Charakterystyka mniejszości romskiej w Republice Czeskiej

Liczbę Romów w Republice Czeskiej szacuje się obecnie na od 150 tys. do 300 tys.237, niekiedy nawet do 400 tys.238. Podczas spisu ludności z 2011 roku narodowość tę zadeklarowało jednak zaledwie niewiele ponad 13 tys., z czego w przypadku większej części respondentów – 7 tys., była to jedna z dwóch narodowości. Natomiast język romski jako ojczysty zadeklarowało ponad 41 tys. osób, z czego zdecydowana więk-szość – ponad 33 tys. w kombinacji z językiem czeskim239. Wyniki spisu powszechne-go w drastyczny sposób rozmijają się więc z nieofi cjalnymi szacunkami.

W największym stopniu zintegrowani i zasymilowani ze społeczeństwem czeskim są od dawna prowadzący osiadały tryb życia Romowie czescy i morawscy. Niejednokrotnie wskazuje się na ich wyjątkową pod tym względem pozycję w porównaniu z pozostałymi grupami romskimi. Wysoki stopień zasymilowania zauważa się również w przypadku nielicznej już dziś społeczności Sinti, lecz widoczne są wśród nich bardzo silne wpływy niemieckiej kultury i języka. Największym spośród wszystkich grup stopniem herme-tyczności i najmniejszą podatnością na procesy asymilacji i integracji cechują się na-tomiast Romowie wołoscy. Podaje się ich jako przykład grupy, która potrafi ła ochronić swoje tradycje i język. Niewątpliwe sprzyjał temu koczowniczy tryb życia, jaki prowa-dzili do końca lat 50. ubiegłego wieku. Są oni wciąż grupą zbadaną w niewielkim stop-niu, izolującą się nie tylko od społeczeństwa większościowego, ale także od pozostałych grup romskich. Z kolei najliczniejszą, ale i najbardziej zróżnicowaną wewnętrznie pod względem poziomu życia, zachowania tradycji, językowym, wykonywanych profesji,

236 D. Drbohlav a kol., Migrace a (i)migrant v Česku. Kdo osme, odkud přicházíme, kam jdeme?, Praha 2010, s. 48–52.

237 K. Hlaváček, Romové v České republice, „Parlamentní institut. Studie” 2014, č. 5, s. 3, http:// www.psp.cz/ sqw/text/orig2.sqw?idd=91753 (12.01.2015); K.A. Samková, Romská otázka. Psy-chologické důvody sociálního vyloučení Romů, Praha 2011, s. 45.

238 S. Wojciechowski, Nacjonalizm w Europie Środkowo -Wschodniej, Wrocław 2000, s. 169.

239 Wyniki spisu ludności z 2011 roku dostępne są na stronach internetowych Czeskiego Urzędu Statystycznego http://www.czso.cz.

itd. grupą są Romowie słowaccy. Jest to zbiorowość bardziej otwarta niż Romowie wołoscy, ale nie tak zasymilowana jak morawscy. Ponadto ich obecność na ziemiach czeskich nie sięga tak odległej przeszłości, lecz związana jest głównie z powojenną migracją. Podobnie jak w przypadku tzw. Romów węgierskich240.

Romowie zamieszkują praktycznie wszystkie regiony Czech, aczkolwiek jako obsza-ry zwiększonej koncentracji wskazuje się przede wszystkim północne i środkowe Cze-chy, zwłaszcza zaś województwa usteckie i morawsko -śląskie241. Szacuje się, że w 2001 roku w pierwszym z wymienionych mieszkało 16,2% całkowiej populacji romskiej Republiki Czeskiej, zaś w drugim 15,3%242. Około połowa czeskich Romów żyje w spo-łecznie wykluczonych osiedlach, których geneza sięga epoki socjalizmu, a związana jest przede wszystkim z migracjami ludności romskiej do określonych dzielnic czy części miast i miasteczek oraz jej stopniowej w nich koncentracji. Na podstawie funkcjonują-cych dotychczas typologi oraz współczesnych trendów rozwojowych społecznie wyklu-czonych osiedli w Republice Czeskiej opisanych w opublikowanej w 2015 roku Analizie

społecznie wykluczonych osiedli w Republice Czeskiej (Analýza sociálně vyloučenych lokalit v ČR) wyróżnić można ich następujące typy w odniesieniu do Romów:

lokale mieszkaniowe znajdujące się w starej, zdewastowanej zabudowie miej-1)

skiej, zasiedlone przez Romów, którym przydzielano mieszkania o niskim stan-dardzie lub też, ze względu na liczną rodzinę, o większym metrażu. Często w po-czątkowej fazie nie notowano tu wyraźnej koncentracji ludności romskiej, ta nastąpiła w okresie późniejszym, m.in. wskutek niewymuszonej już migracji, obejmując określone części miasta. Przykładem jest dzielnica Libeň w Pradze. Z perspektywy integracji mniejszości romskiej są one najkorzystniejsze ze wzglę-du na położenie w centrum miast, a więc dostępność infrastruktury i bliskie są-siedztwo dzielnic zamieszkiwanych przez nie -Romów;

„osiedla satelity” położone na peryferiach większych miast, sztucznie stworzone 2)

przez władze socjalistyczne poprzez przesiedlenie i koncentrację wielu romskich rodzin. Na ogół jeszcze w okresie socjalizmu widoczna była ich stopniowa de-gradacja. Przykładem jest osiedle Chánov, typowe „blokowisko” wybudowane na peryferiach północnoczeskiego Mostu pod koniec lat 70. XX stulecia;

osiedla położone na peryferiach miast, o niskim standardzie lokali mieszkalnych, 3)

na ogół w koloniach robotniczych. W okresie socjalizmu, mimo znaczącej kon-centracji ludności romskiej, nie miały one jeszcze charakteru slumsów. Przykła-dem jest Bedriška – Mariánské Hory w Ostrawie243;

240 I. Kašparová, Politika romství – romská politika, Praha – Brno 2014, s. 29–35; E. Davidová, K mezigeneračním…, s. 35.

241 K. Hlaváček, op.cit., s. 3.

242 R. Weinerová, Romové a stereotypy. Výzkum stereotypizace Romů v Ústeckém kraji, Praha 2014, s. 22.

243 Interesujące studium transformacji kolonii robotniczych w romskie getta patrz M. Jemelka, Ostrawskie kolonie robotnicze na drodze od osiedli fi rmowych do socjalnie wykluczonych osiedli romskich (1954–1989), [w:] Kwestia romska w kontekście bezpieczeństwa…, s. 59–84.

pojedyncze izolowane domy, noclegownie, schroniska, itd., wśród mieszkańców 4)

których dominują Romowie, często znajdujące się w katastrofalnym stanie tech-nicznym244;

izolowane osiedla lub inne podobne lokalizacje, coraz częściej bez wyraźnych 5)

fi zycznych cech wyodrębnienia, położone w małych miasteczkach i na wsiach. Powstały i/lub rozrosły się przede wszystkim w wyniku emigracji Romów z więk-szych miast z powodu niżwięk-szych kosztów utrzymania, w poszukiwaniu mieszkania oraz celowych przesiedleń w ramach gminy lub z innych gmin, przeprowadza-nych przez władze samorządowe lub prywatprzeprowadza-nych właścicieli nieruchomości245. W roku 2006 liczba społecznie wykluczonych osiedli nieznacznie przekraczała trzy-sta i, jak szacowano, zamieszkiwało je od 60–80 tys. osób. Analizy przeprowadzone w okresie późniejszym w części województw przez lokalne władze wskazywały na ten-dencję wzrostową, np. w województwie karlowowarskim ich liczba zwiększyła się z 13 w roku 2006 do 31 w 2012, w ołomunieckim odpowiednio z 27 do 47, natomiast z 28 do 44 w morawsko -śląskim246. Analiza z 2015 roku potwierdziła tę tendencję. W roku 2014 liczba osiedli przekroczyła sześćset, a zamieszkiwać w nich miało w granicach 95–115 tys. osób, w większości Romów. W roku 2006, w nieco ponad 80% izolowa-nych osiedli ich udział w ogóle mieszkańców wynosił co najmniej połowę, a w ponad 40% sięgał nawet 90% i więcej. W roku 2014 proporcje uległy nieznacznej modyfi ka-cji – ¼ z nich to osiedla, w których udział Romów w strukturze mieszkańców wynosił nie więcej niż połowę, w 37% gett wielkość ta przekroczyła 90%247. Porównanie da-nych – z roku 2006 i 2014 – obrazuje wielką dynamikę procesu zwiększania się liczby społecznie wykluczonych osiedli. Z drugiej jednak strony zmienił się ich charakter, co nie pozostaje bez wpływu na ów zauważalny, gwałtowny wzrost. Przede wszyst-kim w większości przypadków zmniejszeniu uległa średnia liczba mieszkańców, co związane jest z faktem, iż osiedla tracą swój (wielko -) miejski charakter, coraz czę-ściej powstając w małych miastach i na wsiach. Stąd też zauważalnemu w skali kraju zwiększeniu liczby osiedli nie towarzyszy aż tak drastyczny wzrost liczby zamieszku-jących je osób. Ten ostatni zaś jest przede wszystkim wynikiem prostej reprodukcji wykluczenia społecznego w kolejnych generacjach i, lecz już w mniejszym stopniu, krysyzysu ekonomicznego248.

244 K. Kličová, Podminkí bydlení příslušníků romské komunity jako marginalizované sociální skupiny a rezindenční segregacje, [w:] I. Šimíková , I. Vašečka a kol., Mechanismy sociálního vyčleňování romských komunit na lokální úrovni a nástroje integracje, Brno 2004, s. 109.

245 Analýza sociálně vyloučenych lokalit v ČR, K. Čada (ed.), Praha 2015, s. 32. (http://www. gac.cz/userfi les/File/nase_prace_vystupy/Analyza_socialne_vyloucenych_lokalit_GAC.pdf (30.09.2015).

246 Zpráva o stavu romské menšiny v České republice za rok 2012 (dalej: Zpráva o stavu romské… 2012), Praha 2013, s. 113–114.

247 Analýza sociálně vyloučenych lokalit…, s. 32, s. 39.

Jako cechy wyróżniające społecznie wykluczone osiedla w Republice Czeskiej I. Gabal i P. Víšek wskazują: wysoki udział Romów i osób uważanych za Romów; biedę i materialny niedostatek, mające wpływ przede wszystkim na dzieci; słabo rozwiniętą infrastrukturę publiczną; brak korzystnych warunków dla inwestorów i przedsiębiorców, stąd niski poziom aktywności gospodarczej; wysoki poziom bezrobocia z przewagą bezrobocia długookresowego; niski poziom wykształcenia; problemy społeczno -ekonomiczne; przywiązanie do solidarności rodzinnej i brak uczestnictwa w społecznych systemach redystrybucji (np. systemie ubezpieczeń społecznych czy emerytalnym); niekorzystne warunki zdrowotne i higieniczne; wy-soka przestępczość i zjawiska patologiczne; zarabianie przez jednostki i instytucje na ciężkiej sytuacji osób społecznie wykluczonych (np. przez lichwiarzy, właścicieli prywatnych noclegowni)249.

Innym równie niepokojącym zjawiskiem jest postępująca koncentracja społecz-nie wykluczonych osiedli w województwach najbardziej dotkniętych negatywnymi skutkami transformacji ustrojowej, takich jak m.in. upadek niektórych gałęzi prze-mysłu preferowanego w okresie socjalizmu, dramatyczny wzrost bezrobocia, nieko-rzystne zmiany w środowisku naturalnym itp. (patrz wykres 1 i wykres 2). Innymi słowy – borykająca się z wieloma problemami o charakterze socjalnym i ekonomicz-nym zamieszkująca je ludność romska koncentruje się w województwach trapionych przez wiele problemów o charakterze społeczno -ekonomicznym, co z jednej strony, dodatkowo obciąża te regiony, a z drugiej, ogranicza szanse Romów na znalezienie pracy i poprawę warunków życiowych.

Mimo że proces wykluczenia społecznego na ziemiach czeskich nie jest zjawi-skiem nowym, także w kontekście mniejszości romskiej, uważa się, że na pozio-mie ogólnokrajowym jego zdynamizowanie nastąpiło w latatch 90. XX wieku wraz z transformacją polityczno -ekonomiczną i jest on jednym z jej negatywnych skut-ków. W perspektywie jednostkowej problem ten łączy się na ogół z utratą zatrudnie-nia, która jest początkiem łańcucha niekorzystnych wydarzeń prowadzących w osta-teczności do wyrzucenia jednostki poza nawias społeczeństwa i braku możliwości powrotu. Warto jednakże w tym kontekście przytoczyć opinię Ivany Šimíkovej, zdaniem której w przypadku Romów silniejszym czynnikiem inicjującym

społecz-ne wykluczenie jest przerwanie kontaktów z członkami społeczeństwa większo-ściowego i powszechnymi instytucjami społecznymi jako takimi (…). Codzienne życie członków mniejszości romskiej toczy się w segregowanej przestrzeni bądź bezpośrednio fi zycznie – ulice i domy zamieszkiwane w większości przez Romów – bądź, w „lepszym wypadku”, symbolicznie – mimo zamieszkiwania w sąsiedztwie nieromskim nie dochodzi do pozytywnych interakcji250.

Kwestia wykluczenia społecznego nie jest charakterystyczna dla całej populacji romskiej w Czechach i nie ogranicza się jedynie do mniejszości romskiej. Jednak,

249 I. Gabal, P. Víšek, op.cit., s. 14–15.

250 I. Šimíková, Mechanismy sociálního vylučování, [w:] I. Šimíková, I. Vašečka a kol., op.cit., s. 137.

Wykres 1. Liczba społecznie wykluczonych osiedli w województwach Republiki Czeskiej w 2006 roku

Źródło: opracowanie własne na podstawie Analýza sociálně vyloučenych lokalit v ČR, K. Čada (ed.), Praha 2015, s. 31.

Wykres 2. Liczba społecznie wykluczonych osiedli w województwach Republiki Czeskiej w 2013 roku

Żródło: opracowanie własne na podstawie Analýza sociálně vyloučenych lokalit v ČR, K. Čada (ed.), Praha 2015, s. 31. WŽnjŽƐƚĂųĞ ʹ ϭϬϱ hƐƚĞĐŬŝĞ ʹ ϲϯ _ƌŽĚŬŽǁŽĐnjĞƐŬŝĞ ʹ ϯϲ KųŽŵƵŶŝĞĐŬŝĞ ʹ Ϯϳ DŽƌĂǁƐŬŽƑůČƐŬŝĞ ʹ Ϯϴ >ŝďĞƌĞĐŬŝĞ ʹ Ϯϲ <ĂƌůŽǁŽŚƌĂĚĞĐŬŝĞ ʹ Ϯϱ WŽnjŽƐƚĂųĞ ʹ ϭϲϴ hƐƚĞĐŬŝĞ ʹ ϴϵ _ƌŽĚŬŽǁŽĐnjĞƐŬŝĞ ʹ ϲϰ WŝůnjŶĞŷƐŬŝĞ ʹ ϰϮ KųŽŵƵŶŝĞĐŬŝĞ ʹ ϲϮ DŽƌĂǁƐŬŽƑůČƐŬŝĞ ʹ ϳϮ >ŝďĞƌĞĐŬŝĞ ʹ ϰϴ <ĂƌůŽǁĂƌƐŬŝĞ ʹ ϲϭ

jak już wspomniano, jej członkowie tworzą znaczny odsetek osób społecznie wyklu-czonych i mieszkańców gett. Jest to jeden z najważniejszych problemów, z który-mi borykają się czescy Romowie, implikujący szereg innych niepokojących zjawisk wpływających na sytuację tej społeczności. Obecnie mówi się w tym kontekscie o swoistym exodusie ludności romskiej z większych miast do gett znajdujących się na prowincji, reemigracji Romów z zagranicy „z niczym”, likwidacji części społecznie wykluczonych osiedli i pozytywnych zmianach w innych. Przede wszystkim jednak wskazuje się na negatywne zjawiska, które izolowane osiedla generują.

Z problemem wykluczenia społecznego wiąże się ściśle problem bezrobocia. Mimo że Republika Czeska należy do krajów notujących stosunkowo niski odse-tek bezrobotnych w strukturze mieszkańców, to jednak sytuacja w poszczególnych województwach znacznie się różni. Do najbardziej dotkniętych należą te, w których licznie występuje mniejszość romska, co dodatkowo komplikuje jej sytuację. Od-nosi się to zwłaszcza do Romów zamieszkujących społecznie wykluczone osiedla. Zdaniem wojewódzkich koordynatorów do spraw mniejszości romskiej bezrobocie wśród nich wynosi w tych województwach od 70 do 100%. Ponadto Romowie miesz-kający w izolowanych osiedlach mają mniejsze szanse na znalezienie pracy niż za-mieszkujący je nie -Romowie. Niekorzystnym zjawiskiem jest również znaczna liczba rodzin romskich, w których bez pracy pozostaje kilka osób w wieku produkcyjnym oraz struktura zawodowa pracujących Romów, w której przeważają pracownicy nie-wykwalifi kowani. Poza tym romscy pracownicy spotykani są przede wszystkim w ga-łęziach gospodarki silnie podatnych na wahania koniunktury. Ogromny problem stanowi ponadto wysoki poziom bezrobocia wśród młodych Romów, sięgający na-wet 60–70% i brak u znacznej części z nich jakiegokolwiek doświadczenia legalnego zatrudnienia. Część ludności romskiej podejmuje pracę nielegalną, a wybór takiej formy aktywności zawodowej wynika z szeregu przesłanek, w niektórych przypad-kach o całkowicie „racjonalnym” charakterze, związanych np. z dyskryminacją na rynku pracy, która przekłada się na niższe płace oferowane Romom. W rezultacie, przy odliczeniu kosztów własnych, legalna praca staje się nieopłacalna. Część, szcze-gólnie młodszych, wybiera opcję szybkiego i większego zarobku, zamiast legalnej i źle płatnej pracy, nawet jeśli może się to wiązać z naruszaniem prawa. Problem bezrobocia wiąże się również ze zjawiskiem zadłużenia dotykającym znaczną część ludności romskiej. W momencie podjęcia legalnej pracy Romowie „narażają się” na egzekucję należności, które są dłużni. Do najważniejszych czynników determinu-jących bezrobocie należy również problem wykształcenia, a właściwie jego braku wśród znacznego odsetka populacji romskiej.

W grupie najistotniejszych problemów dotykających społeczność romską, ściśle związanych z problemem wykluczenia społecznego, wymienia się również kwestie mieszkaniowe. Romowie mają ogromne trudności w dostępie do lokali mieszka-niowych o przyzwoitym standardzie. Po części z powodu przyjętych po aksamitnej

rewolucji uregulowań systemowych i realizowanej polityki mieszkaniowej, po części

prawa uniemożlwiają im zachowanie lokalu mieszkaniowego. Ponadto Czesi niejed-nokrotnie z niechęcią przyjmują perspektywę romskiego sąsiedztwa. Swego rodzaju odpowiedzią na zaistniały problem jest powstanie całego segmentu mieszkań o ni-skim standardzie, często bez podstawowych wygód sanitarnych, których właścicie-le wykorzystują trudną sytuację Romów i istniejący w Czechach system dopłat do mieszkań dla najuboższych. Członkowie mniejszości romskiej napotykają ponadto na ograniczenia w korzystaniu z opieki zdrowotnej, wynikające przede wszystkim z trudnej sytuacji ekonomicznej uniemożliwiającej np. wykup recept, i braku wiedzy o systemie opieki zdrowotnej czy o konieczności szczepień dzieci. Niepokoi również negatywny stosunek społeczeństwa większościowego do ludności romskiej, określa-ny mianem „czeskiego antycyganizmu”. Ta niechęć przyjmuje różne formy – zabie-rania dzieci ze szkoły, do której uczęszczają dzieci romskie, dyskryminacji, stereoty-pów dotyczących tej grupy etnicznej, negatywnych opinii o Romach podczas badań sondażowych, uczestnictwa w antyromskich akcjach typu pochody, demonstracje itp. (patrz dalsza część tekstu)251.

W roku 2011 w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych Republiki Czeskiej zareje-strowanych było ponad czterysta organizacji romskich, jednak większość nie prze-jawiała aktywności. Niemniej istnieje liczna grupa takich, które podejmują bardzo rozwiniętą działalność, przede wszystkim na rzecz wspierania romskiej kultury, upamiętniania historii Romów, na rzecz wzrostu politycznego, ekonomicznego, społecznego, kulturalnego poziomu życia Romów i poprawy sytuacji romskich dzieci. Do najbardziej znanych należą m.in. IQ Roma servis i DROM w Brnie, De-mokratyczny Sojusz Romów (Demokratická aliance Romů) w Valašském Meziříčí, Stowarzyszenie Romów Północnych Moraw (Společenství Romů Severní Morava) w Karwinie, Stowarzyszenie Romów na Morawach w Brnie (Společenství Romů na Moravé), stowarzyszenie Romea w Pradze, które prowadzi portal internetowy Ro-mea.cz, stowarzyszenie Romano džaniben z siedzibą w Pradze252.

O ile przed rokiem 1993 czescy Romowie notowali pewne sukcesy na scenie po-litycznej253, o tyle po rozpadzie państwa czechosłowackiego, mimo pojawiania się i egzystencji coraz to nowych ugrupowań, takich sukcesów zabrakło. Przyczyn tego zjawska upatrywać można m.in. w obojętności i nieufności Romów wobec polityki i polityków, także romskich, podziałach o podłożu kulturowym wśród społeczności

251 Zpráva o stavu romské… 2012; Zpráva o stavu romské menšiny v České republice za rok 2011 (dalej: Zpráva o stavu romské… 2011), Praha 2012 s. 88–90; I. Gabal, P. Víšek, op.cit., s. 23–26. Zob. też szerzej Zpráva o stavu romských komunit v České republice za rok 2008 (dalej: Zpráva o stavu romských… 2008), Praha 2009; Zpráva o stavu romské menšiny v Čes-ké republice za rok 2009 (dalej: Zpráva o stavu romsČes-ké… 2009), Praha 2010; Zpráva o stavu romské menšiny v České republice za rok 2010 (dalej: Zpráva o stavu romské…2010), Praha 2011; Zpráva o stavu romské menšiny v České republice za rok 2013 (dalej: Zpráva o stavu romské…2013), Praha 2014.

252 Zob. szerzej M. Michalska, Kwestia romska w Czechach, [w:] Kwestia romska w polityce państw Europy Środkowej…, s. 132–136.

romskiej, przejawiających się zarówno w preferencjach wybrorczych, jak i działaniach samych ugrupowań, niechęci deklarowania przez Romów „publicznie” przynależno-ści etnicznej, niskiej świadomoprzynależno-ści politycznej Romów, koncentrowaniu zaintereso-wania ugrupowań romskich na sprawach mniejszości romskiej, silnych podziałach społeczno -ekonomicznych wśród Romów, skutecznie utrudniających utworzenie ugrupowania, które reprezentowałoby interesy przynajmniej większości czeskich Romów. Trudno również mówić o sukcesach Romów we współpracy z partiami więk-szości. Jeśli są, to należą do sporadycznych.

Irena Kašparová w kontekście sytuacji mniejszości romskiej na czeskiej scenie politycznej – nieobecności jej przedstawicieli w życiu politycznym przejawiającej się zarówno w braku znaczących romskich ugrupowań politycznych, jak i w braku poli-tyków romskich na listach wyborczych ugrupowań „nieromskich” – używa terminu „segregacja polityczna”, a samych Romów okresla mianem politycznie „niewidzial-nego fantomu”254. Niewątpliwie bowiem, mimo pewnego potencjału politycznego, którego źródło tkwi przede wszystkim w liczebności romskiej społeczności oraz w tworzącej się romskiej klasie średniej i romskich elitach, jak również w polityce Unii Europejskiej wobec społeczności romskiej, można stwierdzić, iż czeskie ugru-powania nie wykazują większego zainteresowania współpracą z Romami, zaś kra-jowa polityka nie należy do sfer większego zainteresowania mniejszości romskiej. Swą aktywność kieruje ona głównie na obszar organizacji pozarządowych oraz na poziom międzynarodowy.

2.3 Polityka Republiki Czeskiej wobec mniejszości romskiej