Użycie wyrażeń
1. Użycia generyczne kolektywne (usos genéricos colectivos) albo inaczej lektura kolektywna (lectura colectiva) to użycia generyczne
3.4.2. Rodzajnik i kontekst 1. Definicja kontekstu
Do naszych aktualnych potrzeb wystarczy nam bardzo ogólna definicja kontekstu. Będziemy rozróżniać dwa jego podstawowe rodzaje: kontekst
23 Zresztą siła działania liczby pojedynczej jako bezwzględnego wskaźnika spaja-jącego całą klasę obiektów rozpowszechniła się również w innych dziedzinach języka.
Porównajmy chociażby polskie reklamy: „Mandarynka bezpestkowa bardzo słodka” czy
„winogron (sic!) grecki”, które też są wynikiem daleko idącej imitacji.
językowy i kontekst pozajęzykowy. Pierwszy rodzaj to tekst, w którym występuje dany wyraz czy zwrot. Jest to właśnie kontekst językowy (con‑
texto lingüístico), a związane z nim relacje semantyczno -komunikacyjne są dosyć skomplikowane. Ich podstawowym celem jest spójność przekazu komunikacyjnego.
Drugi rodzaj to kontekst pozajęzykowy (contexto extralingüístico).
Porozumiewanie się między ludźmi nie zachodzi w próżni. Wymiana komunikacyjna między mówcami a słuchaczami dokonuje się w określo-nym kontekście zewnętrzokreślo-nym, zarówno sytuacyjokreślo-nym, jak i ogólnokultu-rowym. Niektóre elementy kontekstu zewnętrznego są oczywiste. Należy do nich np. czas i miejsce komunikacji. Wspomniany kontekst tworzą również doświadczenie, oczekiwania społeczne i normy kulturowe, które mają bardzo duży wpływ na wzajemne zrozumienie pomiędzy rozmów-cami, a także wybór kontekstu językowego, a więc odgrywają ważną rolę w przebiegu komunikacji24.
3.4.2.2. Funkcje rodzajnika w kontekście
Kontekst językowy danego wyrażenia (w naszym wypadku będzie chodziło o użycie syntagm nominalnych) to tekst, którego spójność jest podstawą udanego komunikatu. Jakie są warunki spójności tekstu? Do tych najbardziej podstawowych i najbardziej ogólnych zaliczamy dwa: tzw.
spójność wewnętrzną (coherencia interna), wyznaczaną w ramach sys-temu danego języka, oraz podobny poziom doświadczeniowo -kulturowy nadawcy i odbiorcy. Oba warunki są równie ważne dla właściwego uży-cia wyrażeń. Pierwszy z nich, spójność wewnętrzna, zostanie spełniony wtedy, gdy tekst wypowiedzi będzie:
[…] zbudowany w ten sposób, by treść wszystkich zdań, które się nań składają, dawała w rezultacie opis jednego przedmiotu, opowieść o jed-nym przedmiocie lub rozumowanie dowodzące jednej tezy. Przedmiot
24 Informacje o ciekawych pracach w języku hiszpańskim o kontekście znajdziemy w Tesauro de Lengua y Literatura. Contexto. http://doteine.uc3m.es/tesauros/lengua/index.
php?tema=562.
ten może być dowolnie skomplikowany. Tym przedmiotem może być wygląd jednego drobnoustroju lub stosunki w obrębie nowoczesnego społeczeństwa; mogą to być dzieje motyla lub dzieje globu ziemskiego;
rozumowanie dowodzące, iż suma kątów w trójkącie równa się 180° lub że nieprawdą jest, jakoby to, co dobre, było jednocześnie piękne i vice versa.
M.R. Mayenowa, 2008
Definicja ta, choć — jak przyznaje sama autorka — wyjątkowo ogólna, uświadamia nam, że wewnętrzna spójność tekstu polega na takim dobraniu dostępnych nam środków językowych, aby adresat komunikatu mógł go bez trudu zrozumieć. Jednym ze środków językowych służących zapew-nieniu tej spójności jest tzw. anafora (anáfora), którą najczęściej definiuje się jako wyrażenie zastępujące inne wyrażenia po to, aby nie musiały się one wielokrotnie powtarzać w tekście (Encyklopedia języka ogólnego).
O anaforycznym użyciu rodzajnika określonego mówimy zatem wtedy, gdy wyrażenie nim poprzedzone odnosi się do referenta wprowadzonego w jakiś sposób wcześniej. Tak użyte deskrypcje określone są z reguły zre-dukowane do najpotrzebniejszych składników.
Rodzajniki określone występują jako anafory bezpośrednie (anáforas directas), czyli takie, które odnoszą się do bezpośrednio poprzedzającej je nazwy: Me lo dijo un alumno. ← El/Este alumno estaba muy seguro de sus palabras, lub jako anafory pośrednie (anáforas indirectas)25, jak w przykładach: Aterrizó un avión. El piloto parecía muy cansado; Ha surgido un problema bastante grave y no creo que la solución sea fácil (I. Bosque). Zauważmy, że pokazane tu anafory pośrednie mają co naj-mniej dwie cechy szczególne:
1) występują w grupach nominalnych, których jądrem jest nazwa rela-cyjna (el piloto del avión que aterrizó/la solución del problema que ha surgido),
2) rodzajnik określony nie może tu zostać zastąpiony przez zaimek wskazu-jący: Aterrizó un avión. *Este piloto parecía muy cansado; Ha surgido un problema bastante grave y no creo que *esta solución sea fácil26.
25 Tak zwane użycie skojarzeniowe (associative relationship) J. Hawkinsa (1978:
101).
26 Uważa się powszechnie, że hiszpańskie (i nie tylko) rodzajniki określone, które ewoluowały z łacińskich zaimków wskazujących, w dalszym ciągu mieszczą w sobie
Rodzajnik określony, właśnie ze względu na swoją funkcję syntak-tyczną, może także wystąpić w charakterze wyrażenia indeksowego, zastę-pując zaimki wskazujące odnoszące zarówno do przestrzeni (acércame el cenicero versus acércame ese cenicero), jak i do czasu (en la semana me ha ido bien versus en esta semana me ha ido bien). Oczywiście w takiej sytuacji właściwe odniesienie syntagmy nominalnej zarówno z rodzajni-kiem, jak i z zaimkiem wymaga bezwzględnej znajomości kontekstu sytu-acyjnego.
Użycia sytuacyjne, w których zasady macro „nakazują” stosowa-nie rodzajnika określonego, możemy za J.A. Hawkinsem (1978: 101 i nast.) podzielić na:
a) użycia w sytuacji „widocznej” (visible situation use) — przedmiot, do którego odnosi się użyte wyrażenie, znajduje się w zasięgu wzroku mówiącego i odbiorcy (Quieres pasarme la sal / Możesz mi podać sól);
b) użycia w sytuacji bezpośredniej (immeadiate situation use) — referent nie musi być widoczny, ale jest związany ściśle z sytuacją mówienia (cuidado con el perro / uważaj na psa);
c) użycia w szerszych sytuacjach (larger situation uses) — referent jest elementem wiedzy zarówno nadawcy, jak i odbiorcy jako członków tej samej wspólnoty; wyróżniamy tu dwa przypadki:
sytuacje, w których zarówno mówiący, jak i odbiorca wiedzą o
ist-— nieniu referenta, np. mieszkańcy tego samego miasta znają jego główne punkty i odnoszą się do nich, używając rodzajnika okre-ślonego (Ella vive cerca de la universidad / Ona mieszka w pobliżu uniwersytetu),
sytuacje, w których referent jest elementem wiedzy ogólnej obu
— rozmówców: Hawkins podaje tu kontekst pojęcia ŚLUB, z którym w naszym kręgu kulturowym związane są takie pojęcia, jak panna młoda, pan młody, druhny, przysięga małżeńska, stosowane w tym kontekście z rodzajnikiem określonym (la novia, el novio), na
pod-jakieś „echo” dawnej funkcji wskazującej, co często pozwala im występować zamiennie z zaimkami. Przytoczony przykład pokazuje jednak, że ta zamienność nie ma charakteru semantycznego. Syntaktyczną funkcję rodzajnika jako wskaźnika określoności syntagmy potwierdza również przykład Hawkinsa, który zauważa, że różnica pomiędzy cuidado con la mesa i cuidado con esa mesa polega na tym, iż pierwsze zdanie mogłoby zostać skiero-wane do osoby niewidomej, ale drugie już nie (cyt. za I. Bosque, 2002: 182).
stawie wiedzy, jaką obaj uczestnicy mają na ten temat; ta sytuacja może jednak wprowadzać nieporozumienia kulturowe;
d) użycie anaforyczne skojarzeniowe — anafora pośrednia, w której referent zostaje wprowadzony najpierw za pomocą innego wyrażenia:
Aterrizó un avión. El piloto parecía muy cansado.
Użyte w funkcji referencyjnej syntagmy nominalne złożone z nazwy ogólnej jądrowej, której towarzyszy wyłącznie rodzajnik określony lub inny determinant, nigdy nie są autonomiczne: do pełnej ich aktualizacji potrzebny jest zawsze kontekst językowy lub pozajęzykowy. Dwóch nieznajomych nie może więc rozmawiać po hiszpańsku, używając takich syntagm nomi-nalnych bez uprzedniego sprecyzowania ich desygnatu, chyba że operują nazwami jednostkowymi (el sol, la luna), których użycie wymaga z kolei odniesienia do wspólnej wiedzy i doświadczenia nadawcy i odbiorcy.
3.4.2.3. Inne czynniki mające wpływ na użycie hiszpańskiego rodzajnika
Opisując rodzajnik w języku hiszpańskim, mówiliśmy dotychczas pra-wie wyłącznie o jego funkcji podstawowej, czyli funkcji operatora syntak-tycznego wskazującego kompletność (rodzajnik określony) lub niekom-pletność (rodzajnik nieokreślony/zerowy) deskrypcji. Jest to podstawowa funkcja rodzajnika, na której opiera się jego użycie we wszystkich języ-kach rodzajnikowych związanych z europejskim kręgiem kulturowym.
Jednak prymarność tej funkcji wcale nie oznacza, że będzie ona realizo-wana w każdym języku w ten sam sposób, ani też, że bycie operatorem syntaktycznym jest wyłączną rolą rodzajnika. Oznacza to, że występują przynajmniej trzy czynniki odgrywające istotną rolę w użyciu rodzajnika w różnych językach naturalnych:
1) wspólny dla języków rodzajnikowych czynnik podstawowy: rodzajnik pełni funkcję syntaktyczną;
2) czynnik idiomatyczny: sposób wyrażania kompletności lub zwłaszcza niekompletności deskrypcji wykazuje często znaczne różnice formalne w zależności od języka (np. rodzajnik zerowy, rodzajnik cząstkowy);
3) czynnik pragmatyczny, czyli dodatkowa, komunikacyjna funkcja ro - dzajnika.
Omawiając czynnik pierwszy, powinniśmy zawsze brać pod uwagę znaczenie pojęcia jądrowego. W sensie predykatu mieszczą się przecież ograniczenia kulturowe, takie jak jedno -jednoznaczność pojęć MĄŻ/
/ŻONA w społeczeństwach monogamicznych. Powiemy: la esposa de un príncipe europeo, a nie: *una esposa de un príncipe europeo, ale nie będziemy już tak pewni jednoznaczności wyrażenia: esposa de un prín‑
cipe árabe.
Omawiając czynnik drugi i trzeci, pamiętajmy jednak o tym, że są one ściśle związane z podstawową syntaktyczną funkcją rodzajnika.