Czas wolny pełni w życiu jednostki wiele bardzo różnorodnych funkcji, które się wzajemnie przenikają. Wyodrębnienie ich i przeprowadzenie wyraź-nego podziału nie jest proste. Różni autorzy, w zależności od tego, w jakich śro-dowiskach przeprowadzali badania, wyodrębniają odmienne funkcje, istotne z ich punktu widzenia. Czas wolny spełnia wiele funkcji, jednakże do najważ-niejszych wg Dumazedier’a można zaliczyć funkcję:
• wypoczynku,
• rozrywki,
• bezinteresownego kształcenia się,
• uczestnictwa w życiu społecznym.
Wszystkie te funkcje wzajemnie się uzupełniają i nawet przy braku jed-nej z nich nie ma pełnego, harmonijnego działania czasu wolnego.
Podstawową zatem funkcją czasu wolnego jest wypoczynek. J. Sierpiński określa wypoczynek jako proces odtwarzania ubytku energetycznego, wywoła-nego w organizmie ludzkim przez pracę lub inny wysiłek fizyczny bądź umy-słowy, czyli jako proces regeneracji sił fizycznych i psychicznych.
K. Czajkowski pisze, że wypoczywać, tzn. prowadzić taki tryb życia, który zapewni organizmowi potrzebne po pracy lub nocne odprężenie, będzie stwa-rzał warunki do odnowy sił, a równocześnie umożliwi ciekawe i pasjonujące organizowanie różnych zajęć, co zapewni dobry rozwój psychofizyczny, inte-lektualny i społeczny13.
Wypoczynek może być bierny i czynny. Najlepszą formą wypoczynku jest niewątpliwie wypoczynek czynny, polegający na oddawaniu się ulubio-nym zajęciom, angażując siły fizyczne czy umysłowe. Wypoczynek bierny służy głównie do regeneracji organizmu, do odnowy sił psychicznych i fizycznych, np. podczas snu. Niewątpliwie cechą sylwoterapii jest ta funkcja. Poprzez syl-woterapię uczestnicy wypoczywają. Nawet gdyby połączyć tę metodę z metodą dramy, która wymaga zaangażowania, pracy ciałem oraz kreatywności, to rów-nież funkcja wypoczynku zostanie zachowana. Człowiek w środowisku leśnym wypoczywa. Wynika to z faktu, iż otaczają go przyjemne i kojące kolory, słyszy uspokajający szum lasu i śpiew ptaków, oraz co ważne organizm zostaje właś-ciwie natleniony.
Z wypoczynkiem ściśle związana jest rozrywka. A. Kamiński stwierdza, że „funkcja rozrywki polega na kompensowaniu monotonii dnia, nudy, powta-rzających się codziennie czynności”14. Rozrywka przynosi zatem człowiekowi radość i odprężenie. Uczestnik zajęć sylwoterapeutycznych nagle znajduje się w środowisku przyrody, czyli miejsca gdzie może w pełni egzystować. Dlatego tez las pobudza człowieka do relaksu i odprężenia. Dzięki temu uczestnik zajęć nabiera sił witalnych do dalszej egzystencji.
13 K. Czajkowski, Wychowanie do rekreacji, WSiP, Warszawa 1979.
14 A. Kamiński, Czas wolny i jego problematyka społeczno – wychowawcza, ZN Ossolińskich, Warszawa-Kraków 1965.
Kolejną ważną funkcją czasu wolnego jest rozwój zainteresowań i uzdol-nień, czyli samokształcenie. Mogą to być także zainteresowania związane z pracą, jak i nauką. Czynności te muszą być jednak wykonywane z wewnętrznej potrzeby i ku własnemu zadowoleniu. Dzięki samokształceniu człowiek nabywa nowe umiejętności, kształci swój intelekt i wolę. Doskonali się, ma możliwości samo-realizowania, samourzeczywistnienia. Dobrze jeśli zajęcia sylwoterapeutyczne wzbogacone są inna metodą arteterapii. Wtedy uczestnik może doświadczyć pracy z własnym ciałem, z emocjami oraz grupą. Dzięki temu poznaje siebie – swoje ograniczenia (nad, którymi powinien pracować) oraz mocne strony (które może ubogacać i rozwijać).
Czwartą, ostatnią z zaproponowanych funkcji czasu wolnego, które wpi-sują się w sylwoterapię, jest funkcja aktywizacyjno – społeczna. Polega ona na celowym aktywizowaniu jednostki w czasie wolnym, a także na wiązaniu się z innymi, z którymi razem dana jednostka projektuje i realizuje różne formy zajęć. Aby osiągnąć zadowalające wyniki można połączyć sylwoterapię z dramą.
Dzięki temu uczestnik będzie doznawał ukojenia płynącego z przyrody i samo-poznania płynącego z metody dramy. Ważnym jest, aby zajęcia sylwoterapeu-tyczne poddane zostały omówieniu i refleksji przez uczestników. Tylko to gwa-rantuje powodzenie przedsięwzięcia. Zajęcia terapeutyczne bez omówienia stają się zwykłymi zajęciami z wykorzystaniem metod aktywizujących. Natomiast w tym przypadku musi zaistnieć element terapeutyczny.
Podobnie funkcje czasu wolnego interpretuje Z. Dąbrowski, który wyod-rębnia cztery funkcje czasu wolnego, które również mogą wpisywać się w syl-woterapię: wypoczynek, rozrywkę, rozwój zainteresowań czy też uzdolnień, poszukiwanie własnego miejsca w społeczeństwie15.
Według Dąbrowskiego stan zmęczenia organizmu jest wynikiem trwa-jącego dłuższy czas wysiłku. Objawia się on spadkiem zainteresowania otocze-niem, trudnością w skupieniu się i kojarzeniu myśli.
Zwykle walczymy ze zmęczeniem poprawiając warunki nauki czy pracy, regulując jej tryb i czynniki pobudzania psychicznego (cisza, oświetlenie, sprawna organizacja). Zawsze jednak koniecznym, choć nie zawsze wystarcza-jącym sposobem przywrócenia równowagi organizmu i psychiki pozostanie wypoczynek. Polega on na śnie, kąpieli, zaspokajaniu głodu i pragnienia, na oderwaniu się od hałasu i wszystkiego, co stwarza napięcie nerwowe. Znacząco
15 Z. Dąbrowski, Czas wolny dzieci i młodzieży, PZWS, Warszawa 1986.
przyczynić się do poprawy może sylwoterapia, która jest jedną z najbardziej relaksujących metod terapeutycznych.
Szczególnie prędko tracą równowagę organizmy młode, co wynika zarówno z żywego angażowania się w każdą akcję, jak też z braku wprawy, roz-wagi, umiejętności oszczędzania wysiłku. Na szczęście typową cechą dzieci i mło-dzieży jest także szybki powrót sił, równowagi chemicznej i psychicznej, i z tych faktów trzeba zdawać sobie sprawę. Skoro wysiłek, który zwłaszcza przy nauce jest i musi być nie tylko męczący, lecz często również nużący – wymaga dyscy-pliny, ograniczenia niektórych zachcianek, indywidualnych zamiłowań i ambi-cji, to „czas wolny powinien przynieść nie tylko wypoczynek, lecz także atrak-cję, przygodę, zabawę, nowość, radość, emoatrak-cję, a przede wszystkim swobodę”.
Rozrywka powinna spełniać pragnienia niezaspokojone przy wykonywa-niu obowiązków, przenosić nastrój ożywienia i zapału do działania także na teren zajęć obowiązkowych.
Dzięki trwałym zainteresowaniom i systematycznym wysiłkom zarówno w pracy zawodowej, jak i w wolnym czasie różne mogą być kierunki rozwoju.
Jedni dążą do zaspokojenia potrzeby poznania, inni pragną kształtować i dosko-nalić otoczenie, jeszcze inni przeżywają silniej wrażenia estetyczne i sami próbują twórczości artystycznej. Te indywidualne dążenia decydują o rozwoju dobro-wolnych zajęć w czasie wolnym.
Czasu wolny decyduje o rozwoju fizycznym, psychicznym, intelektualnym jednostki. Przyczynia się także do zaspokojenia i rozwijania potrzeb kultural-nych, społeczkultural-nych, do stwarzania przyjemności – radości w życiu.
Niezwykle interesującą klasyfikację funkcji czasu wolnego w psychohi-gienicznym jego ujęciu przedstawił A. Roykiewicz16. Funkcje te również wpi-sują się w sylwoterapię. Autor ten wyodrębnił:
• funkcję psychorekreacyjną;
• funkcję psychokompensacyjną;
• funkcję psychokorekcyjną;
• funkcję psychokreatywną.
Funkcje te, warunkując się w pewnym stopniu wzajemnie, mają ogromne znaczenie dla kształtowania procesów osobowościowych, dla rozwijania twór-czej działalności i pozytywnych interakcji społecznych.
W skład funkcji psychorekreacyjnej wchodzi: odpoczynek, rozrywka
16 A. Roykiewicz, Psychohigieniczne funkcje czasu wolnego, Wyd. ZP, Warszawa 1985.
i zabawa. A. Roykiewicz podkreślał walory tej funkcji z uwagi nie tylko na to, że jej elementy przyczyniać się mogą do rozwoju sprawności fizycznej, ale też mogą budować pozytywny obraz własnych możliwości i sprawności fizycz-nej. Jeśli ten jest dodatni, działa regulacyjnie na sferę emocjonalną, a poprzez radość z własnych osiągnięć i wzmożenie poczucia zdrowia łatwiej osiągnąć lep-sze samopoczucie i poczucie wypoczynku. Sylwoterapia spełnia funkcję psy-chorekreacyjną. Wycieczka do lasu przyczynia się do regeneracji sił psychofi-zycznych. Dostarcza również rozrywki i zabawy.
Autor funkcje psychokompensacyjne ujmuje nie jako funkcje zastępcze, lecz „jako nastawienie czy czynności wyrównujące braki czegoś, jako uzupeł-nienie właściwego dla każdej jednostki potencjału energetycznego pragnień, dążeń, zamierzeń, a więc jako zaspokajanie potrzeb psychicznych.” Innymi słowy – z punktu widzenia higieny psychicznej – funkcje te polegają na zaspokajaniu specyficznych potrzeb psychicznych i dochodzeniu do stanu konsonansu psy-chicznego. Polegają także na pobudzaniu zahamowanych procesów oddziału-jących na prawidłowe i dynamiczne funkcjonowanie osobowości. Zespól walo-rów arteterapeutycznych wpływa regenerująco na człowieka. Całe leśne oto-czenie jest obarczone ogromnym walorem terapeutycznym, który w umiejętny sposób należy wykorzystać dla dobra uczestników zajęć sylwoterapeutycznych.
Funkcje psychokorekcyjne będą spełniały te zajęcia w czasie wolnym, które ewidentnie usuwają lub zmniejszają zaburzenia zachowania postaw oraz niepożądane indywidualnie i społecznie właściwości osobowościowe i mogą je przekształcać w aktywność pozytywną przystosowawczo. Dzięki zajęciom sylwo-terapeutycznych terapeuta może pozytywnie wpływać na zachowania społeczne uczestników. Podczas zajęć terapeutycznych może dojść do warsztatów treningu intrapersonalnego oraz interpersonalnego. Obydwa treningi w znaczny spo-sób przyczyniają się do nabierania postaw prospołecznych przez uczestników zajęć sylwoterapeutycznych.
W psychokreatywnych funkcjach chodzi głównie o działania ukierunko-wane bezpośrednio na kształtowanie i samokształtowanie zdrowej i ciągle roz-wijającej się osobowości poprzez osiąganie nowych i wyższych wartości moral-nych, uczuciowych i intelektualnych – głównie zaś przez dążenie i dochodze-nie do społeczdochodze-nie twórczej aktywności. Sylwoterapia pobudza człowieka do współodczuwania świata flory i fauny. Dzięki temu wartości moralne i uczu-ciowe u uczestników mogą znacząco wzrosnąć. Tym bardziej, iż doświadczenie
przyrody może przybrać formę doświadczeń granicznych, które mają duży wpływ na zachowanie człowieka.
Jak zauważa E. Wnuk – Lipiński, czas wolny ujmowany bywa wielofunkcyj-nie, ponieważ niezmiernie zróżnicowane są sposoby jego wykorzystania i towa-rzyszące im motywy17. Do zespołu funkcji podstawowych, przypisywanych cza-sowi wolnemu, E. Wnuk – Lipiński zalicza:
• funkcje edukacyjne (bezinteresowne i niewymuszone poszerzanie własnych horyzontów umysłowych, dokształcanie się, a więc czynności związane z zaspokajaniem potrzeb poznawczych, wiedzy i nowych doświadczeń, które dokonują się poprzez sylwoterapię);
• funkcje wychowawcze (przyswajanie sobie lub wpajanie komuś określonych norm światopoglądowych, zachowania, które można osiągnąć na zajęciach sylwoterapeutycznych);
• funkcje integracyjne (spajające grupy rówieśnicze, towarzyskie, zaspokajające potrzeby przynależności, uznania, osiągnięć, które występują w trkacie stosowania sylwoterapii);
• funkcje rekreacyjne (obejmujące czynności pozwalające na odpoczynek psychiczny i fizyczny podczas zajęć sylwoterapeutycznych);
• funkcje kulturalne (tj. tworzenie, przyswajanie wartości kulturowych, które w połączeniu z innymi metodami arteterapeutycznymi można osiągnąć na zajęciach sylwoterapii);
• funkcje kompensacyjne (wyrównanie niezaspokojonych potrzeb, dzięki przebywaniu w lesie).
Funkcje te wpisują się również w sylwoteraię. Prawidłowa organizacja czasu wolnego stanowić może niewyczerpane źródło możliwości wychodze-nia naprzeciw potrzebom rozwojowym jednostki. Dzięki tej organizacji może spełniać szereg ważnych i wartościowych funkcji doskonalić wiedzę, dostar-czać nowe przeżycia i doświadczenia, znaleźć własne miejsce w społeczeństwie.
Czas wolny jak również metodę sylwoterapii można rozpatrywać w róż-nych aspektach:
• socjologicznym;
• psychologicznym;
• fizjologiczno – zdrowotnym;
17 E. Wnuk-Lipiński, Praca i wypoczynek w budżecie czasu, ZN Ossolińskich, Warszawa1975.
• pedagogicznym.
W aspekcie socjologicznym zwraca się uwagę na spędzanie czasu wol-nego w zespole rówieśników, co prowadzi do bardziej wydajwol-nego i wytrwałego działania, niż działanie indywidualne. Aspekt ten posiada niewątpliwie war-tość ideowo – wychowawczą. Czas wolny można spędzić na zajęciach sylwote-rapeutycznych wśród drzew. Dzięki temu grupa może doświadczyć integracji oraz osiągnąć pożądane aspekty społeczne.
W aspekcie psychologicznym jednostka postrzegana jest jako poszuki-wacz nowych wrażeń, interesujących rzeczy, zjawisk, przedmiotów. W czasie wol-nym człowiek odkrywa nowe obszary, rozbudza i rozwija swoje zainteresowa-nia i uzdolniezainteresowa-nia, jednakże dużą rolę odgrywa także potrzeba rozrywki, przy-jemności, która daje odprężenie i komfort psychiczny po całym dniu wysiłku umysłowego czy pracy. Również w trakcie zajęć z wykorzystanie sylwoterapii uczestnicy maja możliwość poznawania, rozbudzania swych zainteresowań czy poszerzania horyzontów intelektualnych i estetycznych. W tym aspekcie rów-nież człowiek doznaje przeżyć estetycznych, które przyczyniają się do nabiera-nia właściwych postaw prospołecznych.
Aspekt fizjologiczno – zdrowotny spełnia profilaktyczną rolę w zakre-sie ochrony zdrowia, głównie dzieci i młodzieży. Do walorów fizjologiczno – zdrowotnych wolnego czasu zalicza się m. in.: odprężenie psychofizyczne, duży zasób świeżego powietrza oraz ruch fizyczny, jak również racjonalne odżywia-nie. Dzięki przebywaniu wśród drzew, które produkują tlen uczestniczy war-sztatów sylwoterapeutycznych mają możliwość zregenerowania sił witalnych oraz poprawy zdrowia.
W aspekcie pedagogicznym jednostka przejawia własną inicjatywę i samo-dzielność w organizowaniu różnych zajęć rekreacyjnych w zależności od włas-nych zainteresowań i potrzeb. Człowiek uczący uczy się od grupy. Grupa inte-grująca się przechodzi różne etapy. Dzięki temu dokonuje się pedagogizacja.
8. Podsumowanie
Warsztaty sylwoterapeutyczne są jedną z form rozbudzania zainteresowań przyrodniczych, dostarczają uczestnikom wielu impulsów do rozwoju. Podczas nich podziwiają zielone łąki z mnóstwem kolorowych kwiatów, drzewa, błysz-czące kamienie, skrzące się krople wody, piękno lasu, śpiew ptaków i wiele
innych rzeczy, które można zobaczyć i usłyszeć podczas wędrówek.
W centrum zainteresowań Sokratesa było pytanie o dobro i cnotę. Inspi-racją dla niego był napis nad świątynią Apollina w Delfach „Poznaj samego sie-bie” (gr. Gnothi seauton). Podczas swego życia obserwując sofistów, uświadamiał sobie, iż nie każda wiedza jest prawdziwa lub odpowiednia. Uważał nawet, iż może być nawet na tyle szkodliwa, iż lepiej jej nie posiadać. „Jej wartość będzie bowiem zależeć od sposobu dochodzenia do niej, a w przypadku wychowania – od budowania mądrości wychowawczej, opartej na prawdzie i dobru”18. War-tościowym sposobem dochodzenia do wiedzy jest jej interdyscyplinarne poszu-kiwanie poprzez niedyrektywne metody. Sylwoterapia jest metodą, z jednej strony pomocniczą, a z drugiej rozwijającą. Metodę tę można łączyć z innymi znanymi metodami szkoleniowymi lub wykorzystywać jako element edukacji.
Współcześnie wiadomo, iż otoczenie wraz z tzw. kulturą określonego miej-sca, czyli w przypadku sylwoterapii – lasu, również wychowuje przez ukryty program, równoległy do jawnie realizowanego programu szkolenia. Znaczący wpływ mają tutaj: kolory (przeważa zieleń), kojące odgłosy szumu lasu, śpiewu ptaków, co można porównać z technikami relaksacyjnymi, czy nawet medy-tacyjnymi19. Warto więc stosować alternatywne metody, które mogą znacząco poprawić jakość szkoleń oraz przyswajalność ich treści.
9. Summary
Tree therapya is a method of occupational therapy. Is perhaps the least documented therapeutic method. Therefore, the article contains considerable material on the application of sylwoterapii in the work of the coach. Tree the-rapya is one of the natural therapies, cultivated already in the days of ancient Rome, involving the activation of the vital forces of the body through contact with trees and shrubs. The simplest form of this therapy is a walk, during which the following contact with vegetation. The best therapeutic effects is in con-tact with the plants exposed part of the body-with his hands, feet, forehead or back, because in this way the beneficial substances in the bark, leaves, flowers and roots can penetrate the human body. Plays an important role too deep
18 B. Jodłowska, op. cit., s. 33.
19 D. Misiak, System otwarty na medytację, „Psychologia w szkole”, nr 3(39)/2013, ss. 114-119; D.
Misiak, Plan daltoński i medytacja, „Psychologia w szkole”, nr 4(40)/2013, ss. 117-121; D. Misiak, Antypedagogika i medytacja, „Psychologia w Szkole”, nr 5(41)/2013, ss. 116-121.
but quiet breath so that the body can use the essential oils contained in plants.
Using tree therapy be aware of its multidimensionality. This element of art therapy can be combined with drama, where you walk in the woods leads to drama classes. Tree therapy also can be used in conjunction with dog the-rapy, where therapeutic activities involving the dogs. Multidimensional tree therapy also follows from the very nature of therapeutic agents. It should be mentioned here chromotherapy (color therapy), sound therapy (the sound of the forest, singing birds), aroma (smell found in the forest), and even hydrothe-rapy (water thehydrothe-rapy).
Tree therapy is a contemporary alternative leisure time. A person can break away from your daily routine and experience nature, which affects the relaxing effect. This can be improved family relationships due to lack of time are often fragile.All this in a way that is creative, you can combine into one whole, to increase the development aspect. Training must be carried out in bui-ldings. In the 21st century, when a man I lost contact with nature is as nature away from the city.
Keywords: tree therapy, occupational therapy, tour, forest, training.
10. Bibliografia
1. Allport G., The Person in Psychology, Beacon Press, Boston 1968.
2. Chudy W., W łupinie orzecha czyli filozofia bez przesady, Michalineum, Marki-Struga 1992.
3. Czajkowski K., Wychowanie do rekreacji, WSiP, Warszawa 1979.
4. Dąbrowski Z., Czas wolny dzieci i młodzieży, PZWS, Warszawa 1986.
5. Denek K., Poznawczo wychowawcze aspekty działalności krajoznawczo-turystycznej we współczesnej szkole, Wyd. Instytut Kształcenia Nauczycieli i Badań Oświatowych, Koszalin 1981.
6. Jodłowska B., Pedagogika Sokratejska, Wyd. Impuls, Kraków 2012.
7. Kamiński A., Czas wolny i jego problematyka społeczno – wychowawcza, ZN Ossolińskich, Warszawa-Kraków 1965.
8. Knowles M., The modern practice of adult education: From pedagogy to andragogy, Cambridge, Englewood Cliffs, 1980.
9. Kolb D. A., Rubin I. M., McIntyre J. M., Organizational Psychology: A Book of Readings, Prentice Hall, Englewood Cliffs 1974.
10. Misiak D., Antypedagogika i medytacja, „Psychologia w Szkole”, nr 5(41)/2013.
11. Misiak D., Plan daltoński i medytacja, „Psychologia w szkole”, nr 4(40)/2013.
12. Misiak D., System otwarty na medytację, „Psychologia w szkole”, nr 3(39)/2013.
13. Okoń W., Słownik Pedagogiczny, PWN, Warszawa 1981.
14. Roykiewicz A., Psychohigieniczne funkcje czasu wolnego, Wyd. ZP, Warszawa 1985.
15. Studzińska M., Dzieci przedszkolne poznają przyrodę ożywioną, WSiP, Warszawa 1989.
16. Suchodolski B. (red.), Pedagogika, PWN, Warszawa 1980.
17. Wnuk-Lipiński E., Praca i wypoczynek w budżecie czasu, ZN Ossolińskich, Warszawa 1975.
18. Wojnar A., Nowa era reklamy, „Alma Mater” nr 129, 11/2010.
dr Dawid Misiak
Szkoła Wyższa im. Pawła Włodkowica w Płocku
Rozdział V
Zarządcze aspekty w niedyrektywnych systemach pedagogicznych
Nie ta kie ważne, żeby człowiek dużo wie dział, ale żeby dob rze wie dział, nie żeby umiał na pa mięć, a żeby ro zumiał, nie żeby go wszys tko troszkę ob chodziło, a żeby go coś naprawdę zajmowało.
Janusz Korczak 1. Streszczenie
Wiek XXI to czas wielkich zmian w wielu obszarach egzystencji ludzkiej.
Dokonują się one również w oświacie. Obecnie akcentuje się niedyrektywne podejście do ucznia. Warto jednak wiedzieć, iż takie ujęcie pedagogiki nie jest wynalazkiem XXI wieku. Indywidualizm edukacyjny czy niedyrektywna oświata liczą sobie nawet ponad sto lat. Dlatego też publikacja ta posiada walory historyczno-pedagogiczne. Poddając refleksji obecny system oświaty warto sięg-nąć do źródeł i zapoznać się z myślą twórców edukacji przyjaznej dla dziecka.
W artykule tym zajęto się pedagogika Montessori, planem daltońskim, antype-dagogiką Hubertusa von Schoenebecka oraz Rudolfa Steinera. Są to systemy, które w dużej mierze widzą w uczniu pełnoprawnego człowieka oraz ukazują, iż już kilkadziesiąt lat temu kierowały się zasadami zarządczymi, które obecnie w biznesie uważane są za nowoczesne. Pokazuje to, iż ich twórcy byli ludźmi o dużej wiedzy, znający psychologię i pedagogikę człowieka. Warto dalej pogłę-biać studia w tym temacie, gdyż sięgając do źródeł odnajdujemy myśli ludzi, którym nieobce było dobro dziecka.
Kluczowe słowa: pedagogika, systemy pedagogiczne, edukacja, przyja-zna edukacja.
2. Wstęp
Wiek XIX i początek XX to okres dużych zmian w pedagogice na świe-cie. Za sprawą myśli Jeana-Jaquesa Rousseau osoby zajmujące się wychowywa-niem i edukacją dzieci zaczęły coraz bardziej zauważać w nich osoby ludzkie.
Przyczyniły się do tego pisma pedagogiczne oraz rozwój psychologii dziecka.
Wiek XXI to okres wielkich odkryć systemów niedyrektywnych, które stwo-rzone były ponad wiek temu. Opracowali je ludzie, których można by określić mianem „pedagogów renesansu”. Ich podejście jest kompleksowe. Zajmują się światem dziecka, aspektami wychowawczymi rodziców oraz funkcjonowaniem szkoły. Dlatego też warto zwrócić uwagę na te trzy aspekty. Obecne systemy zarządzania również wyrosły na bazie myśli tych pedagogów.