Prawa człowieka mogące doznawać ograniczeń w związku z ochroną interesów państwa

w zakresie finansów publicznych

Wśród praw człowieka mogących doznawać ograniczeń w związku z ochroną interesów państwa w zakresie finansów publicznych należy wymienić przede wszyst-kim prawo do własności i prawo do życia prywatnego . Państwo ingeruje w prawo do własności, pobierając daniny publiczne . Tym samym wywołuje uszczuplenie majątku jednostki . Jednocześnie co do zasady podatnik ma obowiązek dostarczania właści-wym organom władzy informacji o wydarzeniach ze swojego życia, które mogą mieć wpływ na powstanie zobowiązania podatkowego . To z kolei oznacza ingerencję pań-stwa w prywatne życie podatnika . Prawa do życia prywatnego nie można kojarzyć wyłącznie z osobami fizycznymi . W zakresie poszanowania dobrego imienia, siedzi-by, przedstawicielstwa lub pomieszczeń, w których prowadzą działalność, korzystają też z prawa do życia prywatnego osoby prawne¹² . Na gruncie polskiego porządku prawo do życia prywatnego przysługuje również jednostkom niebędącym osobami prawnymi, jeżeli ustawa przyznała im zdolność prawną . Do takich jednostek odpo-wiednio stosuje się bowiem przepisy o osobach prawnych (art . 33¹ k .c .¹³) .

Wymienione prawa człowieka są gwarantowane nie tylko przez polską konsty-tucję, ale również przez szereg umów międzynarodowych, w tym Międzynarodowy

10 Por . A . Łabno, Ograniczenie wolności i praw człowieka na podstawie art. 31 Konstytucji III RP, [w:] Prawa i wolności obywatelskie w Konstytucji RP, red . B . Banaszak, A . Preisner, Wydawnictwo C .H . Beck, Warszawa 2002, s . 706 .

11 Por . M . Wyrzykowski, Granice praw i wolności – granice władzy, [w:] Obywatel – jego wolności i prawa. Zbiór studiów przygotowanych z okazji 10-lecia urzędu Rzecznika Praw Obywatelskich, oprac . B . Oliwa-Radzikowska, Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich, Warszawa 1998, s . 55, 58 .

12 Por . wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 16 kwietnia 2002 r . w sprawie Stés Colas Est i in. przeciwko Francji, Izba II, skarga nr 37971/97 .

13 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r . Kodeks cywilny, tekst jedn . Dz .U . z 2016 r ., poz . 380, 585 .

Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych¹⁴ i Konwencję Praw Człowieka¹⁵ . Gwaran-cjom ochrony praw człowieka ustanawianym w traktatach przysługuje status tzw . standardów minimalnych . Dla ustanowienia jeszcze lepszych gwarancji właściwe są systemy prawa krajowego poszczególnych państw . Nie istnieje przy tym jedy-ny sposób ulepszania gwarancji udzielajedy-nych na arenie międzynarodowej . Może to być m .in . zrezygnowanie z pewnego zakresu możliwości ingerencji jeszcze dopusz-czalnego na gruncie zobowiązań międzynarodowych . Rola organów na podstawie traktatów strzegących wykonania zobowiązań płynących z tychże umów sprowadza się do sprawdzania, czy w założeniu bardziej wyśrubowane krajowe wymagania do-tyczące ochrony praw człowieka w praktyce wpisują się chociaż w międzynarodowy standard minimalny . Organy te nie są jednak kompetentne, by oceniać, czy władze państwa postępują zgodnie z własnym prawodawstwem . W zasadzie rozstrzygnię-cia zapadające w poszczególnych sprawach mają charakter jednostkowy, a państwo ma obowiązek podporządkować się mu . Seria identycznych co do meritum orzeczeń stwierdzających naruszenie zobowiązań międzynarodowych może okazać się dla państwa nader kosztowna, zwłaszcza gdy przyczyna takich orzeczeń tkwi w utrwa-lonej praktyce lub samym prawodawstwie krajowym¹⁶ .

W ONZ-owskim systemie ochrony praw człowieka upowszechniła się wykład-nia, zgodnie z którą ingerencja w prawa człowieka nie może następować w sposób bezprawny lub arbitralny . Zakaz bezprawnej ingerencji oznacza brak dopuszczalno-ści jakiejkolwiek ingerencji z wyjątkiem sytuacji przewidzianej w ustawie . Przesłanki warunkujące podjęcie ingerencji muszą jednak odpowiadać postanowieniom oraz ce-lom i przedmiotowi Paktu . Zakaz arbitralnej ingerencji dotyczy natomiast tych dzia-łań organów państwowych, które są podejmowane na podstawie regulacji prawnych . Ingerencja musi odbywać się zgodnie ze wszystkimi normami prawa krajowego, jak również z postanowieniami oraz celem i przedmiotem Paktu . Musi być utrzymana w rozsądnych granicach, odpowiednio do okoliczności . Oceniając ingerencję, trzeba będzie zatem stwierdzić czy założony cel ingerencji nie naruszał istoty chronionych praw człowieka oraz czy zastosowane środki były wystarczające do osiągnięcia za-mierzonego celu i jednocześnie jak najmniej uciążliwe dla jednostek doświadczają-cych ograniczeń praw człowieka .

Z kolei art . 8 ust . 2 Konwencji Praw Człowieka pozwala władzy publicznej na ingerencję w prawo do życia prywatnego w przypadkach przewidzianych przez usta-wę i koniecznych w demokratycznym społeczeństwie z uwagi na bezpieczeństwo państwowe, bezpieczeństwo publiczne lub dobrobyt gospodarczy kraju, ochronę

po-14 Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z dnia 19 grudnia 1966 r ., Dz .U . z 1977 r ., Nr 38, poz . 167 .

15 Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z dnia 4 listopada 1950 r ., Dz .U . z 1993 r ., Nr 61, poz . 284 ze zm .

16 Por . K . Machowicz, Jurydyczne uwarunkowania wolności wypowiedzi w Polsce jako kategoria praw człowieka, Wydawnictwo KUL, Lublin 2012, s . 97–98 .

Równowaga między zapewnianiem państwu środków finansowych a ingerencją w prawa człowieka 97 rządku i zapobieganie przestępstwom, ochronę zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności innych osób . Konstytucyjnym przejawem ochrony dobrobytu go-spodarczego jest art . 84, wprowadzający obowiązek ponoszenia ciężarów i świadczeń publicznych, w tym podatków, określonych w ustawie . Państwo m .in . w ten sposób, przy udziale podmiotów podległych swojej jurysdykcji, zapewnia sobie środki służą-ce kreowaniu dobrobytu gospodarczego¹⁷ . Z orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka wynika przy tym, że z przejawów życia prywatnego nie podlega wykluczeniu działalność handlowa lub zawodowa, ponieważ także i w tych sfe-rach kształtują się stosunki międzyludzkie . Interesy można prowadzić, przebywając w pomieszczeniach prywatnych i odwrotnie – sprawy osobiste mogą być załatwiane również z biura . W działalności zawodowej bardzo istotna jest możliwość zacho-wania warunków poufności w kontaktach osoby prowadzącej taką działalność z jej klientami¹⁸, co dodatkowo wskazuje na prywatny charakter tych relacji . Prywatnością i autonomią informacyjną niewątpliwie są informacje dotyczące majątku i sfera eko-nomiczna jednostki, jakkolwiek w tej sferze odnotować można łagodniejsze kryteria jej ograniczania niż w wypadku sfery czysto osobistej . Obowiązek wyjawienia całego majątku zgromadzonego w ciągu całego życia (z drobiazgowym wyliczeniem jego składników przedmiotowych i ich wartości) głęboko wkracza w sferę życia prywat-nego . Ochrona prywatności i autonomia informacyjna nie mają charakteru absolut-nego, a to z uwagi m .in . na prawa i wolności innych jednostek czy potrzeby życia w zbiorowości . Wszelkie jednak ingerencje w prywatność muszą mieć na uwadze jej ochronę jako dobra konstytucyjnie chronionego i zasady konstytucyjne wskazujące na granice i przesłanki, jakie muszą być zachowane na wypadek ingerencji . Obowią-zek ujawnienia informacji o sobie, stanowiąc ograniczenie autonomii informacyjnej, może być zatem dokonany tylko w ustawie i tylko w granicach zgodnych z konsty-tucyjną zasadą proporcjonalności¹⁹ .

Pobieranie danin publicznych stanowi również ingerencję w prawo do własności . Ingerencja ta jest tak bardzo poważna, że nie pozostawiono jej wyłącznie ustawo-dawstwu zwykłemu . Artykuł 64 Konstytucji stanowi co prawda: „1 . Każdy ma pra-wo do własności, innych praw majątkowych oraz prapra-wo dziedziczenia . 2 . Własność, inne prawa majątkowe oraz prawo dziedziczenia podlegają równej dla wszystkich ochronie prawnej . 3 . Własność może być ograniczona tylko w drodze ustawy i tylko w zakresie, w jakim nie narusza ona istoty prawa własności”, ale jednocześnie art . 217 Konstytucji stwierdza, że nakładanie podatków, innych danin publicznych, określa-nie podmiotów, przedmiotów opodatkowania i stawek podatkowych, a także zasad

17 Por . K . Machowicz, Prawo do prywatności przysługujące uczestnikom obrotu gospodarczego, [w:]

Newralgiczne aspekty współczesnych relacji między człowiekiem a biznesem, red . K . Machowicz, Wydawnictwo KUL, Lublin 2010, s . 48 .

18 Por . wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 16 grudnia 1992 r . w sprawie Nie-mietz przeciwko RFN, A . 251 – B .

19 Por . wyrok TK z dnia 20 listopada 2002 r ., K 41/02, OTK-A 2002, nr 6, poz . 83 .

przyznawania ulg i umorzeń oraz kategorii podmiotów zwolnionych od podatków następuje w drodze ustawy .

Pewne trudności może budzić ustalanie zakresów znaczeniowych pojęć użytych we wskazanych normach konstytucyjnych . W przypadku danin publicznych, czyli terminu o najszerszym zakresie znaczeniowym, rozbieżności doktrynalne i orzeczni-cze powstają na tle charakteru danin oraz przy rozpatrywaniu celów, którym daniny publiczne mają służyć . Spory koncentrują się wokół tego, czy danina może mieć charakter wyłącznie pieniężny, czy też naturalny, czy ustanowieniu daniny muszą przyświecać cele fiskalne, czy możliwe jest jej wprowadzenie tylko dla prewencji lub karania²⁰ . Jako słuszne jest oceniane stanowisko przyjęte przez TK, zgodnie z któ-rym funkcjonowanie daniny, której organy władzy wykonawczej nie mogą skutecznie ściągnąć, stoi w sprzeczności z celem jej ustanowienia, jakim jest gromadzenie środ-ków potrzebnych na prawidłowe działanie państwa i jego instytucji²¹ .

Należy zatem przyjąć, że państwo może określać sytuacje implikujące po-wstanie obowiązku uiszczenia daniny publicznej i zapewnić sobie egzekucję tego świadczenia . Jednak w literaturze podkreśla się, że jednostki nie mają obowiązku

„wchodzenia” w te sytuacje . Prawo podatkowe określa sytuacje, których zaistnienie u podatnika powoduje powstanie zobowiązania podatkowego . Nie istnieje jednak w polskim porządku prawnym przepis, który nakładałby na podatnika obowiązek znalezienia się w takiej sytuacji . Jeżeli istnieją dwie różne metody, pozwalające podatnikowi na osiągnięcie zamierzonego celu gospodarczego, nie jest on zobo-wiązany do wyboru tej, która będzie dla niego najmniej korzystna, a najbardziej korzystna dla państwa . Zatem podatnik, korzystając z różnorodnych form czynno-ści przewidzianych przez prawo cywilne, może wybierać takie, które zapewnią mu jak najmniejsze opodatkowanie²² .

To prawo jednostki „niewchodzenia w sytuacje podatkogenne” po stronie orga-nów władzy implikuje obowiązek poszanowania tego prawa . W tym sposobie my-ślenia należy upatrywać przyczyn stanowiska: „Wykładnia gramatyczna nie może być uznana za jedyną dopuszczalną wykładnię przepisów dotyczących ulg i zwolnień podatkowych, zwłaszcza kiedy jej zastosowanie nie daje jednoznacznych rezultatów . Interpretator dokonujący wykładni przepisów dotyczących ulg i zwolnień podatko-wych nie może – zasłaniając się zasadą powszechności opodatkowania (art . 84 Kon-stytucji RP) – poprzestać jedynie na wykładni gramatycznej określonego przepisu (przepisów) prawa, wybierając spośród kilku jego znaczeń wersję najmniej korzystną

20 Por . A . Krzywoń, Podatki i inne daniny publiczne – podstawowe pojęcia konstytucyjne, „Zeszyty Naukowe Sądownictwa Administracyjnego”, nr 2(35)/2011, s . 47 .

21 Por . A . Krzywoń, Podatki i inne daniny publiczne w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego.

Najnowsze tendencje, „Przegląd Sejmowy”, nr 1(108) 2012, s . 27 .

22 Por . J . Niedojadło, Nullum tributum sine lege – dopuszczalność wyboru drogi najmniej opodatkowa-nej, „Studia Prawnicze i Administracyjne”, nr 1/2014, s . 53 .

Równowaga między zapewnianiem państwu środków finansowych a ingerencją w prawa człowieka 99 dla podatnika²³ . Ochrona potencjalnego podatnika nie jest jednak przesadnie rozle-gła – „Należy zauważyć, że przepisy dotyczące ulg i zwolnień podatkowych stanowią wyjątek od zasady powszechności opodatkowania wynikającej z art . 84 Konstytucji RP i dlatego powinny być interpretowane ściśle . Ustawodawca posiada przy tym swo-bodę w określaniu warunków skorzystania z ulg i zwolnień podatkowych . Nie można domniemywać czy uzupełniać przesłanek skorzystania z nich w drodze wykładni ce-lowościowej, jeżeli nie zostały one wyraźnie przewidziane w przepisach prawnych”²⁴ . Przy tym co prawda brak jest podstaw do przyjęcia, aby organy podatkowe mogły ingerować w zawierane umowy cywilnoprawne, jednakże mają one prawo do oceny skutków podatkowych takich umów i w wypadku gdy wykazany zostanie zamiar obejścia prawa podatkowego, mają prawo uznać, że umowa taka nie wywiera skutku sprowadzającego się do zmniejszenia obciążenia podatkowego strony²⁵ .

* * *

Z oczywistej konieczności zapewnienia państwu środków finansowych na jego funkcjonowanie wynika prawo ściągania w konkretnych przypadkach uzasadnionych danin publicznych . Z drugiej strony potencjalny podatnik ma prawo poszukiwać okoliczności, pozwalających na zgodne z prawem uniknięcie złożenia daniny . Jednak państwo, dzięki różnej konstrukcji stosunku cywilno- i administracyjnoprawnego, na gruncie prawa administracyjnego ma możliwość zapewnienia sobie uzyskania na-leżnej daniny we właściwej wysokości bez podejmowania jednoczesnej ingerencji w zasadę swobody zawierania umów na gruncie prawa cywilnego .

Bibliografia

Banaszak B ., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Wydawnictwo C .H . Beck, Warszawa 2009, s . 16 .

Filipowicz S ., Konstytucja: oczekiwania i nadzieje, [w:] Konstytucja RP. Oczekiwania i nadzieje. Materiały z konferencji naukowej Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Po-litycznych Uniwersytetu Warszawskiego, 14–15 listopad 1996 r.: pod patronatem Marszałka Sejmu RP Józefa Zycha, red . T . Bodio, W . Jakubowski, Dom Wydaw-niczy „Elipsa”, Warszawa 1997, s . 123 .

23 Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Białymstoku z dnia 11 stycznia 2011 r ., I SA/Bk 549/10, LEX nr 707974 .

24 Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Poznaniu z dnia 25 sierpnia 2011 r ., III SA/

Po 372/11, LEX nr 1087622 .

25 Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego (do 2003 .12 .31) w Bydgoszczy z dnia 13 sierp-nia 2003 r ., SA/Bd 712/03, LEX nr 103673 .

Krzywoń A ., Podatki i inne daniny publiczne – podstawowe pojęcia konstytucyjne, „Ze-szyty Naukowe Sądownictwa Administracyjnego”, nr 2(35)/2011, s . 47 .

Krzywoń A ., Podatki i inne daniny publiczne w orzecznictwie Trybunału Konstytucyj-nego. Najnowsze tendencje, „Przegląd Sejmowy”, nr 1(108) 2012, s . 27 .

Łabno A ., Ograniczenie wolności i praw człowieka na podstawie art. 31 Konstytucji III RP, [w:] Prawa i wolności obywatelskie w Konstytucji RP, red . B . Banaszak, A . Preisner, Wydawnictwo C .H . Beck, Warszawa 2002, s . 706 .

Łączkowski W ., Spór o wartości konstytucyjne, [w:] Trybunał Konstytucyjny. Księga XV-lecia, red . F . Rymarz, A . Jankiewicz, Biuro Trybunału Konstytucyjnego, War-szawa 2001, s . 153–154 .

Machowicz K ., Jurydyczne uwarunkowania wolności wypowiedzi w Polsce jako katego-ria praw człowieka, Wydawnictwo KUL, Lublin 2012, s . 97–98 .

Machowicz K ., Prawo do prywatności przysługujące uczestnikom obrotu gospodarczego, [w:] Newralgiczne aspekty współczesnych relacji między człowiekiem a biznesem, red . K . Machowicz, Wydawnictwo KUL, Lublin 2010, s . 48 .

Mednis A ., Prawo do prywatności a interes publiczny, Zakamycze 2006, s . 212 . Niedojadło J ., Nullum tributum sine lege – dopuszczalność wyboru drogi najmniej

opo-datkowanej, „Studia Prawnicze i Administracyjne”, nr 1/2014, s . 53 .

Pitkin H ., The Idea of Constitution, „Journal of Legal Education” 1987, nr 37, s . 167, cyt . za: M . Smolak, Uzasadnienie sądowe jako argumentacja z moralności politycz-nej. O legitymizacji władzy sędziowskiej, Zakamycze 2003, s . 75 .

Wyrzykowski M ., Granice praw i wolności – granice władzy, [w:] Obywatel – jego wol-ności i prawa. Zbiór studiów przygotowanych z okazji 10-lecia urzędu Rzecznika Praw Obywatelskich, oprac . B . Oliwa-Radzikowska, Biuro Rzecznika Praw Oby-watelskich, Warszawa 1998, s . 55, 58 .

Zakrzewska J ., Spór o konstytucję, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1993, s . 44–45 . Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r ., Dz .U . Nr 78,

poz . 483 ze zm .

Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z dnia 19 grudnia 1966 r ., Dz .U . z 1977 r ., Nr 38, poz . 167 .

Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z dnia 4 listopa-da 1950 r ., Dz .U . z 1993 r ., Nr 61, poz . 284 z późn . zm .

Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964  r . Kodeks cywilny, tekst jedn . Dz .U . z 2016 r ., poz . 380, 585 .

Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 16 grudnia 1992 r . w spra-wie Niemietz przeciwko RFN, A . 251 – B .

Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 16 kwietnia 2002 r . w spra-wie Stés Colas Est i in. przeciwko Francji, Izba II, skarga nr 37971/97 .

Wyrok TK z dnia 20 listopada 2002 r ., K 41/02, OTK-A 2002, nr 6, poz . 83 . Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego (do 2003 .12 .31) w Bydgoszczy

z dnia 13 sierpnia 2003 r ., SA/Bd 712/03, LEX nr 103673 .

Równowaga między zapewnianiem państwu środków finansowych a ingerencją w prawa człowieka 101 Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Białymstoku z dnia 11 stycznia

2011 r ., I SA/Bk 549/10, LEX nr 707974 .

Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Poznaniu z dnia 25 sierpnia 2011 r ., III SA/Po 372/11, LEX nr 1087622 .

Streszczenie

Istotą niniejszego tekstu jest refleksja nad sposobem znajdowania równowagi między zapewnianiem państwu środków finansowych a ingerencją w prawa czło-wieka . Z konieczności zapewnienia państwu środków finansowych na jego funkcjo-nowanie wynika prawo ściągania danin publicznych . Z drugiej strony potencjalny podatnik ma prawo poszukiwać okoliczności pozwalających na zgodne z prawem uniknięcie złożenia daniny . Jednak państwo w sferze prawa administracyjnego ma możliwość zapewnienia sobie uzyskania należnej daniny we właściwej wysokości bez podejmowania jednoczesnej ingerencji w zasadę swobody zawierania umów w sferze prawa cywilnego .

The balance between the provision of state funds and interference in the human rights of taxpayers

Summary

The essence of this text is a reflection on the way of finding a balance between the provision of state funds and interference in human rights . With the need to pro-vide state funds for its operation results in the right to have a public tributes . On the other hand potential taxpayer has the right to seek circumstances allow lawful avoid submission tribute . But the state in the sphere of administrative law, has the ability to provide a due tribute to obtain an appropriate amount without taking simultaneous interfering with the principle of contractual freedom in the sphere of civil law . Słowa kluczowe: prawa człowieka, dobrobyt gospodarczy kraju, finanse Keywords: human rights, well-being of the country, finance

Witold Modzelewski*