Ekstremizm polityczny w perspektywie bezpieczeństwa

w perspektywie bezpieczeństwa mniejszości narodowych i etnicznych

W rozważaniach dotyczących kontekstów bezpieczeństwa sytuacji mniejszości naro-dowych i etnicznych, w tym mniejszości romskiej, warto nieco więcej uwagi poświę-cić zasygnalizowanemu już problemowi ekstremizmu politycznego.

Ekstremizm defi niowany jest w kategoriach skrajności, nieumiarkowania, zja-wiska odległego w stosunku do centrum traktowanego synonimicznie z umiarkowa-niem. Akcentuje się trzy wymiary ekstremizmu: 1) ideowy, utożsamiany z wyznawa-niem skrajnych poglądów; 2) zachowań, przejawiający się w podejmowaniu działań z wykorzystaniem skrajnych, na ogół nieakceptowanych społecznie, metod i środ-ków; 3) przyjmowania pewnych postaw. W tym ostatnim przypadku ekstremizm nie musi się manifestować w postaci działań czy wyznawanych ideologii, lecz dotyczyć niezaangażowanych obserwatorów, którzy mają jednak pewien, nacechowany sil-nymi emocjami, stosunek do rzeczywistości. W sprzyjających okolicznościach po-stawa ta może, choć nie musi, przyjąć formę aktywnych działań lub poglądów131. Jako źródła ekstremizmu wymienia się źródła ekonomiczne, polityczne, religijne, ideologiczne i psychologiczne132. W przypadku tych ostatnich jeden z najczęściej przywoływanych mechanizmów stanowi związek frustracja – agresja, gdzie agresja tłumaczona jest jako wynik frustracji spowodowanej zablokowaniem możliwości osiągnięcia ważnych celów (osobistych i społecznych). Jego rozwinięciem jest teoria względnej deprywacji, czyli poczucia pozbawienia czegoś, do czego ma się słuszne prawa. Przy czym poczucie to ma charakter subiektywny i może całkowicie się roz-mijać z tym, jak postrzegają sytuację danej osoby inni133.

Zdaniem Krzysztofa Karolczaka można wyróżnić następujące cechy wspóle dla wszystkich typów ekstremizmu:

uproszczona „manichejska” wizja świata; 1)

determinizm monokazualny w wyjaśnianiu historii i współczesności, łączenie zła 2)

z „naturalnym wrogiem” (komunizm, faszyzm, liberalizm, inna rasa, itp.); maskowanie totalitarystycznych celów poprzez używanie pojęć „dobro ogółu”, 3)

„interes narodowy”;

idealizacja społecznych i kulturowych tradycji społeczeństw, w których głoszona 4)

jest ekstremistyczna ideologia;

eksponowanie szczególnej roli zwolenników idei ekstremistycznych i członków 5)

tego typu ruchów w rozwoju społeczeństw i wprowadzaniu zmian;

131 E. Posłuszna, Ekstremizm ekologiczny. Źródła – przejawy – perspektywy, Warszawa 2012, s. 35– 37; U. Jakubowska, Ekstremizm polityczny. Studium psychologiczne, Gdańsk 2005, s. 11–21.

132 K. Karolczak, Uwarunkowania i źródła ekstremizmu politycznego, [w:] Doktryny i ruchy współczesnego ekstremizmu politycznego, E. Olszewski (red.), Lublin 2004, s. 39–42.

133 E. Posłuszna, op.cit., s. 46. O teoriach próbujących wyjaśniać istotę ekstremizmu w kategoriach osobowościowych zob. szerzej ibidem, s. 27–60.

wykorzystywanie wszelkich dostępnych metod, w tym przemocy, do propagowa-6)

nia własnej idei i realizacji celów134.

Jednym z rodzajów ekstremizmu jest ekstremizm polityczny defi niowany przez Ry-szarda Herbuta jako kompleks poglądów, koncepcji, idei, postulatów, żądań o

róż-nym poziomie spójności wewnętrznej czy też komplementarności oraz związanych z nimi zachowań, charakteryzujący się skrajnością biorąc jako punkt odniesienia istniejący układ sił politycznych. (…) pozostaje więc kategorią relatywną i zalicze-nie poszczególnych ruchów czy też organizacji w jego ramy wymaga znalezienia takiego punktu odniesienia w postaci dominującej „centrowej” polityki135. Jako trzy powiązane ze sobą kryteria umożliwiające wyodrębnienie organizacji ekstremistycz-nej, cytowany autor wymienia: 1) przestrzenne (położenie na dalekiej lewicy lub prawicy); 2) ideologiczne (treść przedstawionych postulatów zawartych w progra-mie organizacji lub w wypowiedziach jej liderów); 3) legitymizacyjne (podważenie legitymacji istniejącego systemu)136.

W tym ujęciu137, dokonując typologii ekstremizmu politycznego, należy więc mieć na uwadze charakter otoczenia politycznego. W Republice Czeskiej, czyli w warunkach państwa demokratycznego, punkt odniesienia stanowią partie centrowe, postrzegane jako prosystemowe, a za ugrupowania ekstremistyczne uważane są odrzucające bądź, w różnym stopniu, kwestionujące demokratyczne państwo konstytucyjne i jego

fundamentalne wartości138. Wyróżnia się więc ekstremizm lewicowy, pod pojęciem którego najczęściej rozumie się anarchizm i komunizm oraz prawicowy, identyfi ko-wany głównie z faszyzmem, neonazizmem i nacjonalizmem139. Niemniej część bada-czy w stosunku do ruchów skrajnie lewicowych używa określenia radykalizm, termin „ekstremizm” rezerwując dla ugrupowań skrajnie prawicowych140. W niniejszej pu-blikacji określenia „radykalizm” i „ekstremizm” używane są zamiennie.

Tym co łączy ekstremistów jest m.in. odrzucenie liberalnego ładu społecznego i w tym sensie ekstremizm jest zarazem antydemokratyczny, antypluralistyczny

i autorytarny141 oraz prymat wspólnoty nad jednostką. W przypadku ekstremizmu prawicowego wspólnotą tą jest naród, przy czym rozróżnia się obywateli „lepszej” i „gorszej” kategorii. Ponadto zauważalny jest negatywny stosunek wobec „obcych”,

134 K. Karolczak, op.cit., s. 39–42.

135 R. Herbut, Ekstremizm, [w:] Leksykon Politologii, A. Antoszewski, R. Herbut (red.), Wrocław 2000, s. 109.

136 Ibidem, s. 110.

137 Istnieją również inne koncepcje ekstremizmu, odchodzące od jego relatywnego charakteru. Zob. szerzej U. Jakubowska, op.cit., s. 12–16.

138 A. Moroska -Bonkiewicz, Słowo wstępne. Wprowadzenie do badań nad ekstremizmem, [w:] Ekstre-mizm polityczny we współczesnym świecie, A. Moroska -Bonkiewicz (red.), Wrocław 2012, s. 9.

139 Zob. Ekstremizm polityczny we współczesnym…; Doktryny i ruchy współczesnego…

140 U. Jakubowska, op.cit., s. 11.

141 A. Antoszewski, Partie polityczne w Europie Środkowej i Wschodniej, [w:] Systemy polityczne Europy Środkowej i Wschodniej. Perspektywa porównawcza, A. Antoszewski (red.), Wrocław 2006, s. 139.

a więc również mniejszości narodowych i etnicznych. Ich ochrona traktowana jest niekiedy jako nieuzasadniony przywilej. Zdarza się, że przywódcy podejmują lub pro-mują działania wymierzone w mniejszości narodowe i etniczne142.

Aktywność ekstremistów może przybrać formę działań niekonwencjonalnych i konwencjonalnych. Pierwsze stanowią wyraz kontestowania polityki prowadzo-nej w danym kraju lub całego systemu politycznego. Przyjmują specyfi czne formy o charakterze legalnym (legalne protesty, petycje, działalność publicystyczna, itp.) lub nielegalnym (bezprawne protesty, okupacja dróg i budynków użyteczności pu-blicznej, nielegalne strajki, terroryzm itd.). Druga forma aktywności ekstremistów realizowana jest za pośrednictwem instytucji demokratycznych, obejmując przyna-leżność do ugrupowań politycznych i zachowania wyborcze143. Zdaniem Aleksandry Moroskiej -Bonkiewicz popularność partii ekstremalnych wyjaśnić można poprzez: 1) teorię głosownia ideologicznego; 2) zaistnienie zjawiska społecznej dezintegracji; 3) determinanty instytucjonalne, w tym m.in. aktywność samej partii jako gracza politycznego. Zauważa się przy tym, że szanse ugrupowań skrajnych wzrastają, gdy te z powodzeniem dokonują polityzacji tzw. „gorących” tematów, w danym momencie najbardziej istotnych a jednocześnie ignorowanych przez inne partie. „Zawłaszcza-jąc” daną problematykę zwiększają szanse na sukces wyborczy144.

W refl eksji naukowej dotyczącej ekstremistycznych ruchów społecznych i par-tii politycznych częstokroć podnoszony jest wątek zagrożeń, jakie stwarzają one dla bezpieczeństwa wewnętrznego demokratycznego państwa, ewentualnie dla ładu międzynarodowego. Wynika to z kontestowania przez nie zasad demokracji oraz z postrzegania przez nie przemocy, jako środka osiągania celów. Nie wnikając w szczegółowe rozważania warto jednak zwrócić uwagę na wybrane formy aktywno-ści organizacji ekstremistycznych, sprzyjające przybraniu przez takie zagrożenia jak najbardziej realnej postaci a jednocześnie szczególnie istotne w kontekście rozwa-żań nad problematyką bezpieczeństwa mniejszości narodowych i etnicznych, w tym mniejszości romskiej.

Do takich należy organizowanie demonstracji kontestacyjnych. Stanowią one próbę wpływania na opinię publiczną oraz na polityków, którzy muszą się liczyć z demonstrantami, spośród których rekrutuje się wszak część elektoratu wyborcze-go. W perspektywie krótkookresowej demonstracje stanowią czynnik zakłócający porządek publiczny. W długookresowej mogą stać się przyczyną zmian, w tym sys-temowych, oraz wpływać na decyzje polityków. Jest to szczególnie istotne w sytuacji bierności większości społeczeństwa. Wówczas to „największa mniejszość”145 narzuca

142 Idem, Partie ekstremalnej prawicy w Europie postkomunistycznej, [w:] Doktryny i ruchy współczesnego…, s. 117.

143 U. Jakubowska, op.cit., s. 21–23.

144 Zob. szerzej A. Moroska -Bonkiewicz, op.cit., s. 13–15.

145 Jest to grupa stanowiąca liczbowo mniejszość w ogóle obywateli, lecz większość wśród aktywnej części społeczeństwa. P. Malendowicz, Ekstremizm polityczny a bezpieczeństwo państwa i ład międzynarodowy, „Bezpieczeństwo Narodowe” 2015, z. I, s. 154.

swoją wolę aktywnej mniejszości, zaś pasywna większość przyjmuje ją na zasadzie

inercji. W tym, jak zauważa Paweł Malendowicz, upatrywane jest jedno z

poważniej-szych zagrożeń dla współczesnych państw demokratycznych, w których większość społeczeństwa cechuje apatia polityczna a do najbardziej aktywnych należą radyka-łowie146. Z demonstracjami wiąże się bardzo często kwestia szkód materialnych, które stanowią formę przekazu idei skrajnych lecz jednocześnie niszowych oraz są czynni-kiem sprzyjającym zainteresowaniu ugrupowaniem ze strony mediów i sfrustrowa-nej części społeczeństwa. Wymu szają również reakcję polityków147. Demonstracjom towarzyszą często prowokacje, choć należy je traktować jako odrębny czynnik zagra-żający bezpieczeństwu państwa. Ich skala oraz forma bywa bardzo różna począwszy od aktów wandalizmu, zamieszek, napaści bojówkarzy, aż po pogromy, zabójstwa, w tym rytualne, porwania, zamachy, itp. Są one wykorzystywane dla zaznaczenia swojej obecności, zwiększenia swojego znaczenia oraz zainteresowania opinii pu-blicznej i polityków148.

Wzrost zagrożenia bezpieczeństwa państwa może być także wynikiem tzw. pa-radoksów demokracji. Do takich należy m.in. tolerancja stanowiąca jeden z funda-mentów demokracji, lecz jednocześnie stwarzająca przestrzeń dla funkcjonowania podmiotów ekstremistycznych. W tej sytuacji, jak zauważa przywoływany P. Malen-dowicz, już tylko krok do tolerancji ekstremizmu, a więc tolerancji nietolerancji149. Działania skierowane przeciw ekstremistom mogą skutkować zarzutami z ich strony dotyczącymi braku tolerancji wobec „inności”. Kolejnym aspektem współczesnych demokracji jest, wspomniane już, nasilanie się zjawiska braku aktywności obywatel-skiej, któremu towarzyszą konsumpcjonizm i zanik życia wspólnotowego150.

Tytułem podsumowania należy podkreślić, że w kontekście rozwoju nurtów eks-tremistycznych warto zwrócić uwagę, iż zasady stanowiące fundament demokracji oraz mechanizmy jej funkcjonowania mogą zostać wykorzystane do podważenia jej wiarygodności i walki z nią, aż do zmiany systemu włącznie.

Zjawisko ekstremizmu politycznego powinno być jednak analizowane nie tylko z perspektywy bezpieczeństwa państwa, lecz także bezpieczeństwa społeczności lo-kalnych. Konieczność zaangażowania sił bezpieczeństwa podczas akcji radykałów, szkody materialne powstające w czasie pochodów, zamieszek, itp., konfl ikty i napię-cia społeczne, które ekstremizm generuje, w tym o charakterze etnicznym, stanowią jedynie część przyczyn uznania działalności ekstremistycznej za potencjalnie zagra-żającą bezpieczeństwu na płaszczyźnie lokalnej. Ponadto w odpowiedzi na zagroże-nia tegoż bezpieczeństwa, nasilezagroże-nia wśród mieszkańców poczucia niebezpieczeństwa, wzrost napięć społecznych oraz radykalizację nastrojów społecznych wprowadza się rozwiązania o represyjnym charakterze, których deklarowanym celem jest walka

146 Ibidem, s. 153–155.

147 Ibidem, s. 155

148 Ibidem, s. 162–163.

149 Ibidem, s. 162.

z patologiami i przestępczością, zaś w rzeczywistości przede wszystkim zachowanie pozycji i popularności lokalnych polityków. Działania te często są wymierzone w gru-py mniejszościowe, choć naturalnie nie ofi cjalnie, traktowane jako przyczyna wzrostu zagrożeń i konfl iktów. Wykształca się paradoksalny mechanizm, w którym to wobec mniejszości narodowych i etnicznych, często najdotkliwiej doświadczanych działa-niami radykałów, kierowane jest ostrze działań represyjnych, a ekstremiści zyskują dodatkową przestrzeń dla prezentacji swoich poglądów i dla kreowania wizerunku obrońcy większości. Klasycznym przykładem są tu programy „zerowej tolerancji” w Republice Czeskiej, o których będzie jeszcze mowa w dalszej części publikacji.

Z pojęciem ekstremizmu łączy się często termin przestępstw z nienawiści, choć nie należy tychże przypisywać jedynie ekstremistom. Ich sprawcami mogą być „zwy-kli obywatele”. Jako przestępstwo z nienawiści określić można każde natury krymi-nalnej, w tym w stosunku do ludzi i ich mienia, w którym cel przestępstwa jest do-bierany ze względu na związki (rzeczywiste bądź domniemane) z grupą wyróżnianą na podstawie cech charakterystycznych dla jej członków, takich jak rasa (faktyczna lub przypisywana), przynależność etniczna, język, kolor skóry, religia, płeć, wiek, niepełnosprawność fi zyczna lub psychiczna, orientacja seksualna lub inne podobne cechy151. Czynnikiem sprawczym może być w przypadku tego typu czynów karalnych np. mechanizm „kozła ofi arnego”, „rytuały inicjacyjne” w grupach radykalnych, któ-rych ofi ary są często wybierane spośród uznawanych za słabych i bezbronnych czy tematy i poziom debat publicznych152. W tym kontekście warto zwrócić uwagę na „mowę nienawiści”, polegającą na przypisywaniu szczególnie negatywnych cech i/lub wzywaniu do dyskryminujących działań wymierzonych w pewną kategorię społeczną, przede wszystkim taką, do której przynależność jest postrzegana jako „naturalna” (przypisana), a nie z wyboru153. Zjawisko to najbardziej zauważalne jest w przekazie skrajnych sił, także medialnym. Rola „zwykłych” mediów w jej roz-przestrzenianiu jest jednak równie znacząca154, a być może nawet ważniejsza, gdyż trafi ają one do szerokiego kręgu odbiorców a przekaz, zwierający treści de facto negatywnie przedstawiające mniejszości, cechuje się większą subtelnością a przez to większym stopniem zakamufl owania.

Z perspektywy bezpieczeństwa mniejszości narodowych i etnicznych rozpatry-wanego również w kontekście koncepcji human security, a więc bezpieczeństwa jednostki, ekstremizm polityczny łączy w sobie zarówno cechy zagrożenia obiektyw-nego, choćby w postaci ewentualnych, przyjmujących realną postać szykan, napaści, pogromów, „mowy nienawiści”, zamachów, zabójstw skierowanych wobec członków odmiennych grup etnicznych, i subiektywnego. Obawa przed działaniami ekstre-mistów ma podłoże psychologiczne i związana jest z poczuciem zagrożenia warto-ści o cechach tożsamowarto-ściowo -kulturowych, cennych dla mniejszowarto-ści, z napięciem,

151 L.M. Nijakowski, Ruchy…, s. 4.

152 Zob. szerzej ibidem, s. 9–10.

153 Ibidem, s. 11.

jakie powoduje oczekiwanie na kolejne przejawy aktywności ekstremistów, z zabu-rzeniem relacji w ramach wspólnoty lokalnej z większością, włącznie z poczuciem wykluczenia z niej, czy wreszcie ze strachem o bezpieczeństwo swoje i najbliższych w codziennym życiu lub wręcz strachem o życie. Rezultatem może być nawet decyzja o emigracji w bezpieczniejsze miejsce. Wymierzona w mniejszości działalność eks-tremistyczna może ponadto skutkować osłabieniem spójności grupy mniejszościo-wej, w ramach której pojawią się odmienne wizje reakcji, a nawet wzrostem nastro-jów radykalnych i pojawieniem się mniejszościowych ruchów ekstremistycznych, choć może także skutkować większą konsolidacją grupy, zgodnie z mechanizmem, o którym wspominał G. Simmel.

Zaprezentowany przegląd problematyki mniejszości narodowych i etnicznych w kontekstach bezpieczeństwa nie wyczerpuje, ze względów oczywistych, całości zagadnienia. Analizie poddano te zjawiska, których znaczenie wydaje się szczególnie istotne w perspektywie analizy sytuacji społeczności romskiej i jej relacji ze społe-czeństwem większościowym. Szczególna zaś uwaga zwrócona została na te najistot-niejsze dotyczące położenia Romów w Republice Czeskiej.

Rozdział 2

Mniejszość romska w Republice Czeskiej