Migracje Romów jako problem bezpieczeństwa społecznego

Do cech najczęściej przypisywanych Romom w świadomości społecznej należy no-madyzm. Ma on głębokie zakorzenienie w przeszłości, kiedy to z jednej strony sta-nowił rezultat prześladowań ludności romskiej przez większość, z drugiej zaś, źró-dło nieufności owej większości wobec Romów. Również współcześnie należą oni do grup wykazujących się dużą mobilnością. Sprzyjają jej zarówno czynniki zewnętrzne, takie jak otwarcie granic po 1989 roku, pogłębiający się proces integracji europej-skiej, transformacja społeczno -polityczna i gospodarcza państw Europy -Wschodniej czy zła sytuacja ekonomiczna społeczności romskiej i radykalizacja na-strojów społecznych w tym regionie Starego Kontynentu, jak i wewnętrzne, związane z samą mniejszością romską i jej kulturą. Do tych ostatnich zaliczyć można właśnie owe tradycje nomadyzmu, poczucie zagrożenia i braku perspektyw, charakter ak-tywności zarobkowej oraz siła powiązań rodowo -klanowych. Te ułatwiają tworze-nie sieci migracyjnych, na które składają się członkowie rodzin i znajomi, oferujący wsparcie i pomoc w pierwszym, najtrudniejszym etapie życia w nowym państwie, regionie, mieście. Często celem migracji staje się właśnie miejsce, w którym można na takie wsparcie liczyć. Bardzo silne – w przypadku Romów – więzy -klanowe są czynnikiem dodatkowo skłaniającym do tego typu rozwiązań562. Anali-zując migracje ludności romskiej z perspektywy teorii migracji można skonstatować, iż czescy Romowie wykazują cechy czyniące ich bardzo podatnymi na rozwój tego zjawiska, gdyż ich sytuacja charakteryzuje się wielością czynników określanych jako „wypychające”.

Migracje stanowią ważny aspekt analizy problematyki romskiej w Republice Cze-skiej ujmowanej przez pryzmat bezpieczeństwa społecznego oraz kulturowego. Wę-drówki tutejszych Romów odbywają się w zasadniczych trzech kierunkach: migracje wewnątrz Republiki Czeskiej, imigracja do Republiki Czeskiej i emigracja z Republiki Czeskiej.

Migracje wewnętrzne, czyli migracje ludności romskiej w granicach

pań-stwa czeskiego, często w ramach jednego województwa, powiatu lub nawet gminy. W ostatnich latach zauważalne jest nasilenie migracji ludności romskiej z większych miast do małych miejscowości. Powodem są wspomnane już, problemy mieszka-niowe, związane przede wszystkim z prywatyzacją i działaniami spekulacyjnymi na rynku nieruchomości. Ponadto należy wspomnieć o problemach ze znalezieniem mieszkania w dotychczasowym miejscu zamieszkania, np. przez młodych Romów, po utracie pracy, czy też w wyniku ogólnego pogorszenia poziomu życia, eksmisji z dotychczasowego lokum. Istotne znacznie ma również polityka lokalnych władz zmierzająca do wysiedlenia Romów poza granice gminy czy miasta.

562 M. Lesińska, Migracje Romów w Europie w przeszłości i obecnie: ciągłość czy zmiana? [w:] Kwestia romska w kontekście bezpieczeństwa…, s. 197–201.

Nie jest to więc na ogół migracja dobrowolna lecz wymuszona zmianą sytuacji życiowej. W rezultacie ludność romska trafi a do mniejszych miejscowości, gdzie koszty życia i wynajmu bądź kupna mieszkania są dużo niższe. Jednak szanse na znalezienie pracy, możliwość otrzymania pomocy wykwalifi kowanych pracowników socjalnych, dostęp do infrastruktury publicznej, itp. są na ogół zdecydowanie mniej-sze. Jeśli Romowie przesiedlają się tam, gdzie mieszka ich rodzina, znajomi, mogą liczyć na pomoc, lecz nie zmienia to ich trudnej sytuacji.

Z punktu widzenia bezpieczeństwa bardzo istotne jest to, że trafi ają na ogół do społecznie wykluczonych osiedli, borykających się z szeregiem patologii i problemem przestępczości, zwiększając liczbę ich mieszkańców. Właśnie w migracjach wewnętrz-nych upatruje się również jednej z najistotniejszych przyczyn wzrostu ilości gett w Republice Czeskiej oraz jednej z najważniejszych przeszkód w społecznej integracji Romów563. Migracje wewnętrzne ludności romskiej, a przede wszystkim nagłaśnianie tego zjawiska w mediach, powodują ponadto eskalacje napięć społecznych i nastro-jów antyromskich w społeczeństwie większościowym, przy czym niejednokrotnie jest to zjawisko wywoływane celowo przez określone jednostki czy grupy społeczne. Tak działo się m.in. w 2011 roku w województwach ołomunieckim i morawsko -śląskim, gdzie szerzono fałszywe informacje o czekającym kilka miejscowości masowym na-pływie Romów. Wywołało to negatywne reakcje ich mieszkańców (m.in. w Karwinie i Opawie) i konieczna była interwencja władz samorządowych, które podczas spo-tkań z obywatelami dementowały te informacje. Dopiero to uspokoiło atmosferę564. W późniejszym okresie notowano nasilenie tego typu zdarzeń. Wizja napływu lud-ności romskiej, bez względu na to, na ile jest realna, na ile zaś opiera się jedynie na domniemaniach, których podstawę stanowi na przykład pojawienie się w danym re-gionie wielu wolnych mieszkań i plotek o ich przeznaczeniu dla romskich lokatorów, skutkuje wzrostem obaw wśród społeczeństwa większościowego przed napływem „nieprzystosowanych”, czyli Romów565. Jak się okazuje do tego typu migracji dość niechętny stosunek żywią często sami Romowie, mieszkający od dawna na danym obszarze, którzy obwiniają nowych przybyszów o wzrost przestępczości oraz nasi-lenie brutalności przestępstw. Przed ich pojawieniem się wzajemne relacje między mniejszością romską a Czechami miały układać się poprawnie czy nawet dobrze.

Czasem wreszcie za ostateczną decyzją o zmianie miejsca zamieszkania członków mniejszości romskiej kryje się strach o możliwość zapewnienia bezpieczeństwa so-bie i swojej rodzinie, szczególnie tam, gdzie aktywnie działają neonaziści i odbywają się pochody antyromskie. Niejednokrotnie zdarzało się, że wyjeżdżający Romowie jako główną przyczynę decyzji o zmianie miejsca pobytu deklarowali brak poczucia bezpieczeństwa w czasie owych demonstracji oraz po ich skończeniu566.

563 Zpráva o stavu romské… 2012, s. 113–115.

564 Zpráva o stavu romské… 2011, s. 116.

565 Wiele informacji na ten temat zob. np. http://www.romea.cz; http://www.aktualne.cz; http:// www.idnes.cz.

Napływ ludności romskiej do Republiki Czeskiej. Ziemie czeskie

trady-cyjnie już stanowią obiekt migracji ludności romskiej z sąsiedniej Słowacji. Do czyn-ników sprzyjających temu zjawisku należą wspomniane już silne więzy rodzinne charakteryzujące Romów, dzięki którym romscy imigranci mogą liczyć w Czechach na pomoc, zapewnione mieszkanie, wsparcie, itp. ze strony swych bliższych i dal-szych krewnych. Romowie przybywają ponadto kuszeni możliwością poprawy wa-runków życia, w poszukiwaniu zatrudnienia, z brakiem którego musi się na Słowacji borykać większość z nich. Wynika to po części z dyskryminacji tej grupy etnicznej na rynku pracy, po części zaś z przyczyn czysto ekonomicznych, tj. ogólnie trudniejszej do niedawna sytuacji gospodarczej Słowacji w porównaniu z Czechami oraz faktu większej atrakcyjności „romskiej oferty” na rynku pracy w Czechach niż Słowacji. Pewną grupę słowackich imigrantów stanowiły w przeszłości osoby, które starały się w Czechach o azyl. Część z nich kierowała się względami bezpieczeństwa, uciekając przed ksenofobią, poczuciem zagrożenia, atakami ze strony neonazistów czy dyskry-minacją, lecz część szukała w ten sposób szansy na, choćby krótkotrwałą, poprawę warunków życia567. Wpływ migracji ze Słowacji na bezpieczeństwo społeczne obsza-rów, na które przyjeżdżają, jest podobny jak w przypadku migracji wewnętrznej.

Wyjazdy z Republiki Czeskiej. Antyromska aktywność skrajnej prawicy

i związane z nią zagrożenia bezpieczeństwa stanowią, jak się okazuje, obok poszu-kiwania lepszych warunków życia i kwestii więzów rodzinnych, jeden z najczęściej deklarowanych przez ludność romską powodów decyzji o emigracji. Romowie pro-sząc o azyl wskazują na dyskryminację – bezpośrednią i pośrednią – jaką odczuwali w Czechach, poczucie zagrożenia bezpieczeństwa osobistego, rasizm i ksenofobię czeskiego społeczeństwa. W 2011 roku w odpowiedzi na napięcia społeczne i dzia-łania podejmowane przez skrajną prawicę słychać było nawoływania niektórych przedstawicieli społeczności romskiej do emigracji. W praktyce nie odnotowano jednak wzmożonego exodusu ludności romskiej z kraju568.

Kraje docelowe migrujących z Czech Romów to przede wszystkim Wielka Bry-tania, Kanada i Stany Zjednoczone. Wśród innych często wybieranych wymienić można Francję, Belgię, Holandię, Szwajcarię i Szwecję569. Część Romów decyduje się po pewnym czasie na powrót i może to stanowić problem, gdy wracają „z niczym”. Ich sytuacja jest wówczas gorsza, niż przed wyjazdem. Często aby opłacić podróż sprzedali mieszkanie czy dom, jeśli starali się uciec przed długami to te teraz naro-sły, jeśli opuścili mieszkanie, które wynajmowali lub lokal socjalny, nie ma tam już powrotu. Pogorszeniu uległ również stosunek Czechów, którzy postrzegają ich jako „azylowych turystów”, z powodu których państwo czeskie ma problemy i ucierpiał

567 Jak się okazuje w tych kategoriach był na przykład traktowany przez niektórych Romów ze Sło-wacji pobyt w czeskich ośrodkach dla osób starających się o azyl. Z. Uherek, Romské migrace ze Slovenska v kontextu evropských migranci trendů, „Sociologický časopis/Czech Sociological Review” 2007, vol. 43, no. 4 , s. 757–762.

568 Zpráva o stavu romské… 2011, s. 116.

jego wizerunek na arenie międzynarodowej570. Wpływa to oczywiście negatywnie na wzajemne relacje, tak na poziomie ogólnokrajowym, jak i lokalnym, co generuje problemy społeczne, głównie na gruncie lokalnym.

Migracje zewnętrzne stanowią ponadto uciążliwy problem dla państwa czeskiego w kontekście międzynarodowym, gdyż zagrażają ruchowi bezwizowemu, stawia-ją państwo czeskie w niezręcznej sytuacji na arenie międzynarodowej, prowokustawia-ją państwa przyjmujące romskich imigrantów z Republiki Czeskiej do wysyłania misji mających za zadanie zbadanie sytuacji ludności romskiej w ojczyźnie571. Miały po-nadto niekorzystny wpływ na wizerunek Czechów i czeskiego społeczeństwa572.

Choć ogólnie przyczyny i charakter migracji romskiej, szczególnie tej skierowa-nej na wyjazd z kraju, pod wieloma względami nie różnią się zasadniczo od migracji Czechów i bardzo często podstawowym bodźcem jest po prostu chęć podwyższenia poziomu życia573, to można wymienić – tytułem podsumowania – kilka najważniej-szych cech charakterystycznych dla migracji czeskich Romów, istotnych w kontek-ście bezpieczeństwa społecznego i kulturowego. Do takich należą:

1) wielokierunkowość i duża, na ogół większa niż w przypadku społeczeństwa cze-skiego, mobilność Romów;

2) znaczenie złej lub też niepewnej sytuacji ekonomicznej jako czynnika decydujące-go o migracji, tak zewnętrznej, jak i wewnątrzkrajowej, ale – co należy szczegól-nie podkreślić – kwestii bezpieczeństwa, poczucia jego zagrożenia, obaw o życie i zdrowie własne i najbliższych;

3) rozmiar i przyczyny migracji wskazują na niewydolność systemu pomocy spo-łecznej i polityk społecznych realizowanych na poziomie ogólnokrajowym, jak i regionalnym, a także trawiące je patologie;

4) migracje przyczyniają się do pogłębienia problemu społecznego wykluczenia – zwiększa się liczba izolowanych osiedli oraz ich mieszkańców, nasilają się w nich patologie społeczne i przestępczość. W takich warunkach Romowie pozbawieni są możliwości integracji ze społeczeństwem większościowym;

5) częstokroć są dodatkowym czynnikiem ograniczającym możliwości edukacji dzieci;

6) przyczyniają się do wzrostu napięć społecznych na linii społeczeństwo większo-ściowe – Romowie, ale także w relacjach „starzy” mieszkańcy wykluczonych osie-dli i nowo przybyli;

570 P. Kouba, op.cit., s. 50.

571 Na przykład w 2009 roku rząd Kanady zaniepokojony dużą liczbą czeskich Romów proszących o azyl wysłał do Republiki Czeskiej misję badawczą, której zadaniem była ocena rzeczywistej sytuacji tutejszych Romów. Jej członkowie m.in. odwiedzali instytucje rządowe i pozarządowe zajmujące się tą problematyką. Zpráva o stavu romských… 2009, s. 66.

572 Z. Uherek, Romské migrace ze Slovenska…, s. 761; Zpráva o stavu romských… 2011, s. 116– 117.

7) pojawia się także związany z migracją za granicę, problem rozbitych rodzin oraz problem reemigrantów, którzy powrócili „z niczym”;

8) często do wzrostu napięć w stosunkach Romowie – społeczeństwo większościowe w kontekście migracji przyczynia się nagłaśnianie tych relacji w mediach, które wyolbrzymiają ich skalę oraz problemy wiążące się z nimi.

Analizując problematykę romską w kontekście bezpieczeństwa społecznego warto zauważyć jej związek z bezpieczeństwem jednostki. Współcześnie wśród czeskich Romów, zwłaszcza zaś zamieszkujących miejscowości, w których występują niepo-koje etniczne oraz funkcjonują wykluczone osiedla, do rangi jednej z najważniejszych potrzeb, w dużej mierze niezaspokojonej, urasta potrzeba bezpieczeństwa. Ponadto częstokroć niezaspokojone pozostają fundamentalne potrzeby egzystencjalne oraz cały katalog potrzeb materialnych i duchowych, co zawęża np. możliwości rozwoju indywidualnego, dostępu do rynku pracy, wykształcenia, itp. Jeśli spojrzeć na tę kwe-stię z perspektywy postulowanej emancypacji, która coraz częściej traktowana jest jako jedna z ważniejszych kategorii w przypadku Romów w Republice Czeskiej, to należy skonstatować, iż wyklucznie, bieda, patologie, przestępczość, itp., ale również cechy antropologiczne, skutecznie ograniczają członkom omawianej grupy etnicznej emancypację w znaczeniu przypisywanym temu terminowi przez K. Bootha.

Jednym z najbardziej charakterytycznych zjawisk dla sytuacji mniejszości rom-skiej w Czechach jest defi cyt bezpieczeństwa społecznego, przy czym zjawisko to należy rozpatrywać w szerszej perspektywie bezpieczeństwa społecznego państwa czeskiego. Defi cyt ten rodzi bowiem wyzwania i zagrożenia w formie rozrastającej się strefy ubóstwa, bezrobocia, patologii społecznych, dyskryminacji, fal migracji, przestępczości, którym to władze centralne i samorządowe muszą stawić czoło. Wią-żą się z nimi ściśle inne zjawiska burzące kohezję społeczną, takie jak m.in. napięcia i konfl ikty społeczne na linii Romowie – nie -Romowie, czy też wspomniana już „siła grawitacyjna” społecznie wykluczonych osiedli. Podejmując próbę podsumowania i zdefi niowania podstawowych problemów bezpieczeństwa społecznego w kontek-ście mniejszości romskiej wyróżnić można: zagrożenia i defi cyty bezpieczeństwa słecznego Romów jako jednostek i jako grupy społecznej (etnicznej), związane z po-wyższymi zagrożenia i defi cyty bezpieczeństwa społecznego grupy większościowej oraz niewydolność polityki władz lokalnych i centralnych w walce z niekorzystnymi zjawiskami na tym obszarze. Jak dotychczas nie udało się wprowadzić skutecznych rozwiązań, a istniejące częstokroć są jednym z powodów problemów. Wyłączenie w powszechnej świadomości tematyki romskiej z obszaru bezpieczeństwa społeczne-go i deetnicyzacja problemów społecznych, które przestaną być utożsamiane z mniej-szością romską, wydają się więc być w tym kontekście procesami długotrwałymi.