Do czego przydaje się podział na morfemy

Dotychczas mówiliśmy o pojęciach składających się na treść wyrażeń języków naturalnych. Obecnie zajmiemy się samymi wyrażeniami, tzn.

tym, w jaki sposób są zbudowane, jak wyrażają pojęcia i co to znaczy mówić gramatycznie. Zaczniemy od najprostszej analizy, czyli podziału na morfemy na przykładzie przysłówka rápidamente / szybko:

rápidamente = 1. adv. m. ‘Con ímpetu, celeridad y presteza’; 2. adv.

m. ‘De modo fugaz, en, o por un instante’. (DRAE)

Zgodnie z ogólnie przyjętą tradycyjną definicją, morfem (morfema) jest najmniejszą niepodzielną cząstką znaczeniową wyrazu. Słowo „zna-czenie” jest tu jednak rozumiane niezbyt precyzyjnie, ponieważ odnosi się zarówno do morfemów reprezentujących jakieś pojęcie („znaczenie”

w rozumieniu semantycznym), np. w języku hiszpańskim rapid ^- repre-zentuje pojęcie SZYBKOŚCI, jak i tych o wartości „porządkującej”, nie reprezentujących jednak żadnego pojęcia, jak np. końcówka -mente, której zadaniem jest utworzenie przysłówka, czyli formy adwerbial-nej, a więc takiej, która zajmuje miejsce przy czasowniku po to, aby wskazać, że treść rdzenia, czyli tzw. tematu leksykalnego (w poda-nym przykładzie rapid ^-), odnosi się do treści reprezentowanej przez czasownik, np. ir rápidamente / iść szybko. Budowę „wzorcowego”

przysłówka hiszpańskiego na przykładzie wyrazu rápidamente możemy zdefiniować następująco: zgodnie z zasadami działającymi w języku hiszpańskim jednym z podstawowych sposobów tworzenia przysłówka jest dodanie do rdzenia (morfemu semantycznego) końcówki -mente oraz połączenie obu tych form za pomocą żeńskiej końcówki -a -: rápid- -a-mente.

Biorąc pod uwagę fakt, że ze wszystkich trzech morfemów składają-cych się na analizowany wyraz tylko jeden, rapid ^-, reprezentuje pojęcie SZYBKOŚCI, czyli ma znaczenie, zaś dwa pozostałe nie oznaczają żadnych pojęć (nawet żeńska końcówka -a - nie pełni tu przecież funkcji wykładnika rodzaju, bo przysłówki go nie mają), możemy podsumować, że hiszpański wyraz rápidamente składa się z morfemów dwóch rodza-jów: morfemu semantycznego (morfema semántico) rapid ^- i dwóch

6 Od wizji…

morfemów syntaktycznych, czyli operatorów (morfemas/operadores sintácticos): -a - oraz -mente.

Można by, oczywiście, uznać końcówkę -mente za wykładnik sposobu:

jak? — rápidamente (szybk -o). W takim wypadku spełniałaby ona rów-nocześnie dwie funkcje: syntaktyczną, jako morfem przysłówkowy, oraz semantyczną, jako wykładnik sposobu. Wydaje się jednak, iż nawet wtedy funkcja syntaktyczna byłaby tu funkcją podstawową, bo w języku hisz-pańskim wykładnik sposobu wcale nie musi być w ten sposób zleksyka-lizowany. Mówimy przecież ven rápido⁵ i tylko miejsce przy czasowniku świadczy o tym, że chodzi o sposób, w jaki wykonana ma być czynność.

Zgodnie z zasadą semantycznej hierarchii składników w syntagmie wer-balnej to czasownik jest elementem określanym. Dlatego właśnie zdarza się, że w zależności od tego, gdzie je umieścimy w zdaniu, różne części mowy wydają się czasami pełnić funkcje zupełnie dla nich niewłaściwe.

Popatrzmy chociażby na przymiotnik rápido, a:

rápido, da = 1. adj. ‘Veloz, que ocurre, se mueve o actúa muy deprisa’:

velocista muy rápido; 2. ‘Corto, breve’: te invito a un café rápido;

3. adv. t. ‘Deprisa’: ven rápido. (DRAE)

Takie sytuacje nie są nagminne. To właśnie operatory syntaktyczne służą zgodnemu z regułami danego języka uporządkowaniu form prze-kazu. „Mówić gramatycznie” oznacza więc używać zgodnie z zasadami nie tylko wyrażeń reprezentujących sensy, lecz także tych, które służą ich uporządkowaniu. Nic przecież nie przeszkadza nam w zrozumieniu pol-skiego zdania Pies goni kotu, gdyby nie fakt, że w języku polskim gonić można kogo? co?, a nie komu? czemu? i takie zdanie jest po prostu nie-gramatyczne. Niegramatyczność tego typu polega na niezgodnym z regu-łami języka polskiego użyciu końcówek przypadków, co jednak nie zawsze powoduje zmiany znaczeniowe. Końcówka przypadka pełni tu funkcję ope-ratora syntaktycznego. Zupełnie inaczej ma się sprawa z polskim wyraże-niem przestrzegać, które w zależności od treści reprezentowanej w danym użyciu, musi wystąpić z różnymi przypadkami. I tak w znaczeniu stoso‑

wać się do występuje z dopełniaczem i tłumaczymy je wtedy jako obser-

5 Status i użycie hiszpańskich przysłówków w formie przymiotnikowej (adverbios adjetivales) nie jest tematem tej pracy.

var/cumplir (np.: las ordenanzas municipales), a w znaczeniu ostrzegać kogoś przed czymś, występuje z biernikiem i tłumaczy się jako advertir/

/prevenir, np.: Le he advertido que le pondrán muchos inconvenientes;

Una señal en la carretera advierte la proximidad de un cruce. Okazuje się jednak, że nawet taka poważna różnica znaczeniowa wprowadzana przez zmianę przypadka nie ustrzegła języka polskiego przed spotykanym ostat-nio w wielu budynkach użyteczności publicznej, łącznie z uczelniami, tajemniczym hasłem: Przestrzegaj przepisy przeciwpożarowe! Niestety, informacja nie wyjaśnia, przed czym należałoby te przepisy przestrzegać, a tylko zdrowy rozsądek pozwala nam właściwie ją rozumieć i przekładać na języki obce…

Język to instrument bardzo skomplikowany, dynamiczny, dlatego podział na wyrażenia semantyczne oraz operatory syntaktyczne, choć teoretycznie łatwy do przeprowadzenia, nie zawsze jest stały. W każdym chyba języku występuje wprawdzie pewna liczba „czystych” operatorów syntaktycznych, tzn. takich, które nigdy nie zmieniają swojej funkcji. Są jednak i takie, które w zależności od użycia mogą również pełnić funk-cje wyrażeń semantycznych. Do takich „trudnych” przypadków należą na przykład przyimki czy końcówki rodzaju gramatycznego, do których za chwilę wrócimy. Na razie podajmy kilka przykładów modyfikacji funkcji.

Czasownik venir oznacza

1. andar o moverse hacia el lugar donde está el que habla.

2. Llegar al sitio donde está el que habla para quedarse en él, co należy rozumieć tak, że w treści tego czasownika znajduje się pojęcie KIERUNKU W STRONĘ MÓWIĄCEGO, i rzeczywiście czasownik ten tłumaczymy na język polski jako przychodzić, przybywać, etc. Los ára‑

bes vinieron a España en el siglo VIII; Ya van viniendo los veraneantes.

W tym znaczeniu venir występuje z reguły z przyimkiem a, którego sens jest właściwie powtórzeniem KIERUNKU DO… i dlatego można go trak-tować jako operator syntaktyczny. Inaczej jest w wypadku venir de, gdyż użycie przyimka de całkowicie zmienia znaczenie wyrażenia:

venir de = proceder. Haber tenido una cosa su nacimiento u origen en lo que se expresa:‘Los cocos vienen de Cuba. De ahí viene su dis‑

gusto. Esa finca le viene de sus abuelos. La inteligencia le viene de la rama de su madre’.

6*

W połączeniu z venir przyimek de pełni zatem funkcję semantyczną.

Podsumowując, należy jeszcze raz zwrócić uwagę na fakt, że umie-jętność wyodrębniania morfemów o funkcji semantycznej i morfemów o funkcji syntaktycznej jest dosyć trudna do opanowania, gdyż chociaż podział ten jest wspólny wszystkim językom omawianego tu systemu macro, to samo występowanie niektórych operatorów pozostaje w znacz-nym stopniu zależne od idiomatycznej struktury danego języka⁶, a możli-wość modyfikacji funkcji ma ścisły związek z użyciem wyrażeń.

Przyjrzyjmy się jeszcze budowie morfemicznej takich wyrażeń hisz-pańskich, jak: camionero / kierowca ciężarówki, relojero / zegarmistrz, caminero / drogowy oraz inaceptable / niemożliwy do zaakceptowania.

Zacznijmy od trzech początkowych wyrażeń składających się z rdzenia (morfem semantyczny) oraz końcówki ‑ero, której głównym zadaniem w języku hiszpańskim jest — zgodnie z tradycyjną definicją — tworze-nie formy rzeczownikowej oznaczającej wykonawcę czynności, złożo-nej w zasadzie z dwóch morfemów: -er - oraz przyrostka -o, będącego wykładnikiem rodzaju męskiego (camionera, relojera, caminera to formy żeńskie tych wyrażeń, figurujące w DRAE). Końcówka ‑er + o/a mogłaby więc oznaczać ‘osobę, która coś robi’. Problem polega jednak na tym, że wprawdzie camionero i relojero to rzeczowniki oznaczające osoby, które „coś robią”, odpowiednio z ciężarówką i zegarkiem, ale caminero jest przymiotnikiem, toteż nie może być mowy o wykonawcy czynno-ści, zwłaszcza że wyrażenie nie odnosi się wyłącznie do osoby. Według DRAE oraz Espasa Calpe:

caminero, ra = adj. ‘del camino o relativo a él’, a dwa podstawowe użycia tego przymiotnika to 1. peón caminero = (robotnik drogowy)

‘operario que trabaja en la reparación de caminos y carreteras’ (np.: La cuadrilla de peones camineros trabajaba al sol) oraz 2. serón cami‑

nero = (rodzaj kosza do transportu towarów) ‘m. el que sirve para lle-var carga por los caminos’ (np.: […] te podría prestar el serón cami‑

nero de la burra, que ahora no lo uso, que m’e comprao una moto)⁷.

6 Przykładem może być brak rodzajnika w języku polskim.

7 W Urugwaju omawiane wyrażenie jest także rzeczownikiem, oznacza jednak rodzaj długiego i wąskiego dywanu, tzw. chodnik (DRAE: “Alfombra larga y estrecha que se coloca en zaguanes, corredores, escaleras, etc.”).

Ostatnim wyrażeniem jest inaceptable = adj. ‘que no se puede aceptar o admitir’ (proposición inaceptable). Przymiotnik ten tłumaczymy jako

‘niemożliwy do zaakceptowania’ lub ‘niedający się zaakceptować’.

Składa się on z trzech morfemów semantycznych: przedrostka in -, wyra-żającego NEGACJĘ, rdzenia acept -, będącego wykładnikiem złożonego pojęcia AKCEPTACJI, oraz przyrostka -able, pełniącego aż dwie funkcje:

semantyczną, jako wykładnik pojęcia MOŻLIWOŚCI, oraz syntaktyczną, jako wskaźnik formy przymiotnikowej.

Widzimy zatem, że analiza budowy wyrazów, chociaż ujęta w reguły, jest tylko kolejną metodą potrzebną do lepszego zrozumienia zasad rzą-dzących tworem tak skomplikowanym, jak język naturalny.