Człowiek działający – kontraktujący

Świat kontraktów gospodarek świata początku XXI wieku sta-nowi wieloaspektowy gąszcz najróżniejszych zasad, norm, wymogów, uwarunkowań oraz olbrzymiej ilości transakcji – tych formalnych i nieformalnych – osadzonych w sferze instytucjonalnej. W takiej oto rzeczywistości funkcjonuje człowiek działający, swymi działa-niami zmierzający do optymalnego osiągnięcia korzyści z niezliczo-nych transakcji, w których partycypuje jako sprzedawca i nabywca, dostawca i odbiorca dóbr współczesnego świata. Bez względu na to, czy człowiekiem gospodarującym jest jednostka indywidualna,

251P.L. Booen, Przewodnik po wybranych kontraktach FIDIC, SIDiR, War-szawa 2009, I, s. 9.

252por. Z.J. Boczek, Realizacja inwestycji budowlanych w systemie zamówień publicznych oraz procedur FIDIC, Wydawnictwo EUROINSTYTUT, Szczecin 2009, s. 3.

czy też jednostka-przedstawiciel organizacji gospodarczej, instytucjo-nalny determinizm oraz niedościgniona dynamika świata kontraktów wymusza na nim podejmowanie każdego dnia całego szeregu określo-nych decyzji, które kształtują jego przestrzeń życiową ex post reali-zowanych transakcji. Bez względu na system społeczny, gospodarczy czy ustrój polityczny, człowiek gospodarujący działa w gospodarce kontraktowej. Zmieniają się tylko rodzaje instytucji, nie zmienia się instytucjonalny determinizm²⁵³. Zmieniają się tylko rodzaje transak-cji, nie zmienia się mechanizm kontraktowania. Na zakończenie roz-ważań na temat procesów kontraktowania – co wydaje się słuszne w świetle powyższego – warto zadać jeszcze jedno pytanie. W jaki sposób człowiek gospodarujący powinien działać w tak dynamicz-nie zmieniającym się gąszczu świata kontraktów, aby osiągnął opty-malny efekt swoich działań? Nowa Ekonomia Instytucjonalna, która bada „człowieka takiego, jakim on jest, działającego w ogranicze-niach narzuconych przez rzeczywiste instytucje”²⁵⁴ ukazuje swoistą mapę kierunków oraz schemat procesu kontraktowania.

Mapa kierunków kontraktowania człowieka gospodarującego może być potraktowana jako swoisty drogowskaz, który umożliwi mu osiągnięcie zamierzonych celów efektywnej realizacji określo-nych transakcji gospodarczych. Poznawcza mapa kontraktu, za-proponowana przez O.E. Williamsona, ukazuje „wszystkie koncep-cje kontraktu, [. . . ] zarówno monopolowe, jak i efektywnościowe, [które] analizowane są z tego samego punktu widzenia: jakim ce-lom służy zastępowanie klasycznej wymiany rynkowej – przy której produkt sprzedaje się po jednolitej cenie wszystkim uczestnikom bez ograniczeń – bardziej skomplikowanymi formami kontraktowa-nia (włączając w to nierynkowe sposoby organizacji gospodarczej).

Koncepcje monopolowe wiążą odstępstwa od klasycznej normy z celem monopolistycznym. Koncepcje efektywnościowe utrzymują natomiast, iż odstępstwa te służą celom oszczędnościowym”²⁵⁵. Pozostając jednak w nurcie Nowej Ekonomii Instytucjonalnej, dla potrzeb niniejszych rozważań, należy skupić się nad drugą z

kon-253por. S. Kirdina i G. Sandstrom, Institutional Matrices Theory. . . , op. cit.

254R.H. Coase, The New Institutional Economics. . . , op. cit., s. 231.

255O.E. Williamson, Ekonomiczne. . . , op. cit., s. 37.

CELDZIA

£ANIA Kieru

nek wydajn

oœcio wy

BodŸce ex ante

Koszty transakcyjne

ex post

Prawa w³asnoœci

Agencja Zarz¹dzanie

Mierzenie Koncepcje kontraktów

Rysunek 1.5: Mapa kierunków kontraktowania, źródło: O.E. Williamson, Ekonomiczne. . . , op. cit., s. 37

cepcji poznawczej mapy kontraktów (zob. rys. 1.5). Wybór kon-cepcji procesu kontraktowania, umożliwiającej realizację tak zary-sowanych celów działania człowieka gospodarującego, w pierwszej kolejności będzie polegał na określeniu, czy kluczowym będzie de-terminizm bodźców instytucjonalnych ex ante, czy też sam proces kontraktowania i związane z nim powstałe koszty transakcyjne ex post. Wybór koncepcji kontraktowania ze względu na działające instytucje sprowadza się do podjęcia działań zmierzających do minimalizacji niedoboru tychże bodźców w zakresie bądź prawa własności, bądź też koncepcji agencji²⁵⁶. Pierwsza z nich będzie polegała na rozwiązywaniu problemów związanych z prawem wła-sności, w szczególności w zakresie prawa użytkowania aktywów, prawa do renty z tytułu posiadania określonych aktywów lub też prawa do zmiany owych aktywów²⁵⁷. Forma prawa własności

sta-256por. Ibid., ss. 39–41.

257por. E.G. Furubotn i S. Pejovitch, Introduction. . . , op. cit., s. 4.

nowi więc tutaj kluczowe ograniczenie sposobów podejmowanych działań zmierzających do realizacji transakcji gospodarczej, także w kontekście kosztów społecznych²⁵⁸. Przyjęcie koncepcji agencji jako kierunku realizacji transakcji gospodarczych będzie wiązało się z faktem, iż to „szefowie zawierają kontrakt w pełnej świadomo-ści ryzyka związanego z wykonywaniem kontraktu przez agentów.

A zatem, choć oddzielenie własności od kontroli osłabia bodźce zy-sku, jest to antycypowane już w momencie tego oddzielenia i znaj-duje pełne odzwierciedlenie w cenach nowych udziałów. Przyszłość nie kryje zatem żadnych niespodzianek – wszystko, co istotne dla działań kontraktowych, zamieszczono w uzgodnieniach ex ante do-tyczących bodźców”²⁵⁹.

Inną możliwością realizacji celów oszczędnościowych w reali-zacji transakcji jest wybór koncepcji związanych w sposób bez-pośredni z samym kontraktowaniem i związanymi z nim kosztami transakcyjnymi. Koncepcja ta daje możliwość kolejnego wyboru ścieżki zarządzania lub mierzenia podaży²⁶⁰. Wybór tej drogi reali-zacji transakcji nie skutkuje odcięciem się od determinizmu bodź-ców ex ante procesu kontraktowania. Mają one wciąż kluczowe znaczenie. Charakterystyczny jest tu jednak fakt, iż podkreśla się znaczenie prywatnych rozstrzygnięć w sytuacjach konfliktowych na etapie już realizacji samej transakcji. „Osoba dążąca do do-konania optymalnego wyboru musi zostać zastąpiona przez arbi-tra, autsajdera, który stara się wypracować kompromisy pomiędzy sprzecznymi roszczeniami”²⁶¹. Ponadto wybór tej koncepcji, która mocno koreluje z teorią kosztów transakcyjnych, implikuje koniecz-ność podejmowania decyzji kontraktowych z uwzględnieniem tych instytucji, które będą kształtowały realizację transakcji ex post procesu kontraktowania. W tym nurcie człowiek kontraktujący ma możliwość skorzystania z koncepcji zarządzania, której trudność – a jednocześnie zaleta – polega na tym, iż decyzje w procesie

258por. R.H. Coase, The Problem of Social Cost . . . , op. cit., s. 38–39.

259O.E. Williamson, Ekonomiczne. . . , op. cit., s. 40.

260por. Ibid., s. 41–42.

261J.M. Buchanan, A Contractarian Paradigm for Applying Economic The-ory, „American Economic Review”, 1975, nr 65, s. 229.

kontraktowania polegają z jednej strony na samodzielnym rozwią-zywaniu konfliktów, z drugiej zaś dotyczą projektowania struktur zarządzania w taki sposób, aby wyprzedzały, uniemożliwiały za-istnienie lub minimalizowały skutki przyszłych sporów. Obok kon-cepcji zarządzania, człowiek kontraktujący ma możliwość projek-towania kontraktów w zgodzie z zasadami mierzenia niejasności funkcjonowania lub cech dotyczących podaży przedmiotów kon-traktowanych transakcji.

Powyżej, w bardzo ogólnych rozważaniach, zostały ukazane możliwe do wyboru koncepcje, mające na celu oszczędnościowe re-alizowanie procesu kontraktowania. W tym miejscu warto zatrzy-mać się jeszcze krótko nad samym już schematem kontraktowania O.E. Williamsona²⁶² (zob. rys. 1.6).

k = 0

A - niewspomagana wymiana rynkowa

B - nie z³agodzone ryzyko

C - bezpieczne kontraktowanie p1

p2

p3

s = 0

s > 0

p > p2 3

k > 0

D - hierarchia p4

p > p3 4

Rysunek 1.6: Prosty schemat kontraktowania, źródło: O.E. Williamson, The New Institutional Economics. . . , op. cit., s. 602

Wychodzi on z założenia, iż przedmiot transakcji może być do-starczony z wykorzystaniem technologii zwykłego (k=0 ) lub spe-cjalnego (k>0 ) zastosowania, przy czym ta druga wymaga już

262por. O.E. Williamson, The New Institutional Economics. . . , op. cit., s. 595–613.

określonych inwestycji w specyficzne aktywa²⁶³. Przyjmując już ten oto pierwotny podział możliwych technologii, można stwier-dzić, iż te – ogólnego zastosowania – będą odnosiły się jedynie do idealnych transakcji z punku widzenia prawa i ekonomii w tym sensie, że nie będą one generowały uzależnienia się stron, obowią-zującą ceną będzie cena rynkowa (p₁), a spory będą rozstrzygane przez sądy (węzeł A). Transakcje te można określić jako „wyrazi-ste na wejściu dzięki jasnej umowie, wyrazi„wyrazi-ste na wyjściu dzięki jasnym działaniom”²⁶⁴. Transakcje, które są już realizowane z wy-korzystaniem technologii specjalistycznych, wymagają realizacji określonych inwestycji w aktywa specyficzne. Ta sytuacja gene-ruje już określone ryzyko związane z takimi transakcjami, co z ko-lei jest bodźcem do zabezpieczania się przez strony. Transakcje, które będą wykorzystywały technologię specjalnego przeznacze-nia (k>0 ), a jednocześnie nie będą, z różnych względów, przewi-dywały uruchomienia procedur zabezpieczających (s=0 ), zostały odniesione do węzła B. Najczęściej będą to kontrakty dotyczące transakcji niewielkich rozmiarów²⁶⁵. Węzeł C obrazuje te trans-akcje wymagające inwestycji w specyficzne aktywa, które określa się mianem transakcji bezpiecznych. Wynika to z faktu, iż na-bywca przedkłada dostawcy odpowiednie zabezpieczenie (s>0 ).

Zabezpieczenie ochronne może być przedłożone w formie: upo-rządkowania bodźców zerwania kontraktu (opłaty za zerwanie, kary umowne); struktur zarządzania (dotyczy rozstrzygania ewen-tualnych przyszłych sporów) oraz regularności wymiany handlo-wej (wzmocnienie skłonności do ciągłości transakcji)²⁶⁶. Wprowa-dzenie do procesu kontraktowania odpowiedniej wielkości zabez-pieczenia skutkuje także zmianą ceny równowagi. Cena transakcji bezpiecznych jest więc niższa niż transakcji, w których ryzyko nie

263por. O.E. Williamson, The Theory of the Firm as Governance Structure:

From Choice to Contract, „Journal of Economic Perspectives”, 2002, t.16, nr 3, s. 182.

264I.R. Macneil, The Many Futures of Contracts, „South California Law Re-view”, 1974, nr 47, s. 738.

265por. O.E. Williamson, The New Institutional Economics. . . , op. cit., s. 604.

266por. O.E. Williamson, Ekonomiczne. . . , op. cit., s. 46–47.

zostało złagodzone (p₂>p3). Transakcje, które zostały przedsta-wione na węźle D, mają podobną charakterystykę, jak te z wę-zła C, z jednym wyjątkiem. Wyróżniają się one jeszcze wyższym stopniem specyficzności aktywów, przez co zwiększa się poziom niepewności. Rodzi to konieczność zastosowania adaptacji koope-racyjnej na poziomie firmy²⁶⁷.

Przedstawiony tu zarys ogólnego schematu kontraktowania O.E. Williamsona ukazuje dynamikę zależności pomiędzy zastoso-waną technologią, zabezpieczeniem kontraktowym oraz ceną rów-nowagi. Wszystko to jest jednak w sposób istotowy zdetermino-wane najróżniejszymi czynnikami i bodźcami, które tworzą sferę instytucjonalną procesów kontraktowania. W tym kontekście nie sposób nie zgodzić się z Hayekiem, który pisze, że „gdy zdolność rozpoznawcza ogólnej zasady, której towarzyszą dane atrybuty, zo-staje osiągnięta w jednej dziedzinie, używać się będzie tej samej matrycy za każdym razem, gdy oznaki tych ogólnych atrybutów zostaną wywołane całkowicie odmiennymi czynnikami”²⁶⁸. Czło-wiek gospodarujący – bez względu na to, czy jest nim jednostka indywidualna, czy też przedstawiciel organizacji gospodarczej – w świetle powyższych rozważań, w nurcie Nowej Ekonomii In-stytucjonalnej, posiada szereg możliwości osiągania swoich celów w sposób oszczędnościowy. Choć istnieje bardzo szerokie spektrum instytucjonalnych determinantów, które ograniczają jego działal-ność, a także kształtują otoczenie, w którym realizowane są pro-cesy kontraktowania, to ów człowiek kontraktujący ma możliwość dostosowania swojej gospodarczej aktywności w taki sposób, aby osiągnięte rezultaty mogły nosić miano optymalnych.

267por. O.E. Williamson, The Theory of the Firms. . . , op. cit., s. 183–184.

268F.A. Hayek, The Results of Human Action. . . , op. cit., s. 50.

Rozdział 2

Koncepcja optymalizacji inwestycji