobec dzieci na czas wojny i pokoju, jednak mo¿na uznaæ, ¿e wojna wiatowa zakoñczona w nied³ugi czas przed jego uchwaleniem wyci-snê³a na nim swoje piêtno9. Obszerniejsze, choæ nadal pozostaj¹ce w sferze soft law, uregulowania znalaz³y siê w Deklaracji Praw Dziecka z 1959 roku10. W jej Preambule ponownie podkrelono zobowi¹zanie ludzkoci do ofiarowania
6 S. Starr, L. Brilmayer, Family Separation as a Violation of International Law, Ber-keley Journal of International Law, Vol. 21, issue 2, 2003, p. 56.
7 L. M. Kohm, op.cit., p. 335.
8 Geneva Declaration of the Rights of the Child of 1924, adopted 26.9.1924r., League of Nations O.J. Spec. Supp. 21, at 43 (1924).
9 wiadczy o tym miedzy innymi punkt pi¹ty wskazuj¹cy na koniecznoæ wychowania dzieci w duchu pomocy i braterstwa.
10 Declaration of the rights of the child, adopted by UN General Assembly Resolution 1386 (XIV) of 10.12.1959r. G.A. res. 1386 (XIV), 14 U.N. GAOR Supp. (No. 16) at 19, U.N.
Doc. A/4354.
dziecku wszystkiego co najlepsze. Ta Deklaracja w sposób bardziej rozbudo-wany odnios³a siê do zagadnienia the best interests of the child. Pojêcie to zosta³o u¿yte w deklaracji dwukrotnie. Pierwszy raz wspomina o nim art. 2 wskazuj¹c, ¿e dziecko ma prawo korzystaæ ze wszystkich udogodnieñ w ra-mach szeroko pojêtego rozwoju, który realizowany jest zgodnie z jego najlep-szym interesem. W drugim z kontekstów najlepszy interes dziecka, przy-wo³any jest jako naczelna zasada wykszta³cenia i wychowania dziecka.
Zagwarantowanie realizacji tej zasady spoczywa na opiekunach dziecka, któ-rymi w pierwszej kolejnoci powinni byæ jego rodzice (art. 7). Tym samym nale¿y uznaæ, i¿ matka i ojciec dziecka nie tylko powinni mieæ prawo wycho-waæ dziecko wedle w³asnych wartoci (co wynika z wytycznych systemów krajowych), ale zadbaæ o jego edukacjê i wychowanie w ogóle.
Jednak¿e dokumentem, który w pe³ni odniós³ siê do praw dzieci i który jako pierwszy mia³ (i nadal ma) moc wi¹¿¹c¹, okaza³a siê dopiero Konwencja o prawach dziecka (KPD) z 1989 r. Konwencja ta wielokrotnie odwo³uje siê do najlepszego interesu dziecka, w ¿adnym jednak z kontekstów nie próbuj¹c zdefiniowaæ tego pojêcia. Takie milczenie wydaje siê s³uszne, z uwagi na to, i¿ ustalenie, co jest najlepsze w interesie dziecka zale¿ne jest przecie¿ od bardzo wielu czynników, takich jak wiek, poziom dojrza³oci dziecka, fakt posiadania lub braku jednego b¹d obojga rodziców, czy te¿ rodowisko dziec-ka. Nale¿y jednak podkreliæ, ¿e brak takiej legalnej definicji nie wyklucza, a w pewnych sytuacjach nawet determinuje koniecznoæ opracowanie jej zakresu na potrzeby konkretnego dziecka w konkretnej sytuacji prawnej i faktycznej.
Do samej koncepcji najlepszego interesu dziecka KPD odnosi siê ju¿
w art. 3, który ustanawia zasadê interpretacyjn¹ dla pozosta³ych praw, wskazuj¹c, ¿e we wszystkich dzia³aniach dotycz¹cych dzieci, podejmowa-nych przez publiczne lub prywatne instytucje opieki spo³ecznej, s¹dy, w³adze administracyjne lub cia³a ustawodawcze, dobro dziecka powinno byæ
warto-ci¹ nadrzêdn¹ (art. 3)11. Co istotne, w czêci tej pomimo polskiej propozy-cji nie uwzglêdniono jednak, jako podmiotów zobowi¹zanych, rodziców dziecka. Tym samym nale¿y uznaæ, ¿e ich zobowi¹zanie do poszanowania najlepszego interesu zosta³o ograniczone do jedynie wyranie wskazanych praw. Twórcy Konwencji zdecydowali siê podkreliæ tê potrzebê w tych sytu-acjach, które wydaj¹ siê najbardziej problematycznej, jeli chodzi o sformu³o-wanie standardu najlepszego interesu. Nale¿¹ do nich, po pierwsze, kontak-ty z rodzicami. Konwencja gwarantuje jako podstawow¹ wykontak-tyczn¹, i¿ dzieci nie zostan¹ oddzielone od swoich rodziców, chyba ¿e koniecznoæ takiego rozdzielenia determinowana bêdzie w³anie potrzeb¹ realizacji najlepszego interesu. Do takich sytuacji zaliczaæ mo¿na tak drastyczne sytuacje, jak pope³nienie przez rodzica przestêpstwa, którego ofiar¹ jest dziecko, czy brak
11 Konwencja o prawach dziecka, przyjêta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjed-noczonych dnia 20.11.1989, Dz.U. 1991, Nr 120, poz. 526.
zdolnoci zapewnienia przez rodziców w³aciwego rozwoju dziecka i zagwa-rantowania realizacji jego podstawowych potrzeb. Jednak nawet w przypad-ku oddzielenia powinny byæ podejmowane wszelkie mo¿liwe dzia³ania, aby zapewniæ dziecku mo¿liwoæ kontaktów osobistych i bezporednich z rodzi-cem lub rodzicami (art. 9). Dziecko, które ze wzglêdu na swoje dobro zosta-nie usuniête ze rodowiska, stwarzaj¹cego zagro¿ezosta-nie dla jego rozwoju, ma prawo do specjalnej ochrony i pomocy ze strony pañstwa (art. 20).
Szersze zobowi¹zanie nak³ada na rodziców art. 18 KPD. Wedle jego treci to w³anie rodzice ponosz¹ odpowiedzialnoæ za wychowanie i rozwój dziecka. Wykonuj¹c te zadania staj¹ siê jednoczenie tymi podmiotami, na których równie¿ ci¹¿y obowi¹zek dba³oci o realizacjê najlepszego zabezpie-czenia interesów dziecka. Regulacja ta pojawia siê dopiero w art. 18, co powoduje, ¿e zadania pañstwa i organów maj¹ szeroki zakres, a zadania rodziców interpretowane s¹ w¹sko i w zakresie okrelonym tym artyku³em.
Konwencja nakazuje równie¿ kierowaæ siê dobrem dziecka w sprawach dotycz¹cych przysposobienia (art. 21). To najlepszy interes dziecka jest tutaj wzglêdem najwy¿szym i to on powinien obejmowaæ swoim zakresem ca³e postêpowanie zwi¹zane z adopcj¹. Konwencja nie ró¿nicuje rodzajów przysposobienia na krajowe i miêdzynarodowe. Uznaæ jednak nale¿y, i¿ naj-lepszy interes dziecka powinien byæ rozumiany w kontekcie specyfiki ka¿-dego z rodzajów tych postêpowañ.
Ostatnim zakresem uregulowañ, dotycz¹cych dobra dziecka, zosta³y ob-jête sytuacje zwi¹zane z pozbawieniem dziecka wolnoci. Zgodnie z postano-wieniami konwencyjnymi dziecko pozbawione wolnoci powinno byæ prze-trzymywane osobno od osób doros³ych, chyba ¿e inne rozwi¹zanie by³oby wymagane z uwagi na najlepszy interes dziecka (art 37(c)). Ponadto wyma-gane jest, aby rodzice lub opiekunowie o ile nie bêdzie to uwa¿ane za niezgodne z najlepszym interesem dziecka uczestniczyli w procesie udziela-nej mu pomocy prawudziela-nej oraz rozpatrywania jego sprawy (art. 40 (2) (b) (iii))12.
Nale¿y pokreliæ, ¿e z treci Konwencji w o wiele pe³niejszym zakresie ni¿ z Deklaracji z 1959 roku wy³aniaj¹ siê prawa i obowi¹zki rodziców, czasem jako gwarantów, a czasem jako podmiotów koniecznych dla realizacji najlepszego interesu dziecka. Wspominani w Konwencji rodzice czy opieku-nowie s¹ traktowani na równi, w ¿aden sposób ani matka, ani ojciec nie s¹ w swoich kontaktach z dzieckiem dyskryminowani. Treæ Konwencji nie za-k³ada a priori, ¿e wychowanie z matk¹ lub z ojcem bêdzie dla rozwoju dziecka lepszym rozwi¹zaniem. Ka¿dorazowo taka decyzja musi podlegaæ ocenie z perspektywy sytuacji dziecka, jego wiêzi emocjonalnych z rodzicami i gwarancji dla kontaktów z drugim rodzicem. Wa¿ne jest, aby mieæ wiado-moæ, ¿e w przypadku niektórych dzia³añ szczególnych, w tym zw³aszcza
12 UNHCR Guidelines on Formal Determination of the Best Interests of the Child Provisional Release, 2006 r., s. 21, dostêpne: http://www.unicef.org/violencestudy/pdf/
ID%20Guidelines%20%20provisional%20realease%20May%2006.pdf, 20.08.2014 r.
przyjêcia i oddzielenia od rodziców dziecka wbrew ich woli, Konwencja wy-maga, aby to w³anie dobro by³o czynnikiem nadrzêdnym.
Pozosta³e dokumenty raczej zabezpieczaj¹ prawa dziecka w kontekcie ochrony przyznanej jednostkom oraz rodzinom. Dotyczy to Powszechnej De-klaracji Praw Cz³owieka (art. 25 (2)), która skupia siê na ochronie matki i dziecka, nie wskazuj¹c jednak na jakiekolwiek zadania w zakresie realizacji najlepszego interesu dziecka. Z kolei Miêdzynarodowy Pakt Praw Obywatel-skich i Politycznych (MPPOiP) oraz Miêdzynarodowy Pakt Praw Gospodar-czych, Spo³ecznych i Kulturalnych (MPPGSiK) nie odwo³uj¹ siê bezporednio do najlepszego interesu dziecka, przewiduj¹ jednak gwarancje zwi¹zane z prawami dzieci. Dotycz¹ one w przypadku pierwszego z dokumentów
prawa rodziców do wychowania dzieci zgodnie z w³asnymi przekonaniami (art. 18(4))13, praw dzieci w sytuacji rozwi¹zania ma³¿eñstwa (art. 23(4)) oraz zobowi¹zuj¹ rodzinê, spo³eczeñstwo i pañstwo do pozbawionego dyskry-minacji prawa dostêpu do rodków ochrony prawnej (art. 24). W przypadku drugiego z Paktów14 podkrelona zosta³a koniecznoæ objêcia jak najszersz¹ ochron¹ rodziny oraz przyznanie jej jak najszerszego zakresu pomocy (art. 10) oraz, podobnie jak w poprzednim Pakcie, mo¿liwoci wyboru przez rodziców lub opiekunów drogi wychowania religijnego i moralnego (art. 13(3)).
Z punktu widzenia dokumentów miêdzynarodowych nale¿y równie¿
zwróciæ uwagê na regulacje przewidziane w Konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet15. Najistotniejsza wydaje siê regulacja przewiduj¹ca koniecznoæ zapewnienia warunków takiego wychowania w ro-dzinie, które przyczyni siê do w³aciwego rozumienia macierzyñstwa jako funkcji spo³ecznej oraz poczucia wspólnej odpowiedzialnoci mê¿czyzn i ko-biet za wychowanie i rozwój ich dzieci, przy za³o¿eniu, ¿e wzgl¹d na «najlep-szy interes dzieci» ma zawsze podstawowe znaczenie (art. 5 (b)).
Zagadnienie interesu dziecka jest równie¿ mniej lub bardziej wyranie zaakcentowane w dokumentach o charakterze regionalnym. Podstawowym dokumentem w tym zakresie jest oczywicie Konwencja o Ochronie Praw Cz³owieka i Podstawowych Wolnoci (EKPC). Nie wspomina ona jednak w ¿adnym ze swoich postanowieñ o najlepszym interesie dziecka. Nie ozna-cza to jednak, i¿ pojêcie to jest Konwencji obce. W szczególnoci nale¿a³oby zwróciæ tutaj uwagê na art. 8, gwarantuj¹cy prawo do poszanowania ¿ycia rodzinnego i prywatnego. Dokonuj¹c interpretacji Konwencji Trybuna³ wielo-krotnie kierowa³ siê w³anie najlepszym interesem dziecka, który uznaje za wytyczn¹ przy regulowaniu spraw dotycz¹cych relacji miêdzy rodzicami
13 Miêdzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966, Dz.U. 1977, Nr 38, poz.167.
14 Miêdzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Spo³ecznych i Kulturalnych przyjêty przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w dniu 16 grudnia 1966 r. Dz.U. 1977, Nr 38, poz. 169.
15 Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet przyjêta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 18.12.1979 r., Dz.U. 1982, Nr 10, poz. 71.
a dzieæmi. Z uwagi na fakt, ¿e Konwencja gwarantuje realizacjê jej praw ka¿demu (art. 1.)16, równie¿ dzieci mog¹ z powadzeniem dochodziæ praw odnosz¹cych siê ¿ycia rodzinnego we w³asnym najlepszym interesie lub za porednictwem rodziców, którzy oczywicie kierowaæ siê musz¹ najlepszym interesem dziecka. W przypadku spraw odnosz¹cych siê do kontaktów z dzieæmi w sytuacji braku porozumienia miêdzy rodzicami i w konsekwencji podejmowania interwencji przez organy pañstwowe17, pojawia siê równie¿
zarzut zwi¹zany z naruszeniem protoko³u nr 7 do EKPC. Zgodnie z treci¹ protoko³u ma³¿onkowie korzystaj¹ z równych praw i obowi¹zków w stosun-kach z ich dzieæmi, przy czym nie wyklucza to prawa pañstw do tego, aby podejmowaæ niezbêdne w interesie dziecka interwencje (art. 5)18. Na gruncie tej regulacji nie wykszta³ci³a siê jednak ¿adna wyrana praktyka orzeczni-cza, g³ównie z uwagi na fakt, i¿ skargi by³y uznawane za niedopuszczalne, a w przypadku orzeczeñ merytorycznych stwierdzaj¹c naruszenie art. 8
ETPC odstêpowa³ od badania naruszeñ art. 5 PD 7.
Wród standardów regionalnych, podejmuj¹cych problematykê zabezpie-czenia najlepszego interesu dziecka, znajduje siê europejska Konwencja o wykonywaniu praw dzieci z 1996 roku19. Konwencja ta w swojej Preambu-le podkrela, i¿ zosta³a ustanowiona w³anie w celu promowania praw i najlepszych interesów dzieci. Wydaje siê byæ bardzo istotne z perspektywy relacji miêdzy realizacj¹ najlepszego interesu dziecka a pozycj¹ rodziców, ¿e dok ument ten uznaje role tych drugich w promowaniu praw i dobra dzieci, przy za³o¿eniu uczestnictwa pañstwa o ile to konieczne we wspominanej ochronie i promocji. Takie ujêcie niejako odwraca spojrzenie, jakie wczeniej wyra¿one zosta³o w Konwencji o Prawach Dziecka, gdy¿ mamy do czynienia z przypisaniem podstawowej roli rodzicom, a dopiero w drugiej kolejnoci i pomocniczo pañstwu. Postanowienia konwencji w bardzo szerokim zakresie okrelaj¹ pozycjê procesow¹ dziecka i w tym te¿ aspekcie odwo³uj¹ siê do interesów dziecka. Po pierwsze, dziecko ma prawo do uzyskania istotnych dla jego praw informacji. Prawo to nie jest jednak okrelone w sposób abso-lutny, gdy¿ jego ograniczenia mog¹ mieæ swoje ród³o w wieku, stopniu rozwoju oraz rozeznaniu dziecka. W tym w³anie aspekcie nale¿y ograniczyæ zakres ich przekazywania, maj¹c w prospektywnie ewentualn¹ sprzecznoæ z dobrem dziecka. Po drugie, najlepszy interes dziecka jest wspominany jako zadanie dla organów s¹dowych, które powinny zadbaæ zarówno o to, aby
16 Konwencja o Ochronie Praw Cz³owieka i Podstawowych Wolnoci przyjêta w Rzymie dnia 4.11.1950 r., zmieniona nastêpnie Protoko³ami nr 3, 5 i 8 oraz uzupe³niona
Protoko-³em nr 2. Dz.U. 1993, Nr 61, poz. 284.
17 Wyrok ETPC w sprawie Chepelev przeciwko Rosji z 26.7.2007, nr skargi 58077/00 wyrok ETPC w sprawie Kaplan przeciwko Austrii z 18.1.2007, nr skargi 45983/99, wyrok ETPC w sprawie Bergagli przeciwko W³ochom z 9. 11.1999, nr skargi 38109/97.
18 Protokó³ nr 7 do EKPC, E.T.S. 117.
19 Europejska Konwencja o wykonywaniu praw dzieci, przyjêta w Strasburgu dnia 25.1.1996 r., Dz.U. 2000, Nr 107, poz. 1128.
przed podjêciem decyzji posiadaæ informacje, pozwalaj¹ce na podjêcie jej zgodnie z wymogami dotycz¹cymi dobra dziecka, jak i ustaliæ, czy zasiêgniê-cie opinii dziecka w sprawie nie stanowi dzia³ania sprzecznego z jego do-brem. Wreszcie podkrelono mo¿liwoæ wszczêcia z urzêdu z uwagi na
najlepszy interes dziecka samego postêpowania. Po trzecie, przepisy kon-wencyjne wskazuj¹ równie¿ zakres zadañ przedstawicieli (art. 10), które maj¹ byæ nakierowane na dostarczanie dzieciom informacji i udzielanie wy-janieñ. Ich podjêcie jest jednak warunkowane realizacj¹ najlepszego intere-su dziecka.
Nie bez znaczenia zarówno dla regulacji prawnych, jak i praktyki orzecz-niczej ETPC jest Konwencja dotycz¹ca aspektów cywilnych uprowadzenia dziecka za granicê20. W samej Preambule Konwencji znalaz³o siê stwierdze-nie pozwalaj¹ce na uznastwierdze-nie, i¿ g³ównym jej celem we wszystkich sprawach, dotycz¹cych opieki nad dzieæmi, jest kierowanie siê interesem dziecka. Nie bez znaczenie s¹ równie¿ postanowienia, odnosz¹ce siê do uznawania i wyko-nywania orzeczeñ dotycz¹cych pieczy nad dzieckiem oraz o przywracaniu pieczy nad dzieckiem21.
Preambu³a tego dokumentu zak³ada, ¿e najlepszy interes dziecka, jest t¹ wartoci¹, która ma zasadnicze znaczenie przy wydawaniu orzeczeñ doty-cz¹cych pieczy nad dzieckiem, oraz ¿e ustalenia konwencyjne maj¹ na celu zapewnienie uznawania i wykonywania orzeczeñ dotycz¹cych pieczy nad dzieckiem w duchu zapewnienia ochrony jego najlepszego interesu. W doku-mencie tym znalaz³y siê równie¿ gwarancje, dotycz¹ce odmowy uznania lub wykonania orzeczenia organu s¹dowego w³anie z uwagi na skutki mog¹ce powodowaæ naruszenie zasady najlepszego interesu dziecka (art. 10).
Z praktyki stosowania regu³ dotycz¹cych praw dziecka i praw cz³owieka czerpie równie¿ prawodawstwo Unii Europejskiej. Unia wyranie podkrela,
¿e wszelkie dzia³ania dotycz¹ce dzieci, zarówno podejmowane przez w³adze publiczne, jak i instytucje prywatne, nale¿y podporz¹dkowaæ najlepszemu interesowi dziecka (art. 24)22. Nale¿y dzieciom zapewniæ dostêp do takiej ochrony i opieki, która jest niezbêdna z punktu widzenia ich dobra, a tak¿e kierowaæ siê ich dobrem w realizacji prawa do utrzymywania sta³ego, osobi-stego zwi¹zku i bezporedniego kontaktu z obojgiem rodziców. Potrzebê re-alizowania tego ostatniego elementu szczególnie mocno podkrelaj¹ równie¿
dyrektywy Rady, które nakazuj¹ pañstwu cz³onkowskiemu zwróciæ szczegól-n¹ uwagê na zastosowanie zasady najlepszego interesu dziecka w kontekcie
20 Konwencja Haska z dnia 25.10.1980 r. dotycz¹ca aspektów cywilnych uprowadzenia dziecka za granicê, Dz.U 1995, Nr 108, poz. 528.
21 Europejska konwencja o uznawaniu i wykonywaniu orzeczeñ dotycz¹cych pieczy nad dzieckiem oraz o przywracaniu pieczy nad dzieckiem przyjêta w Luksemburgu dnia 20.5.1980 r. Dz.U. 1996, Nr 31, poz. 134.
22 Karta Praw Podstawowych, Dz.Urz. UE. C 83/389.
opieki nad dzieæmi, zasady nierozdzielania rodzeñstwa (art. 19)23, procedu-ralnych gwarancji przy postêpowaniach dotycz¹cych nadania dzieciom statusu uchodcy (pkt 4)24, a wiêc zasad, wed³ug których regulowane jest wydalenie dzieci oraz przebywanie dzieci w orodkach detencyjnych (art. 5, 10, 17)25.
W zakresie podstaw prawnych nale¿y uznaæ, i¿ wiele dokumentów za-równo o charakterze uniwersalnym, jak i regionalnym odnosi siê do proble-matyki najlepszego interesu dziecka, czêsto jednak ³¹cz¹c czy te¿ nakazuj¹c patrzeæ z perspektywy praw i zobowi¹zañ rodziców oraz opiekunów. Przewi-dziany na gruncie europejskim standard wydaje siê byæ dobrze zabezpieczo-ny, w szczególnoci z uwagi na powszechn¹ akceptacjê postanowieñ Konwen-cji o prawach dziecka oraz efektywnoæ systemu kontroli ETPC. Pomimo i¿
dokumenty te wywodz¹ siê z ró¿nych systemów i maj¹ odrêbne t³o to jednak tak istotne dzia³ania, jak mechanizm ochrony najlepszego interesu dziecka, s¹ czêsto wykorzystywane w praktyce orzeczniczej.