Radykalizacja nastrojów wśród mniejszości romskiej

Dopełnienie próby analizy zjawiska ekstremizmu w kontekście problematyki rom-skiej stanowi zwrócenie uwagi na groźbę radykalizacji nastrojów wśród mniejszości romskiej oraz możliwość pojawienia się ekstremizmu romskiego, nawet jeśli obec-nie zjawiska te mają charakter zdecydowaobec-nie marginalny a o możliwości rozwoju ekstremizmu romskiego można mówić raczej w perspektywie mglistej przyszłości, niż współczesnej.

Ekstremizm romski nie był obecny na ziemiach czeskich w przeszłości i również obecnie wskazuje się na czynniki skutecznie ograniczające możliwość jego zaistnienia i rozwoju463. Do takich należy zaliczyć przede wszystkim problem samoidentyfi kacji Romów oraz relacji romska elita polityczna – społeczność romska. Romowie nie są jednorodną grupą, powszechnym wśród nich zjawiskiem jest identyfi kacja z rodziną i klanem a dopiero na drugim miejscu, lub wcale, z grupą etniczną. Ponadto część Romów żywi niechęć do członków innych grup romskich oraz dystansuje się od dzia-łalności elit romskich, których nie traktują jako reprezentujących Romów. Cytowany już M. Mareš zauważa ponadto fakt defi niowania Romów jako narodu bez państwa, co skutecznie ogranicza atrakcyjność postulatów utworzenia takiego podmiotu pań-stwowego i walki o niego464.

Istnieją jednak także czynniki potencjalnie sprzyjające radykalizacji nastrojów wśród mniejszości romskiej i rozwojowi różnych form ekstremizmu romskiego. Cho-dzi tutaj przede wszystkim o trudną sytuację ekonomiczną, w której żyje część Romów i zjawiska patologiczne, często jej towarzyszące. Koncentracja ubóstwa i patologii na obszarze społecznie wykluczonych osiedli sprzyja radykalizacji nastrojów i podatno-ści na skrajne ideologie. Ponadto ewentualny rozwój ekstremizmu romskiego może nastąpić jako odpowiedź na antycyganizm części czeskiego społeczeństwa i polity-ków, i działania skrajnie prawicowych nurtów politycznych. Należy w tym kontekście

462 M. Mareš, Antycyganizm…, s. 192.

463 Zob. szerzej idem, Romský extremismus v ČR? Analýza pojmu a možnosti jeho aplikace, „Rex-ter – časopis pro výzkum radikalismu, extremismu a „Rex-terorismu” 2012, č. 2, s. 5–11, http:// www.rexter.cz.

pamiętać, że jako antagonista skrajnej prawicy podczas antyromskich akcji występu-je często skrajna lewica, na ogół zaangażowana w organizowanie akcji proromskich (pochody, happeningi itp.). Istotny może być także czynnik kulturowy: hermetycz-ność społeczności romskiej, jej odmienhermetycz-ność kulturowa w porównaniu z większościo-wym społeczeństwem, czy wreszcie akceptacja w stosunku do nie -Romów zachowań niedopuszczalnych w stosunku do członków własnej grupy etnicznej.

Obecnie ryzyko ekstremizmu romskiego u naszych południowych sąsiadów wyda-je się być marginalne, choć widoczne są oznaki radykalizacji nastrojów wśród części tej społeczności. Sami Romowie jako przyczyny podają część z wymienionych wyżej czynników: wzrost nastrojów antyromskich w czeskim społeczeństwie i działalność skrajnej prawicy oraz politykę władz samorządowych. W miastach, w których docho-dzi do antyromskich demonstracji, wprowadzane są programy „zerowej tolerancji”, ewentualnie inne formy działań odczuwane przez społeczność romską jako wymie-rzone w nią represje. Ponadto radykalizacji ludności romskiej sprzyja doświadczanie

codziennego poniżania, połączonego z rasistowskimi wyzwiskami. Zdaniem

działa-czy organizacji pozarządowych w największym stopniu wzrost nastrojów radykalnych zauważalny jest wśród młodych Romów, a geografi cznie w województwach usteckim (głównie w Ústí nad Łabą) i morawsko-śląskim (głównie w Ostrawie)465.

Aktywność członków mniejszości romskiej w Republice Czeskiej, nosząca znamio-na działań o charakterze ekstremistycznym bądź też o takim potencjale w przyszłości, skupia się w następujących obszarach: 1) współpraca z ugrupowaniami ekstremi-stycznymi; 2) motywowana rasowo przestępczość, której sprawcami są Romowie a ofi arami nie -Romowie, głównie Czesi; 3) działania podejmowane przez Romów jako odpowiedź na aktywność skrajnej prawicy i antycyganizm czeskiego społeczeń-stwa; 4) związki z rozwojem przestępczości zorganizowanej.

W Republice Czeskiej działają obecnie ugrupowania romskie, ewentualnie rom-scy aktywiści, współpracujące ze skrajnymi organizacjami lewicowymi lub też sta-nowiące część tychże. Związki te notowane są od lat 90. ubiegłego stulecia. Wówczas to m.in. powstawały romskie organizacje o trockistowskim charakterze, jako część większych tego typu organizacji, na listach wyborczych radykalnej Partii Czechosło-wackich Komunistów (Strana československých komunistů) znajdowali się Romo-wie, romskie organizacje współpracowały z marksistowsko -leninowskim Związkiem Młodych Komunistów Czechosłowacji (Svaz mladých komunistů Československa – SMKČ), o współpracę z Romami zabiegali także czescy anarchiści466. Również współcześnie widoczne jest zainteresowanie skrajnej lewicy problematyką romską. Przejawia się ono na płaszczyznach: organizacyjnej (współpraca z organizacjami

465 F. Kostlán, Radikalizace Romů vzrůstá, chystají akce proti rasistům, pokoušejí se zakládat domobrany, ozbrojují se, http://www.romea.cz/cz/zpravodajstvi/domaci/radikalizace -rychle -vzrusta -chystaji -vlastni -akce -proti -rasistum -pokouseji -se -zakladat -ozbrojuji -se (10.11.2013).

466 M.in. lansujący hasło „Romskie getta są naszym Chiapaz”. M. Mareš, Romský extremismus…, s. 26–29.

i działaczami romskimi i tworzenie romskich organizacji w ramach własnej struk-tury); ideowej (głoszenie haseł obrony praw mniejszości romskiej, solidarności i wsparcia ze społecznie wykluczonymi, walki z antyromską skrajną prawicą, itp.); podejmowania działań (włączanie się i udział w akcjach organizowanych przez organizacje romskie, także nieekstremistyczne, organizowanie własnych akcji). Proromskie inicjatywy, w których uczestniczą członkowie skrajnej lewicy, przybie-rają na ogół formę demonstracji poparcia dla Romów, dla konkretnych społecznie wykluczonych osiedli romskich, happeningów, protestów przeciw pochodom or-ganizowanym przez skrajną prawicę, czy też prób blokady tychże467. Obok lewico-wych ekstremistów uczestniczą w nich także przedstawiciele mniejszości romskiej i obrońcy praw człowieka468.

Aktywność skrajnej lewicy podczas proromskich demonstracji, występowanie w roli obrońcy praw Romów i społecznie wykluczonych, walka ze skrajną prawicą, która podczas antyromskich demonstracji przybiera często formę walki wręcz, może stanowić czynnik sprzyjający radykalizacji nastrojów i wzrostu popularności ekstre-mizmu lewicowego wśród ludności romskiej, zwłaszcza zamieszkującej społecznie wykluczone osiedla, której sytuacja ekonomiczna stanowi bez wątpienia czynnik po-tencjalnie korzystny dla rozwoju idei lewicowych. Dużo rzadziej, choć także, zdarza się współpraca Romów ze skrajną prawicą. Dotychczas były to jednak przypadki jednost-kowe – współpraca polityka romskiego czy też przypadki romskich neonazistów469.

W Republice Czeskiej odnotowywane są rasowo motywowane czyny przestępcze, których sprawcami są Romowie a ofi arami nie -Romowie, głównie Czesi. Z uwagi na brak prowadzonych statystyk nie sposób określić liczby tego typu przestępstw, choć analiza ofi cjalnych sprawozdań i doniesień medialnych wskazuje, że w ostatnich latach nastąpił wzrost ich liczby. Przybierają one różną formę – od napaści fi zycz-nych, w tym zabójstw, po ataki werbalne. Często zresztą tym pierwszym towarzyszą te drugie470. Jednym z najgłośniejszych był przypadek napaści w 2010 roku w miej-scowości Krupka na trzynastoletniego chłopca, wybranego przypadkowo na ofi arę przez dwóch młodych Romów, dlatego, że był Czechem. Sprawcy brutalnie go pobili i znęcali się nad nim.

Wspomniany już wzrost liczby tego typu incydentów świadczyć może o nara-staniu nienawiści rasowej wśród mniejszości romskiej. Często jednak zachowania te są emocjonalną reakcją na sytuację zagrożenia, dyskryminację (rzeczywistą czy rzekomą) i dotychczasowe doświadczenia, skutkujące u sprawców przekonaniem,

467 Zob. szerzej Zpráva o problematice extremismu… 2011; Zpráva o problematice extremismu… 2012; Zpráva o problematice extremismu… 2013.

468 W 2013 roku do największych protestów z udziałem lewicowych ekstremistów przeciw demon-stracjom skrajnej prawicy należały te w Pilznie, Vítkovie, Duchcovie i Přerovie, mające miejsce w sierpniu i wrześniu. Zpráva o problematice extremismu… 2013, s. 23–24.

469 M. Mareš, Romský extremismus…, s. 29–30.

470 Pod adresem ofi ar padają inwektywy w rodzaju „białe świnie”, „białe k…wy” oraz groźby zabój-stwa czy też pobicia. Ibidem, s. 14–17.

iż najlepiej w sporach z przedstawicielami społeczeństwa większościowego wziąć sprawy w „swoje ręce”. Do tej kategorii zaliczają się również ataki na funkcjona-riuszy policji, traktowanych jako przedstawiciele społeczeństwa większościowego471

i dyskryminującego Romów systemu.

Znamiona działań radykalnych noszą również te podejmowane przez Romów w odpowiedzi na aktywność skrajnej prawicy i antycyganizm czeskiego społeczeń-stwa. Okazję do tego typu zachowań dają przede wszystkim pochody antyromskie, popełniane wówczas, zarówno w trakcie, jak i po, przestępstwa oraz obecna wśród czeskich polityków retoryka antyromska. Czynniki te mogą skutkować radykaliza-cją zachowań i postulatów członków społeczności romskiej, oscylujących niekiedy w kierunku ekstremizmu. Zachowania te przybierają postać obelg o rasowym wy-dzwięku wobec prawicowych ekstremistów, używania przemocy w reakcji na ataki werbalne pod swoim adresem, jak też przemocy skierowanej wobec antyromskich demonstrantów, udziału w starciach z rasistami z szeregów społeczeństwa większo-ściowego. Część działań Romowie podejmują w sytuacji braku aktualnego zagroże-nia jako działazagroże-nia prewencyjne lub akt zemsty.

Warto ponadto zwrócić uwagę na stosunkowo częste zjawisko dozbrajania się grup Romów przed akcjami skrajnej prawicy. Ma ono zazwyczaj charakter nielegalny i trudny do skontrolowania przez policję. Ponadto, w niektórych społecznościach romskich zauważa się tendencję do ciągłego poruszania się z bronią472. Dozbrajanie może być jednak związane także z organizowaniem oddziałów obrony (domobrana) lub patroli romskich, stanowiących formę samoobrony romskiej. Impulsem dla ich powstawania jest rasistowski atak na Romów lub zbliżająca się demonstracja anty-romska. Są to na ogół byty legalne i często pozytywnie postrzegane przez policjantów, gdyż poprzez swą działalność wspierają pracę podmiotów państwowych, szczególnie wspomnianej policji. Ich aktywność może jednak wykraczać poza ramy akceptowa-ne w demokracji, oscylując w kierunku zachowań ekstremistycznych. Takim przy-padkiem były lincze na domniemanych rasistach, które miały miejsce w latach 90. XX wieku w Brnie czy na początku XXI wieku w Ostrawie, nielegalne dozbrajanie domobran czy też demonstracyjne zbrojenie się (legalnie zdobytą bronią). Do działań niepożądanych, sprzyjających radykalizacji nastrojów wśród społeczności romskiej i będących jednocześnie wyrazem tychże, zaliczyć można ponadto wezwania do ma-sowego zbrojenia się ludności romskiej, utrzymywanie oddziałów obrony lub też ich tworzenie, mimo braku czynnika zagrożenia bezpieczeństwa, a jako argument wy-korzystywana jest etniczna ekskluzja Romów, i wreszcie, podejmowanie przez nie nielegalnej działalności473.

Radykalizacja mniejszości romskiej może również mieć związek z rozwojem przestępczości zorganizowanej. Ma to miejsce wówczas, kiedy aktywność grup prze-stępczych celowo kierowana jest przeciw członkom społeczeństwa większościowego

471 M. Mareš, Romský extremismus…, s. 14–19.

472 F. Kostlán, Radikalizace Romů…

lub innym grupom etnicznym, jak to się zdarza na przykład w przypadku romskich gangów młodzieżowych. Do tego typu działań można również zaliczyć motywowane rasowo ataki członków romskich gangów na funkcjonariuszy policji lub straży miej-skiej, na sympatyków skrajnej prawicy lub też organizowane przy okazji demonstra-cji, mimo że jej prawdziwym celem jest zachowanie lub zyskanie wpływów i prestiżu w romskiej społeczności i/lub ochrona „swojego terytorium”. Warto tu także wspo-mnieć o twórczości romskiego gangsta -rapu, w której propaguje się przemoc wobec nie -Romów i posiłkuje elementami romskiej kultury474.