Etniczność w kontekście teorii konfl iktów społecznych

Pojawienie się na większą skalę zagrożeń bezpieczeństwa społecznego i bezpie-czeństwa społeczności lokalnych niekorzystnie wpływa na sytuację mniejszości na-rodowych i etnicznych, a ponadto może prowadzić do wystąpienia i/lub nasilenia

104 Bezpieczeństwem w skali makro będzie wówczas bezpieczeństwo państwa, układu państw, kon-tynentu, całego świata. A. Urban, Bezpieczeństwo społeczności lokalnych, Warszawa 2009, s. 11.

105 W. Fehler, Lokalny wymiar bezpieczeństwa wewnętrznego, [w:] Bezpieczeństwo w środowi-sku lokalnym, W. Fehler (red.), Warszawa 2009, s. 24.

się konfl iktów społecznych. O tych można mówić w obliczu trzech sytuacji: 1) kiedy w strukturze systemu społecznego zachodzi „niezgodność” czy też „konfl ikt intere-sów” (ujęcie strukturalne); 2) kiedy występuje antagonizm, stan wrogości (ujęcie psychologiczne); 3) kiedy jedna grupa podejmuje wobec innych lub kilka grup wobec siebie nawzajem wrogie działania. To ostatnie ujęcie, behawioralne, kładzie nacisk na relacje interpersonalne107.

Istnieje brak zgodności co do defi niowania przyczyn, funkcji i istoty konfl iktów społecznych. Różnie są także oceniane – część badaczy uważa je za zjawisko

normal-ne, za wręcz nieodzowny element międzyludzkich relacji i rozwoju społecznego, część zaś za zjawisko anormalne, patologiczne, przyczyniające się do narastania napięć, agresji, frustracji w życiu grup społecznych i jednostek108. Przykładem defi nicji kon-fl iktu społecznego jest defi nicja autorstwa Luisa Kriesberga, który określa go jako

pewien stosunek między dwiema lub więcej stronami (bądź ich rzecznikami) prze-konanymi, że ich cele są nie do pogodzenia109 czy też, odmienna w swym charakterze, defi nicja Jadwigi Królikowskiej, zgodnie z którą jest to wydarzenie, które

charakte-ryzuje się gwałtowną polaryzacją zbiorowości wywołaną niezgodnymi, czy nawet zdecydowanie wykluczającymi się interesami. Tym co jest typowe w konfl iktach społecznych, to chęć, a często realna możliwość wykorzystania siły przez co naj-mniej jednego uczestnika wydarzeń. Konfl ikty społeczne dotyczą spraw, które uwa-żane są za pierwszorzędne pod względem ważności w zbiorowościach, w których się toczą. Nie są też one jednorazowymi aktami (…). Konfl ikt społeczny przekształca stosunki społeczne i ingeruje przez to również w układy polityczne i ekonomiczne (…). Dominują w nim kwestie społeczne, które tkwią w nim jako przyczyna i poja-wiają się na końcu jako jego rezultat110.

W dyskursie akademickim dotyczącym konfl iktów społecznych nie ma również zgodności, co do tego, czy w ramach konfl iktów społecznych należy sytuować kon-fl ikty etniczne. Część badaczy skłania się ku tej tezie, inni odrzucają takie rozwią-zanie111. Pierwsze stanowisko podziela Janusz Mucha, który wskazuje cechy specy-fi czne konfl iktu etnicznego analizowanego w perspektywie szeroko rozumianego konfl iktu społecznego, do których należą m.in. szczególna rola emocji i większa intensywność, niż w przypadku innych konfl iktów oraz dominacja wymiaru beha-wioralnego, nieograniczającego się wszak jedynie do przemocy fi zycznej. Może się przejawiać także w formie wprowadzania regulacji dyskryminujących jedną grupę

107 J. Mucha, Oblicza etniczności. Studia teoretyczne i empiryczne, Kraków 2005, s. 97; L. Ni-jakowski, Domeny symboliczne. Konfl ikty narodowe i etniczne w wymiarze symbolicznym, Warszawa 2006, s. 24.

108 Zob. szerzej J. Sztumski, Konfl ikty społeczne i negocjacje jako sposoby ich przezwyciężenia, Częstochowa 2000, s. 5–30.

109 P. Wróblewski, Mobilizacja i konfl ikt etniczny. Miejsca święte mniejszości narodowych w Pol-sce, Warszawa 2007, s. 43.

110 J. Królikowska, Struktura procesu konfl iktowego, [w:] Konfl ikty społeczne w procesie trans-formacji systemowej, K. Piątek (red.), Toruń 1996, s. 16

przez drugą, czy ataków na symbole innej grupy112. Konfl ikt etniczny pojawia się, kiedy np. jakaś grupa uważa swą kulturę (styl życia) za pozytywnie wyróżnioną lub

nawet jedyną, a kultury innych grup za gorsze, oraz kiedy jedna grupa kulturowa

nie życzy sobie obecności innych grup kulturowych na terenie, do którego rości

so-bie pretensje113. J. Mucha zwraca również uwagę na aspekt gospodarczy konfl iktów etnicznych, tj. rolę upośledzenia ekonomicznego jednej ze stron oraz rolę państwa, które poprzez swoje działania może zapobiec eskalacji konfl iktu, ale może go też stymulować, być jego demiurgiem114. Przedmiotu konfl iktu etnicznego upatruje on jednak na ogół w dobrach zbiorowych o pozaetnicznym charakterze, nie zaś w tożsa-mości etnicznej, mimo że ta stanowi istotny czynnik mobilizacji stron konfl iktu115.

Ku podobnym wnioskom skłaniają się Radosław Zenderowski i Jakub Pieńkowski, którzy stawiają zresztą tezę, iż etniczność jako taka nie stanowi bezpośredniej

przy-czyny konfl iktów, określanych mianem etnicznych. Stanowi natomiast specyfi czny zasób czy też narzędzie, którym posługują się poszczególne elity usiłujące zdobyć lub powiększyć swoją władzę116. Sam konfl ikt etniczny defi niują oni jako specyfi czny

rodzaj konfl iktu grupowego, w którym obecne są rozmaite wątki (elementy) takie jak: ideologia, uprzedzenia religijne, wrogość ekonomiczna i sprzeczność interesów społecznych, status polityczny. Mowa zatem o konfl ikcie o bardzo złożonej naturze wewnętrznej, z zasady nieredukowalnym do jednego z wymiarów. (…) z konfl iktem etnicznym mamy do czynienia wówczas, gdy przynajmniej jedna ze stron postrzega go w tych właśnie kategoriach117. Inną interpretację konfl iktu etnicznego prezentuje natomiast K. Kwaśniewski w swojej klasycznej już, defi nicji, określając konfl ikt sensu

stricte etniczny jako ostateczny, gwałtowny rezultat opozycji międzygrupowej, któ-rego stronami są narody (grupy etniczne) i, w którym bardziej niż o posiadanie, wła-dzę lub informacje, chodzi o tożsamość kulturową i etniczną stron118. Z kolei Lewis A. Coser defi niuje konfl ikt etniczny jako walkę, w której przeciwnicy dążą do osiągnięcia celów i równocześnie do neutralizacji, szkodzenia bądź eliminacji konkurentów119.

Nie zagłębiając się, ze względu na ograniczony rozmiar niniejszego opracowania, w dalsze rozważania defi nicyjne, warto zauważyć, iż na ogół wyróżnia się konfl ikty etniczne zewnętrzne (między państwami) i wewnętrzne (w granicach jednego pań-stwa). W drugim przypadku konfl ikt etniczny bywa jako taki defi niowany bądź ze względu na przedmiot konfl iktu (ujęcie węższe) i wówczas dotyczy on dobra etnicz-nego, a strony angażują się w spór ze względu na zagrożenie tożsamości narodowej

112 J. Mucha, op.cit., s. 98–99.

113 Ibidem, s. 98–99.

114 Ibidem, s. 99.

115 Ibidem, s. 96.

116 Przyczyn upatrują oni w skłonnościach natury ludzkiej (agresywnej, zaborczej, itp.) i w określo-nych strukturach gospodarczych, polityczokreślo-nych i społeczokreślo-nych, sprzyjających agresywnym zacho-waniom i wywołującym konfl ikty etniczne. R. Zenderowski, J. Pieńkowski, op.cit., s. 163–164.

117 Ibidem, s. 156.

118 K. Kwaśniewski, Konfl ikt etniczny, „Sprawy Narodowościowe. Seria Nowa” 1994, z. 1, s. 52.

lub zasobów przypisanych do danej grupy (np. język, pamiątki historyczne, kultu-ra, itd.), bądź ze względu na przynależność etniczną podmiotów konfl iktu (ujęcie szersze). Nie jest wówczas ważne, co stanowi przyczyny konfl iktu, które mogą mieć całkowicie pozaetniczny charakter (ekonomiczny, polityczny, religijny, itd.), lecz ważna jest przynależność etniczna stron konfl iktu. Ich uczestnikami są wówczas mniejszości narodowe, grupy etniczne lub narody120.

Maria Koinova wyróżnia następujące, podstawowe rodzaje mechanizmów de-cydujących o specyfi ce relacji mniejszość – większość w konfl iktach etnicznych na Bałkanach i przyczyniające się do utrwalania tychże, które można jednakże odnieść również dla innych konfl iktów o charakterze etnicznym:

1) korzyści z benefi cjum politycznego, związane z mechanizmem „dodatniego sprzężenia zwrotnego”, w którym grupy zdolne do utrwalenia wcześniej zdoby-tych korzyści dążą do osiągnięcia stałej przewagi;

2) oczekiwania adaptacyjne, w których początkowy precedens, to, co uważane było za właściwe, określa podstawę dla przyszłych decyzji. Mechanizm ten widocz-ny był w dużym stopniu w czasie konfl iktów na Bałkanach począwszy od lat 90. XX wieku, wpływając na ich dynamikę. Miała wówczas miejsce następująca sekwencja zdarzeń: 1) wzrost/zmniejszenie statusu mniejszości; 2) rządowa ko-optacja/przymus; 3) akceptacja mniejszości/odrzucenie ich statusu, oraz zwią-zane z nimi zkontekstualizowane metody działań organizacji międzynarodowych i państw macierzystych mniejszości;

3) uczenie się, a jego efekty stają się silniejsze dzięki ocenie wpływu

wcześniejsze-go doświadczenia z powiązanych polityk i zazwyczaj są związane z

inercjaliza-cją wartości demokratycznych. Mając doświadczenie powtarzającej się polityki społeczności międzynarodowej, zaniedbywania praw człowieka i mniejszości na rzecz dążenia do osiągnięcia stabilizacji, przyjmowana jest retoryka demokra-tyczna, ale w rzeczywistości zachowywane są postawy nacjonalistyczne;

4) dryfowanie, wyznaczające stopień odchyleń od ustalonych reguł za pomocą różnic w minimalnym poziomie ich egzekwowania. Część badaczy uważa

dryfo-wanie za mechanizm stopniowej zmiany, część – w tym cytowana M. Koinova

– za mechanizm utrwalania konfl iktu. Brak poważnie zreformowanych reguł egzekwowania zasad instytucjonalnych może skutkować skonsolidowaniem relacji między większością, mniejszością i przedstawicielami aktorów między-narodowych, dotyczących „normalizacji” korupcji politycznej. Rezultatem jest wówczas reakcja grup politycznych, głównie spoza skorumpowanego porządku politycznego lub odnoszących z niego niewielkie korzyści, zgłaszających radykal-ne roszczenia. Te przyczyniają się do utrwalania konfl iktów;

5) dylematy bezpieczeństwa mniejszości, które również sytuują interakcję więk-szości z mniejwięk-szością na wysokim poziomie niepewności. W logice dylematu

bezpieczeństwa w momencie, kiedy organ centralny słabnie, mniejszości obawiają

się o swoje miejsce w nowej, zmieniającej się rzeczywistości politycznej z powodu oczekiwanych złych intencji ze strony większości lub z powodu braku wiarygod-nych informacji, co skłania je by „uderzyć” jako pierwsze. Jego wariację stanowi mechanizm kwestii zaangażowania, kiedy mniejszości zainicjowały zapobiegaw-cze strategie wojenne nie jako wynik błędnych oblizapobiegaw-czeń o zamiarze większości, ale dlatego, że większość nie zaangażowała się w wiarygodnym stopniu121.

Analizując skutki konfl iktów etnicznych można wskazać ich całą paletę – od naj-bardziej ekstremalnych, jak zbrodnie etniczne, poprzez „łagodniejsze” w swym cha-rakterze. Do takich należą np. zakłócenia we wzajemnych relacjach między grupa-mi etnicznygrupa-mi, ugruntowanie i powstawanie negatywnych stereotypów etnicznych i uprzedzeń, czy wyraźnie odczuwane przez mniejszości narodowe i etniczne, szcze-gólnie zamieszkujące zwarte terytorium, lecz o charakterze pozaetnicznym, takie jak np. zahamowanie rozwoju gospodarczego regionu zamieszkiwania mniejszości, zagrożenia środowiska naturalnego wskutek prowadzonych działań zbrojnych, pro-ces ubożenia mniejszości, niepokoje społeczne, postępująca izolacja i marginalizacja członków mniejszości narodowej i etnicznej, zmiany demografi czne związane np. z exodusem ludności cywilnej.

W perspektywie rozważań dotyczących mniejszościowych grup etnicznych więk-sze znacznie wydają się mieć konfl ikty wewnętrzne, szczególnie w sytuacji, gdy gru-py te są stroną sporu, gdyż mogą skutkować nawet unicestwieniem mniejszości lub jej wysiedleniem z zajmowanego od wieków terytorium i rozproszeniem. Niemniej mniejszości są zagrożone także w sytuacji konfl iktu zewnętrznego jako obywatele państwa uwikłanego w ów spór, lub w sytuacji, kiedy jedną ze stron konfl iktu jest państwo macierzyste mniejszości. W kontekście bezpieczeństwa mniejszości naro-dowych i etnicznych ważna jest ponadto skala użycia siły w konfl ikcie. Można więc wyróżnić te przebiegające bez przemocy fi zycznej oraz te, w których ona występuje. Piotr Wróblewski wyróżnia następujące, podstawowe typy walk, w których stosuje się przemoc, są to: zamieszki, wojna domowa, masowe zbrodnie i ludobójstwo122.

Trudno jednoznacznie ocenić funkcje konfl iktów, szczególnie w kontekście grup społecznych, do których zaliczają się mniejszości narodowe i etniczne. Mogą sta-nowić czynnik o znaczeniu destrukcyjnym dla danej grupy, dla jej spójności, mogą jednak również sprzyjać istnieniu grupy, być czynnikiem więziotwórczym, sprzyjają-cym tworzeniu sojuszy, zwłaszcza w obliczu „wroga”, itp.123. Ten może być przy tym rzeczywisty, ale może być również wymyślony, właśnie w celu konsolidacji i wzmoc-nienia grupy. Poczucie zagrożenia może wynikać z realności „wroga”, ale może być celowo podtrzymywane, nawet kiedy nie istnieją ku temu obiektywne przesłanki. Celem takich działań jest mobilizacja grupy, jej scalenie a nawet przetrwanie124.

121 M. Koinova, op.cit., s. 17–45.

122 P. Wróblewski, op.cit., s. 44.

123 Zob. szerzej L. Coser, Funkcje konfl iktu społecznego, Kraków 2009.

Zdaniem Georga Simmla grupy, a zwłaszcza mniejszości, potrzebują konfl iktu ze-wnętrznego dla zwiększenia spójności wewnętrznej. Instytucja wroga zeze-wnętrznego może być w ich przypadku niezbędna dla zachowania siły i przetrwania, a zwycięstwo nad nim może być nawet czymś niekorzystnym, umniejszającym siłę wewnętrzną.

Wewnątrz niektórych grup przejawem mądrości politycznej może być pilnowanie, żeby zawsze istnieli jacyś wrogowie, aby jedność członków pozostała skuteczna, a grupa pozostała świadoma tej swojej jedności (…)125. Istnienie konfl iktu oraz wro-ga zewnętrznego może mieć więc dla mniejszości skutki pozytywne, sprzyjać jedno-ści i żywotnojedno-ści grupy. Należy jednak nadmienić, iż udział mniejszojedno-ści narodowych i etnicznych w konfl ikcie jest częstokroć spowodowany determinizmem w obronie własnej tożsamości i interesów, także pozaetnicznych, koniecznością ich ochrony dla przetrwania grupy, i może stanowić jedyną formę zwrócenia uwagi na swą sytuację. Konfl ikt jest w ich wypadku także środkiem do realizacji określonych celów i to-czony jest wobec obiektu – przyczyny frustracji. Może jednak mieć miejsce sytuacja, w której jest on jedynie manifestacją potrzeby uwolnienia napięcia, agresji. Biorąc pod uwagę typologię zaproponowaną przez L.A. Cosera, pierwszy przypadek moż-na określić mianem konfl iktu rzeczywistego, drugi zaś konfl iktu nierzeczywistego, w którym wybór antagonistów, należy do czynników niezwiązanych bezpośrednio

ze sporną kwestią i nie jest on zorientowany na osiągnięcie zamierzonych rezulta-tów. W przypadku konfl iktu rzeczywistego, istnieje możliwość jego ustania, kiedy

pojawi się inna alternatywna droga dla osiągnięcia celu przez jego aktora, można więc mówić o istnieniu funkcjonalnych alternatyw dla środków. Taka ewentualność nie zachodzi w konfl ikcie nierzeczywistym, w którym istnieją jedynie funkcjonalne

al-ternatywy dla obiektów. Zadowolenie daje akt agresji, którego celem nie jest wszak

rozwiązanie sporu126. Konfl ikty rzeczywiste stanowią nieodłączny element systemu społecznego jako efekt ograniczenia zasobów oraz sprzecznych interesów i odmien-nych wartości wyznawaodmien-nych przez ludzi. Konfl ikty nierzeczywiste są w większym stopniu zakotwiczone w sferze psychicznej, związane z odczuciami jednostek i grup społecznych, mają w większym stopniu charakter irracjonalny. Ich przyczyną może być ponadto przekształcenie pierwotnie rzeczywistego antagonizmu, któremu nie

pozwolono ujść. Podczas gdy pierwszy typ konfl iktu zachodzi przy oczekiwaniu osiągnięcia konkretnych celów po stronie sprawców (…), typ drugi polega na uwol-nieniu napięcia w agresywnym działaniu przeciwko zmieniającym się obiektom127. Warto ponadto nadmienić, iż w przypadku konfl iktu nierzeczywistego to mniejszości narodowe i etniczne często pełnią rolę owych irracjonalnie wybieranych antagoni-stów, „wrogów”, obiektu, na którym można wyładować frustrację i agresję128.

125 Cyt. za ibidem, s. 79.

126 Ibidem, s. 38–40, s. 43.

127 Ibidem, s. 43.

128 L.A. Coser wskazał z kolei jako przykład obiektu w konfl ikcie nierzeczywistym Żydów. Ibidem, s. 39.

Analiza konfl iktu nierzeczywistego w kontekście problematyki mniejszościowej skłania do podkreślenia roli stereotypów i uprzedzeń oraz zauważenia znaczenia me-chanizmu poszukiwania „kozła ofi arnego”. Atakujący, rekrutujący się w tym przypad-ku ze społeczeństwa większościowego, często sami borykają się z problemami stano-wiącymi źródło frustracji i napięcia. Jak się okazuje, sprawcy ataków o charakterze etnicznym czy rasistowskim znajdują się na ogół w podobnej sytuacji ekonomicznej co ich ofi ary, a osoby mające poczucie „oszukania” przez władze wskazują na lepsze traktowanie mniejszości etnicznych i imigrantów129. Jednak, jak wskazują najnowsze badania, „kozłem ofi arnym” może być także grupa, którą sprawcy uważają za

po-tężną, chytrą i niebezpieczną. Grupy „innych” podzielić można na: 1) kompetentne

czyli posiadające niebezpieczne zdolności oraz złe intencje, a więc pozbawione są ciepła; 2) kompetentne i ciepłe (przyjacielskie, wspierające), w stosunku do których odczuwany jest podziw; 3) niekompetentne i ciepłe, postrzegane w kategoriach

pa-ternalistycznych uprzedzeń; 4) niekompetentne i pozbawione ciepła. W stosunku

do tych ostatnich żywione są „pogardliwe uprzedzenia”130. Mniejszość romską należy w tym kontekście, jak się wydaje, zakwalifi kować do ostatniej kategorii, choć coraz częściej pojawiają się opinie ze strony społeczeństwa większościowego, i nie inaczej jest również w Republice Czeskiej, że posiada ona umiejętność doskonałego wyko-rzystywania większości, co sytuuowałoby ją w zbiorze „kompetentny lecz pozbawiony ciepła”. W jednym i drugim przypadku jest ona obiektem agresji.

Konfl ikty etniczne sprzyjają ponadto pogłębieniu się dystansu kulturowego mię-dzy członkami narodu dominującego a mniejszości narodowej i etnicznej, co związa-ne jest z radykalizacją nastrojów społecznych oraz wzrostem popularności ugrupo-wań populistycznych, stając się pożywką dla rozwoju ekstremizmu politycznego.

Kończąc analizę konfl iktów społecznych i etnicznych w kontekście problematyki mniejszościowej warto zwrócić uwagę na to, iż stanowią one jedno z najpoważniej-szych zagrożeń bezpieczeństwa mniejszości, zarówno w perspektywie ich zasobów etnicznych i tożsamości, jak i jako obywateli, gdyż konfl ikty same w sobie stanowią bardzo poważne niebezpieczeństwo dla wielu sektorów bezpieczeństwa państwa (społecznego, ekologicznego, ekonomicznego, itd.). Ponadto mniejszości, angażując się jako strona konfl iktu mogą stać się czynnikiem zagrażającym bezpieczeństwu i/ lub tak być postrzegane przez społeczeństwo większościowe.

129 A. Giddens, op.cit., s. 639.

130 L.M. Nijakowski, Ruchy i organizacje skrajne a mniejszości etniczne, narodowe, religijne – do-świadczenia polskie i europejskie. Ekspertyza przygotowana w ramach projektu: Organizacje skrajne w demokratycznym państwie i społeczeństwie 2012–2013, http://www.otwarta.org/ wp -content/uploads/2013/05/Nijakowski -Ruchy -i -organizacje -skrajne.pdf (03.05.2015).