Człowiek a prawa własności

Przedmiotem teorii praw własności jest instytucja własności, która wpisuje się w sferę instytucjonalną determinującą działa-nia człowieka w gospodarce. W tym miejscu należy postawić ko-lejne pytanie, które dopełni jej (teorii praw własności) prezentację zgodnie z przyjętą w niniejszych rozważaniach metodą. W jaki spo-sób pod wpływem instytucjonalnych determinantów systemu praw własności działa człowiek? Jaka logika przyświeca temu działaniu?

Analiza twórczości głównych przedstawicieli teorii praw własności ukazuje, iż posiadane prawa do własności mają kluczowe znacze-nie przy podejmowaniu decyzji w gospodarce. Z kolei działania podmiotów gospodarczych, także i państwa, wpływają na budo-wanie instytucjonalnego ładu gospodarczego. Dość optymistycz-nie twierdzeoptymistycz-nie podał F.A. Hayek, który powiedział, w kontek-ście praw własności, że istnieją określone instytucjonalne normy i zasady, które determinują lepszą koordynację działań podmio-tów gospodarki, umożliwiając tym samym optymalne przetrwa-nie gospodarczych organizmów⁸⁸. W tym kontekście można mó-wić o tzw. fragmentacji absolutnych praw własności. „W ekono-micznej teorii praw własności wskazuje się, że fragmentacja ab-solutnych praw własności i operacje rynkowe służą do nadania zasobom dóbr jak najwyższej użyteczności. Fragmentacja absolut-nych praw własności owocuje zdefiniowaniem – w przepisach praw-nych czy konkretnym kontrakcie – relatywpraw-nych praw własności”⁸⁹. Działania człowieka, ograniczone instytucjonalnymi normami i za-sadami, sprowadzają się do takiego kształtowania praw własno-ści do określonego dobra, aby maksymalizować jego wartość

ryn-88por. F.A. Hayek, The Results of Human Action. . . , op. cit., s. 96–100.

89R.M. Jakubowski, Efektywność gospodarcza w ujęciu ekonomicznej teorii praw własności – wybrane zagadnienia, „Ekonomia i Prawo”, 2006, nr 2, s. 69.

kową. Absolutne prawo własności dotyczy tutaj w sposób bezpo-średni prawa do posiadania określonego dobra. Z kolei relatywne prawo własności jest związane z szeregiem podmiotowych ogra-niczeń, które tworzą określoną wiązkę praw własności. Dla uka-zania istoty mechanizmu fragmentacji absolutnych praw własno-ści można posłużyć się przykładem chociażby sprzedaży laptopa.

Mamy więc dwa podmioty (A i B ), których celem jest sprzedaż dokładnie takiego samego pod względem technologicznym kompu-tera przenośnego (K ), który u każdego z nich ma taką samą war-tość rynkową (P ) i użyteczność (U ). Sprzedawca A oferuje laptop K swoim potencjalnym klientom za cenę P . Na skutek procesu sprzedaży sprzedawca przekazuje absolutne prawa własności do przykładowego tu laptopa swojemu klientowi, który staje się jego właścicielem. Sprzedawca B chce jednak zoptymalizować efektyw-ność swojej sprzedaży poprzez zwiększenie poziomu alokacji swoich dóbr w gospodarce. W tym celu korzysta z mechanizmu fragmen-tacji absolutnych praw własności. Zgodnie instytucjonalnymi wa-runkami, które go ograniczają, zwiększa użyteczność komputera przenośnego K, tworząc podmiotowe ograniczenia dla tej trans-akcji. Przedmiot wymiany zostaje doposażony np. w system ope-racyjny, program antywirusowy, torbę ochronną czy dodatkowy osprzęt komputerowy. Kupujący decydując się na zakup laptopa K u sprzedawcy B jest zmuszony do akceptacji przykładowych tu ograniczeń praw własności. Jest to jednak korzystne dla niego, gdyż uzyskuje prawo do posiadania dobra o większej użyteczności.

Z kolei podjęcie takiej decyzji przez sprzedającego B optymalizuje wolumen jego sprzedaży. Podejmowanie decyzji o fragmentacji ab-solutnych praw własności determinowane instytucjami własności jest źródłem obopólnych korzyści dla stron transakcji, gdyż gene-rują dodatkową rentę poprzez wzrost wartości podmiotu wymiany praw własności⁹⁰.

W gospodarce działania człowieka – w tym także podejmo-wanie decyzji dotyczące alokacji dóbr – są realizowane na skutek

90por. L. Alessi, Property Rights, Transaction Cost, and X-efficiency, „A-merican Economic Review”, 1983, nr 73, s. 64–81.

określonej motywacji, która to jest uzależniona od stopnia posia-danych praw własności. Im pełniejszy jest poziom własności, tym motywacja jest silniejsza, co umożliwia optymalne gospodarowa-nie relacjami pomiędzy podmiotami gospodarki⁹¹. „Zdaniem teo-retyków praw własności najbardziej wydajną gospodarką jest ta oparta na pełnej własności prywatnej, o charakterze wyłącznym i transferowalnym. Należy również zgodzić się ze stwierdzeniem, że system społeczno-gospodarczy oparty na prywatnej własności, w którym zapewniony jest niczym nieskrępowany transfer praw własności, prowadzi do stosunkowo najlepszej alokacji zasobów w relacji z innymi rodzajami gospodarek”⁹². Własność prywatna, która związana jest z ponoszeniem przez właściciela określonych kosztów zewnętrznych, ale i także z prawem czerpania korzyści wynikających z prawa do własności, motywuje go do bardziej efek-tywnego wykorzystywania przedmiotowych zasobów⁹³. W podob-nym tonie wypowiada się S. Pejovich, który podkreśla, że tylko prywatna własność gwarantuje pełnię uprawnień własnościowych, którą rozumie jako wiązkę praw własności składającą się z indywi-dualnego prawa posiadania, swobody użytkowania i zarządzania, prawa do zbywania i przywłaszczania korzyści z tytułu posiadania określonego dobra⁹⁴. Z powyższego można wnioskować, że dzia-łania człowieka polegające w głównej mierze na sposobie alokacji dóbr w gospodarce są uzależnione od formy własności. Instytucja własności determinuje więc indywidualne działania, a zmiany praw własności wynikają z chęci zwiększania poziomu użyteczności⁹⁵.

Wiązka praw własności, która pojawiała się kilkukrotnie w po-wyższych rozważaniach, stanowi fundament dla dość interesują-cego modelu struktury praw własności. Przedstawia on swoiste pakiety uprawnień do sposobów korzystania z określonych dóbr,

91por. J. Wilkin i M. Iwanek, Instytucje i instytucjonalizm w ekonomii . . . , op. cit., s. 98–100.

92M. Zalesko, Prawa własności filarem rozwoju gospodarczego. . . , op. cit., s.

94.

93por. H. Demsetz, Toward a Theory of Property Rights. . . , op. cit., s. 365.

94por. S. Pejovitch, Economic Analysis of Institutions and Systems. . . , op.

cit., s. 66.

95por. E.G. Furubotn i S. Pejovitch, Introduction. . . , op. cit., s. 9.

co z kolei determinuje sposób działania właścicieli. „Prawa wła-sności określają działania, które indywidualnie możemy podjąć w stosunku do innych osób. Jeśli jedna osoba ma prawo, ktoś inny ma współmierny obowiązek przestrzegania tego prawa”⁹⁶. Model form własności i wiązek praw ukazuje różne sposoby możliwych działań człowieka, korzystając z powszechnej puli zasobów (z ang.

common-pool resources). Owa powszechna pula zasobów jest ro-zumiana jako dobra ekonomiczne. „Takie zasoby mają dwie ważne z ekonomicznego punktu widzenia cechy – wyłączenie jednostek z ich użytkowania przy pomocy barier fizycznych lub instrumentów prawnych jest kosztowne, a korzyści pozyskiwane przez daną jed-nostkę są odejmowane od korzyści innych jednostek”⁹⁷. Prawa wła-sności zostały podzielone na pięć typów uprawnień, które umożli-wiają korzystanie z powszechnej puli zasobów i odniesione zostały do pięciu grup posiadaczy praw własności (zob. tabela 1.3). W gro-nie praw własności zostały zdefiniowane prawa do wejścia, pozy-skiwania, zarządzania, wykluczania i alienacji. Pierwsze z nich jest definiowane jako prawo do wejścia (access) w fizyczną przestrzeń i niesubtraktywnego cieszenia się z korzyści z tego wynikających.

Oznacza to, że korzystanie z prawa posiadania określonych dóbr nie odcina innych od tego samego prawa. Fakt wyjścia z rodziną na wędrówkę po lesie jest przykładem takiego właśnie typu upraw-nień, pod warunkiem, że nie jest to las prywatny z ograniczonym dostępem regulowanym odmienną formą praw własności, z któ-rego korzystanie nie odcina innych ludzi do cieszenia się podobną wędrówką po tym samym lesie. Uprawnienia do pozyskiwania (wi-thdrawal ) to prawo do uzyskania określonych jednostek zasobów lub produktów systemu zasobów dla własnej korzyści. Ta forma uprawnień będzie odzwierciedlała sytuację, w której przykładowy spacer zamieni się w zbieranie np. leśnych jagód i poziomek, które zostaną spożyte przez dzieci ku ich radości z doznań smakowych.

Trzecią formą uprawnień jest zarządzanie (managment ). Jest ono

96E. Ostrom, Private and Common Property Right, [w:] Encyclopedia of Law and Economics, red. B. Bouckaert i G. De Geest, Edward Elgar, Cheltenham 2000, t. II, Civil Law and Economics, s. 339.

97W. Stankiewicz, Ekonomika instytucjonalna (2012). . . , op. cit., s. 73–74.

tu definiowane jako prawo do regulowania wzorców użytku we-wnętrznego i przekształcania zasobów poprzez ich poprawę. Kon-tynuując przykład rodzinnej wędrówki po lesie, prawo do zarzą-dzania można zobrazować w taki oto sposób. Ojciec rodziny, wi-dząc korzyści ze spożywania przez swoje dzieci owoców leśnych, podejmuje decyzję o regularnym i doskonalszym sposobie zbiera-nia, a może i nawet uprawie tychże jagód i poziomek, optymali-zując ich alokację. Kolejnym typem uprawnień jest wykluczanie (exclusion), które należy rozumieć jako prawo do określania wej-ścia i pozyskiwania zasobów przez innych oraz prawo do ustalania sposobu przekazywania tychże praw. W tym momencie przykła-dowa rodzina z powyższej leśnej wędrówki, stając się właścicie-lem runa leśnego, określa, kto może wchodzić na (już) ich teren uprawy i na jakich zasadach może zbierać owe jagody i poziomki w celu np. konsumpcji. Ostatnim rodzajem uprawnień jest aliena-cja (alienation). Została ona zdefiniowana jako prawo do sprzedaży lub dzierżawy praw do zarządzania (management ) i wykluczania (exclusion)⁹⁸.

Pozyskiwanie X X X X

Zarządzanie X X X X

Wykluczanie X X

Alienacja X

Tabela 1.3: Wiązki praw powiązane z pozycją własności, opracowanie własne, źródło: E. Ostrom, C. Hess, Private and common property rights, op. cit.

W tym miejscu zostało zdefiniowanych pięć klas czy grup

po-98por. E. Ostrom i C. Hess, Private and common property rights, School of Public & Environmental Affairs Research Paper, Bloomington 2007, s. 11.

siadaczy praw własności. Są nimi uprawnieni uczestnicy, użytkow-nicy, petenci, właściciel i zupełni posiadacze (zob. tabela 1.3)⁹⁹. Takie rozwiązanie ukazuje fakt, że jednostki lub zbiorowości mogą posiadać ściśle określone prawa własności, które zawierają lub nie zawierają wszystkich pięciu wcześniej przedstawionych rodzajów uprawnień do określonych zasobów. Takie rozwiązanie oddziela kwestię definicji samego prawa własności od zagadnienia efektu posiadania określonego rodzaju uprawnień. Pierwszą z klas po-siadaczy praw własności są uprawnieni uczestnicy (authorized en-trants). Mogą oni podejmować działania, które umożliwiają im korzystanie z dostępu do grupowej puli zasobów bez prawa po-zyskiwania tychże zasobów na własność¹⁰⁰. Druga klasa posiada-czy praw własności została określona mianem uprawnionych użyt-kowników (authorized users). Mają oni prawo do bieżącego ko-rzystania z zasobów, pozyskiwania ich na własny użytek a nawet ograniczonego wpływu na procesy zarządzania nimi. Obecność lub brak ograniczeń czasowych, stosowana technologia, przeznaczenie oraz ilość wykorzystanych zasobów są tutaj uzależnione od za-sad operacyjnych (operational rules) opracowanych przez upraw-nione podmioty¹⁰¹. Kolejna klasa posiadaczy praw własności to petenci (claimants). Cechą charakterystyczną dla tej grupy jest posiadanie operacyjnego prawa dostępu oraz pozyskiwania zaso-bów. Posiadają oni dodatkowo możliwość kolektywnego wyboru i uzgadniania prawa do zarządzania tymi zasobami, co może wy-nikać z potrzeby rozbudowy i konserwacji urządzeń i obiektów oraz wprowadzania limitów eksploatacji zasobów¹⁰². Klasa posiadaczy praw własności posiadająca jeszcze większe uprawnienia to wła-ściciele (proprietors). „Posiadają takie same prawa jak petenci z dodatkiem prawa do decydowania, kto może uzyskiwać dostęp

99por. E. Ostrom, How Types of Goods and Property Rights Jointly Affect Collective Action, „Journal of Theoretical Politics”, 2003, nr 15(3), s. 250–252.

100por. E. Ostrom, Private and Common Property Right, op. cit., s. 339.

101por. E. Ostrom i C. Hess, Private and common property rights. . . , op. cit., s. 12.

102por. E. Ostrom, How Types of Goods. . . , op. cit., s. 250–251.

do zbiorów zasobów”¹⁰³. Nie posiadają oni jednak prawa do sprze-daży swoich uprawnień do zarządzania i wykluczania, choć mogą zapisywać je w spadku swoim spadkobiercom. Najwyższą klasą posiadaczy praw własności są zupełni właściciele (full owners).

Oprócz wcześniejszych czterech rodzajów uprawnień właściciele mają prawo do alienacji, czyli prawo do sprzedaży lub wydzier-żawienia praw do zarządzania i wykluczania, pod warunkiem jed-nak, że nie będzie to szkodziło innym właścicielom (prioprietors).

„Osoba fizyczna, prywatna korporacja, rząd albo grupa społeczna może posiadać pełne prawa własności do wszelkiego rodzaju dobra, w tym do powszechnej puli zasobów. Prawa własności nie będą jed-nak nigdy absolutne. Nawet prywatni właściciele mają obowiązki, aby nie generować różnego rodzaju partykularnych szkód dla in-nych”¹⁰⁴. Przedstawiony model systemu praw własności ukazuje, jak bardzo skomplikowany jest świat praw własności. Nie wystar-czy mówić jedynie o własności prywatnej wystar-czy wspólnej. Zależności pomiędzy klasami posiadaczy praw własności a rodzajami upraw-nień odzwierciedlają status i organizację właścicieli określonych praw własności¹⁰⁵, a tym samym ukazują możliwe sposoby działa-nia ludzkiego w gospodarce.