Struktura etniczna Czech

Republika Czeska należy do państw o homogenicznej strukturze etnicznej. Do uzna-nych należą mniejszości białoruska, bułgarska, chorwacka, grecka, niemiecka, polska, romska, rosyjska, rusińska, serbska, słowacka, ukraińska, węgierska i wietnamska227. Ich udział w strukturze etnicznej państwa jest niewielki, nawet jeśli stan liczbowy poszczególnych grup mniejszościowych jest w rzeczywistości, tak jak się szacuje, wyż-szy od wykazywanego w statystykach. Trudno jednak precyzyjnie podać ich liczbę i rozmieszczenie228.

Do najczęściej przywoływanych źródeł statystycznych wykorzystywanych w ana-lizie struktury etnicznej Czech należą powszechne spisy ludności, zarówno ze wzglę-du na ową „powszechność”, jak i na regularność ich przeprowadzania, dzięki któ-rym można śledzić zmiany narodowościowe na przestrzeni lat. Dane uzyskiwane

225 I. Gabal, P. Víšek, op.cit., s. 12.

226 K. Kalibová, op.cit., s. 86–87.

227 A. Sulitka, Národnostní menšiny v České republice po roce 1989 a národnostněmenšinová politika [w:] Menšiny a právo v České republice, R. Petráš, H. Petrův, H. Ch. Scheu (eds.), Praha 2009, s. 158–159.

228 Zob. np. Důvodová zpráva k ratifi kaci Evropské Charty regionálních či menšinových jazyků, s. 5, s. 9, s. 11.

w ten sposób nie są jednak wolne od niedostatków. Mankamentem ostatniego spisu z 2011 roku jest duży odsetek obywateli Czech, którzy nie odpowiedzieli na pytanie o narodowość – uczyniło tak 2,6 mln osób229. Ponadto różnie oceniana jest, zwłaszcza z punktu widzenia mniejszości, możliwość zadeklarowania dwóch narodowości. Są to bardzo istotne kwestie, ponieważ właśnie wyniki spisu ludności stanowią podstawę do korzystania z praw gwarantowanych mniejszościom230. Komplikuje to również możliwość określenia struktury etnicznej naszego południowego sąsiada oraz porów-nanie wyników z 2011 roku z wynikami z lat poprzednich231.

Podejmując mimo to próbę analizy struktury etnicznej Republiki Czeskiej na podstawie ostatniego spisu powszechnego należy przede wszystkim zwrócić uwagę na spadek liczby respondentów deklarujących przynależność do mniejszości tra-dycyjnie obecnych na ziemiach czeskich. Tak jest także w przypadku Romów, choć powszechną jest opinia, iż odnotowywany w statystykach spadek liczebności tej grupy etnicznej nie ma odzwierciedlenia w rzeczywistości. Jednocześnie następuje dynamiczny wzrost liczby osób deklarujących przynależność do mniejszości hojnie „zasilanych” przez imigrantów, np. rosyjskiej, ukraińskiej, wietnamskiej. Niemniej osoby legitymujące się czeskim obywatelstwem stanowią wśród nich niewielki odse-tek. Wymienione zjawiska są przy tym zauważalne już od jakiegoś czasu i jeśli w naj-bliższej przyszłości trend ten nie ulegnie odwróceniu to rozważać można scenariusz, w którym najliczniejsze staną się mniejszości dotąd reprezentowane w Republice Czeskiej jedynie marginalnie lub wcale. W tej perspektywie istotne są również zacho-dzące w Czechach zmiany demografi czne. Postępuje proces starzenia się etnicznych Czechów oraz członków mniejszości tradycyjnych, zaś w innych grupach narodo-wościowych, zwłaszcza zaś imigranckich, przeważają osoby w wieku produkcyjnym, młodzież i dzieci. Tak jest także w przypadku mniejszości romskiej232.

Ofi cjalnie najliczniejszą mniejszością narodową pozostają Słowacy. Współcze-śnie zauważalny jest jednak wśród nich dynamicznie postępujący proces asymilacji, skutkujący m.in. drastycznym zmniejszaniem się wielkości społeczności słowackiej w kolejnych spisach powszechnych. Wciąż stosunkowo liczną i jedyną skoncentrowa-ną terytorialnie mniejszością w Republice Czeskiej są Polacy, zamieszkujący przede wszystkim czeski Śląsk Cieszyński, a właściwie jego część zwaną Zaolziem (powiaty

229 Dla porównania – w roku 1991 było to nieco ponad 22 tys. badanych (0,21%), w 2001 – 173 tys. (1,7%).

230 Wywiad z Prezesem Kongresu Polaków w Republice Czeskiej dr. Józefem Szymeczkiem, prze-prowadzony w dniu 7.05.2014 roku w Czeskim Cieszynie. Tekst autoryzowany w posiadaniu autorki.

231 Zpráva o situaci národnostních menšin v České republice za rok 2012, Praha 2013, s. 9 (dalej: Zpráva o situaci národnostních… 2012).

232 Charakterystykę demografi czną mniejszości romskiej na tle populacji Czech zob. np. E. Davi-dová, K mezigeneračním změnám ve společenském postavení a demografi cké specyfi ce Romů v ČR a SR, [w:] J. Balvín, L. Vavreková a kol., Interkulturalita a národnostné menšiny: v soci-álnych, fi lozofi ckých, pedagogických, kultúrnych, historických a prírodovedených súvislosti-ach, Spišská Nová Ves 2008, s. 34–43.

Karwina i Frydek -Mistek). W ponad 30 gminach położonych na tym terytorium licz-ba polskich mieszkańców osiąga minimum 10% ogółu obywateli, przy czym w części z nich oscyluje w granicach 30%233. Zaolziańscy Polacy są również jedyną mniejszo-ścią posiadającą rozbudowane szkolnictwo, z powodzeniem walczącą o stałą obec-ność swojego języka w życiu regionu, systematycznie reprezentowaną we władzach samorządowych i mocno zaangażowaną w lokalnych komitetach ds. mniejszości narodowych. Wspomniana koncentracja terytorialna stanowi niewątpliwie czynnik sprzyjający dużej aktywności narodowej, lecz nie przesądzający o niej. Na wyjątkową, na tle innych mniejszości narodowych w Republice Czeskiej, pozycję zaolziańskich Polaków wpłynęło szereg uwarunkowań, tak o charakterze historycznym, jak i współ-czesnych234. Wciąż stosunkowo liczna pozostaje grupa osób deklarujących narodo-wość śląską a przede wszystkim morawską, choć jest ich mniej niż w 1991 roku, kiedy pojawiła się taka możliwość. Niemniej, choć można deklarować przynależność do wspominanych grup etnicznych, to ich reprezentanci nie zasiadają w Radzie Rządu ds. Mniejszości Narodowych, nie korzystają z praw językowych, własnego szkolnic-twa itd., czyli ich status ma specyfi czny charakter.

W roku 2013 nastąpiło uznanie za mniejszości narodowe Białorusinów i Wiet-namczyków. Ta ostatnia wzbudzała w przeszłości podobne emocje jak do dziś mniejszość romska, przede wszystkim ze względu na swą całkowitą odmienność kulturową od społeczeństwa większościowego, hermetyczność oraz ekspansję demo-grafi czną, jak również – tu inaczej niż w przypadku Romów – sukces ekonomiczny. Za ofi cjalny początek wietnamskiej migracji na ziemie czeskie uważa się umowę między Czechosłowacką Republiką Socjalistyczną a Demokratyczną Republiką Wietnamu z 1950 roku, choć pierwsi Wietnamczycy zaczęli przybywać do Czecho-słowacji już pod koniec lat 40. XX wieku. Po drastycznym zmniejszeniu wielkości społeczności wietnamskiej na ziemiach czeskich, związanym głównie ze skutkami zmian ustrojowych dla stosunków czechosłowacko -wietnamskich, w ostatniej de-kadzie ubiegłego stulecia nastąpił ponowny napływ Wietnamczyków. Dziś ich liczbę w Republice Czeskiej szacuje się na około 60 tys., choć są opinie, iż może ona sięgać nawet 70 tys. Wietnamskie dzieci w czeskich szkołach stanowiły w połowie pierwszej dekady XXI wieku 30% cudzoziemskich uczniów i zjawisko to było określane mia-nem „fenomenu czeskiego szkolnictwa”, przy czym wietnamscy rodzice przywiązują na ogół dużą wagę do wykształcenia dzieci i gotowi są ponosić znaczne nakłady fi nansowe na ich edukację. W przeciwieństwie do mniejszości romskiej stosunek

233 Zpráva o situaci národnostních… 2012, Příloha 1, s. 1.

234 Zob. szerzej E. Pałka, Śląski Kościół Ewangelicki…; eadem, Proces asymilacji mniejszości pol-skiej na Zaolziu, [w:] Interakce národnostních kultur teoretické a metodologické přístupy, J. Machacová, O. Šrajerová (eds.), Opava 2008, s. 96–112. Interesujące, krytyczne studium współczesnej „kondycji narodowej” Polaków na Zaolziu zob. szerzej m.in. J. Szymeczek, Od grupy etnicznej do grupy etnicznej? W kwestii „kondycji narodowej” Polaków na Zaolziu u progu XXI wieku, [w:] Józef Chlebowczyk – badacz procesów narodotwórczych w Europie XIX i XX wieku, M.W. Wanatowicz (red.), Katowice 2007, s. 156–164.

Czechów do Wietnamczyków uległ na przestrzeni lat pewnej korekcie i nie jest już dziś negatywny235.

Porównanie struktury narodowościowej Republiki Czeskiej po 1989 roku (na podstawie wyników spisu ludności) przedstawia tabela 4.

Tabela 4. Przemiany w strukturze narodowościowej Republiki Czeskiej (na podstawie powszechnych spisów ludności z lat 1991, 2001, 2011)

Narodowość

1991 2001 2011

Liczba ludności Liczba ludności Liczba ludności w tys. w % w tys. w % w tys. w %

Czesi 8 363 768 81,18 9 249 777 90,42 6 711 624 64,31 Morawianie 1 362 313 13,22 380 474 3,72 521 801 5,00 Ślązacy 44 446 0,43 10 878 0,11 12 214 0,12 Białorusini b.d. b.d. b.d. b.d. 2 013 0,02 Bułgarzy 3 487 0,03 4 363 0,04 4 999 0,05 Chorwaci b.d. b.d. 1 585 0,02 1 125 0,01 Grecy 3 379 0,03 3 219 0,03 2 043 0,02 Niemcy 48 556 0,47 39 106 0,38 18 658 0,18 Polacy 59 383 0,57 51 968 0,51 39 096 0,37 Romowie 32 903 0,32 11 746 0,11 5 135 0,05 Rosjanie 5 062 0,05 12 369 0,12 17 872 0,17 Rusini 1 926 0,02 1 106 0,01 739 0,01 Serbowie b.d. b.d. 1 801 0,02 1 717 0,02 Słowacy 314 877 3,06 193 190 1,89 147 152 1,41 Ukraińcy 8 220 0,07 22 112 0,22 53 253 0,51 Węgrzy 19 932 0,19 14 672 0,14 8 920 0,08 Wietnamczycy 421 0,01 17 462 0,20 29 660 0,28 inna 9 860 0,10 39 477 0,39 52 225 0,50

nieokreślona lub brak odpowiedzi 22 017 0,21 172 827 1,67 2 642 666 25,32 Razem 10 302 215 100,00 10 230 060 100,00 10 436 560 100,00 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Zpráva o situaci národnostních menšin v České republice za rok 2012, Praha 2013, s. 10.

235 J. Kocurek, Vietnamci v ČR, [w:] Menšinová problematika v ČR: komunitní život a reprezen-tace kolektivních zájmů (Slováci, Ukrajinci, Vietnamci a Romové), Y. Leontiyeva (ed.), Praha 2006, s. 46–58; O. Klípa, Vietnamci a Romové, hodní a zlí vetřelci, http://www.romea.cz/cz/ zpravodajstvi/ondrej -klipa -vietnamci -a -romove -hodni -a -zli -vetrelci (21.05.2014); J. Černík, J. Ičo, J. Kocourek, P. Komers, Š. Martínková, K. Nováková, E. Pechová, P.T. Phuong Hien, I. Vasiljev, S vietnamskými dětmi na českých školách, Jinočany 2007, s. 103–106, 157–158; T. Freidingerová, Vietnamci v Česku a ve světě: migrační a adaptační tendence, Praha 2014, s. 81–82.

Jak już wspomniano, jedyną skoncentrowaną mniejszością narodową w Republice Czeskiej są Polacy. Pozostałe grupy charakteryzuje rozproszenie ich członków i fakt zamieszkiwania przez nich głównie w większych ośrodkach miejskich236. Z perspek-tywy rozwoju życia narodowego i realizacji praw przysługujących osobom deklaru-jącym przynależność do mniejszości takie rozmieszczenie terytorialne nie jest zja-wiskiem korzystnym. W przypadku Romów zachodzi obecnie jednakże tendencja odwrotna, mianowicie do osiedlania się i koncentrowania w mniejszych miastach i miasteczkach. Jest ona zgodnie oceniana jako niekorzystna, gdyż sprzyja procesowi ich społecznego wykluczenia.

2.2.3 Charakterystyka mniejszości romskiej