PRZYCZYNY I KONSEKWENCJE MIGRACJI LUDNOŚCI DUŻYCH MIAST
CZYNNIKI KSZTAŁTUJĄCE MIGRACJE W MIASTACH PRZYGRANICZNYCH
(NA PRZYKŁADZIE WISŁY)
Wstęp
Migracje ludności są ściśle związane ze społeczną i ekonomiczną rzeczywis
tością danego regionu czy miasta. Należy je traktować kompleksowo wraz z innymi zagadnieniami funkcjonowania. Ich następstwa są widoczne w długotrwałych pro
cesach dotyczących populacji składających się z samych migrantów lub w znacz
nym stopniu je tworzących.
W regionie Podbeskidzia ruchy migracyjne odgrywały i nadal odrywają bardzo ważną rolę w kształtowaniu sytuacji ludnościowej i społeczno-gospodarczej. Istotne znaczenie miały tu procesy, dla których czynnikiem przyspieszającym było nie
wątpliwie położenie przygraniczne, peryferyjne - zarówno w skali kraju, jak i regionalnej (migracje wewnętrzne wieś-miasto), a także zjawiska, które wiązały się z industrializacją (migracje wewnętrzne do aglomeracji miejskich) oraz różnica
mi w rozwoju ekonomicznym w skali międzynarodowej (migracje zagraniczne).
Po r. 1975 procesy migracyjne w całej strefie pogranicza z Czechami cechowały się zróżnicowaniem pod względem kierunków i wielkości przepływów.
Procesy migracji w obszarach przygranicznych, a w szczególności na pograniczu południowym, zostały rozpoznane wyjątkowo dokładnie. Zajmowali się nimi m.in.:
Ciok (1991), Długosz, Haydukiewicz (2000), Heffner (1998), Heffner, Solga (2000), Huk (1996), Jelonek, Długosz (1984), Kwiatek-Sołys (2000), Łoboda (1993), Misiak (1984), Rauziński (1986), Runge, Kłosowski (2000), Słodczyk (1992), Szajnowska-Wysocka (1999), Warych (1998), Zagożdżon (1990).
Przeprowadzona analiza migracji ludności na pograniczu południowym pozwala stwierdzić, iż negatywne skutki migracji ujawniają się w środkowej i zachodniej
jego części. Długotrwałe procesy migracji prowadzą do depopulacji mających duże natężenie oraz znaczny zasięg przestrzenny. W całym okresie powojennym więk
szość obszarów wiejskich była masową strefą wyjazdów. W okresie lat 80. i 90.
procesy te uległy wyraźnemu spowolnieniu. W większości ośrodków miejskich ru
chy migracyjne są rekompensowane przez przyrost naturalny. Jednak w niektórych miastach dochodzi do bezwzględnego spadku zaludnienia i w przyszłości ośrodki te mogą wejść w fazę stagnacji ludnościowej.
Celem pracy jest identyfikacja natężenia, struktury oraz uwarunkowań czaso
przestrzennych zachowań migracyjnych ludności obszarów przygranicznych na przykładzie miasta Wisły. Cel taki został sformułowany, gdyż zakłada się występo
wanie odmienności w tym zakresie między charakteryzowanym obszarem a innymi regionami przygranicznymi Polski. Wynikają one z jednej strony ze złożonych pro
cesów przemian społeczno-gospodarczych, jak i polityczno-kulturowych, obserwo
wanych w bliższej oraz dalszej przeszłości historycznej południowej części woj.
śląskiego, zaś z drugiej strony z powojennych tendencji urbanizacyjnych badanego obszaru przygranicznego.
Wisła licząca niespełna 12 tys. mieszkańców charakteryzuje się tym, iż wiele za
budowań, zarówno mieszkalnych, jak i letniskowych, usytuowanych jest poza cen
trum miasta w bocznych dolinach (m.in. Malinka, Gościejów, Partecznik, Głębce, Łabajów, Dziechcinka, Jawornik, Gahura) oraz na stokach okolicznych gór (Wierch Skolnitego, Kamiennego, Kobylej, Kozińców, Bukowej). Specyficzną cechą jest wielowyznaniowość. Dominuje wyznanie protestanckie (Kościół Ewangelicko- -Augsburski, 50%), katolicy (30%), resztę stanowią mniej popularne wyznania, m.in. Świadkowie Jehowy, Baptyści, Zielonoświątkowcy, Adwentyści Dnia Siód
mego, Ruch Stanowczych Chrześcijan. Na terenie miasta znajduje się 5 świątyń ewangelickich, 5 kościołów katolickich, 4 świątynie innych wyznań. Wisła leży w zasięgu wypoczynku cotygodniowego wynikającego z izochron dojazdu dla naj
większych aglomeracji o niskim, własnym potencjale rekreacyjnym strefy wypo
czynkowej, tj. Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego - i dla aglomeracji o wyż
szym potencjale rekreacyjnym strefy wypoczynkowej Bielska-Białej. Atrakcyjność terenów Wisły wzmacnia bliskość innych miejscowości o wysokich walorach turys
tycznych i uzdrowiskowych: Ustroń, Szczyrk oraz tzw. „Trójwieś Beskidzka”: Is
tebna — Koniaków — Jaworzynka. Poza tym Wisła stanowi atrakcyjną bazę wypa
dową do Republiki Czeskiej poprzez turystyczne przejścia graniczne: Stożek - Jablunkov i przez Przełęcz Beskidzką do miejscowości Nydek.
Tło terytorialne
Cechy społeczno-ekonomiczne tła terytorialnego, jakimi w analizowanym przy
padku są województwa, odpowiednio po stronie polskiej — śląskie oraz moraw- sko-śląskie po stronie czeskiej wykazują w analizowanym 2000 r. na koncentrację
Czynniki kształtujące migracje w miastach przygranicznych. 173
przestrzenną zjawisk. Zdaniem E. Zdrojewskiego (1998), w okresie stabilizacji po
litycznej i gospodarczej migracje warunkują właściwe funkcjonowanie społecze
ństw, korelują z poziomem zagospodarowania oraz kierunkami aktualnych prze
mian społeczno-ekonomicznych. Potwierdzeniem postawionej tezy jest m.in. obszar woj. śląskiego i śląsko-morawskiego po stronie Czech, gdzie obserwujemy wysokie zależności w saldzie migracji i liczbie podmiotów gospodarczych. Obszar południo
wej części woj. śląskiego i woj. śląsko-morawskiego charakteryzuje się dodatnimi wskaźnikami salda migracji przy jednoczesnej wysokiej liczbie podmiotów gospo
darczych na 1000 mieszkańców. Z kolei powiaty gliwicki, raciborski czy wodzis
ławski cechują się ujemnym saldem migracji i jednocześnie najniższą liczbą pod
miotów gospodarczych. Zależności tych nie możemy uchwycić, analizując stopę bezrobocia i saldo migracji, której najwyższe wartości obserwujemy w powiatach północnej części woj. śląskiego. Analizowany południowy obszar charakteryzuje się stałym wzrostem bezrobocia przy jednoczesnym dodatnim saldzie migracji. Po
dobne tendencje występują również w innych obszarach przygranicznych Polski.
Mimo intuicyjnie wyczuwalnego związku między migracjami a bezrobociem trzeba stwierdzić, iż w obszarach przygranicznych taki związek jest bardzo słaby. Analiza przyrostu naturalnego wskazuje, że jedynie południowa część woj. śląskiego wyka
zuje rozwój demograficzny, w pozostałych obszarach jest to stagnacja bądź regres demograficzny. Również tutaj nie możemy się doszukać wysokiej korelacji, gdyż cechy te w stosunku do siebie charakteryzują się pewnym opóźnieniem czasowym.
Analiza migracji ludności Wisły
Analizę strumieni migracyjnych ludności dokonano na podstawie danych z działu ewidencji ludności Urzędu Miasta Wisły metodą K. Doi. Widzimy, iż w strukturze napływu ludności do Wisły zarówno w roku 80., jak i 90., oprócz lud
ności z terenów najbliższych, dominuje ludność z konurbacji górnośląskiej, a w r.
2000 również z ROW-u (rys. 1). W analizie kierunków odpływu migracyjnego rów
nież obserwujemy podobny układ (rys. 2), koresponduje to z tezą sposobności po
średnich S.A. Stouffera (1940), która mówi, że nie istnieje żaden konieczny związek między ruchliwością a odległością. (Liczba osób przenoszących się na daną odległość jest wprost proporcjonalna do liczby sposobności występujących tej odległości, a odwrotnie proporcjonalna do liczby sposobności pośrednich).
Analiza struktury płci i wieku pozwala wskazać, że w napływie do Wisły w r. 1980 dominowała ludność w wieku 20-34 lata i 0—4 lata, co świadczy, iż były to młode małżeństwa z dziećmi, zaś w r. 2000 sytuacja uległa zmianie i dominuje ludność w wieku poprodukcyjnym. W strukturze płci we wszystkich analizowanych latach obserwujemy nadwyżkę kobiet nad mężczyznami. W strukturze odpływu migrantów z Wisły we wszystkich latach dominuje ludność w przedziale wieko
wym 20-39 lat. Przyczynami emigracji z Wisły na krótkie odległości są względy
Rys. 1.Imigracja doWisływ latach1980, 1990, 2000 Źródło: Opracowaniewłasne.
Czynniki kształtujące migracje w miastach przygranicznych. 175
Rys.2.Emigracja z Wisływ latach1980,1990, 2000 Źródło: Opracowaniewłasne.
osobiste (zawarcie małżeństwa), a na dalsze zazwyczaj czynniki ekonomiczne. Jed
nak dynamiczna analiza zjawiska wskazuje na to, iż obserwujemy znaczący spadek emigracji z Wisły.
Uwarunkowania rozwoju Wisły
Silna tożsamość społeczności regionalnej oraz historyczne uwarunkowane, zgod
ne współżycie i współdziałanie z mniejszościami narodowymi, stałe kontakty w ob
rębie kultury polskiej, czeskiej i niemieckiej w pełni odzwierciedlają charakter lo
kalnej społeczności Wisły i stanowią ważny czynnik wspierający rozwój regionu i miasta. Miasto znajduje się w obrębie oddziaływania wpływów zarówno aglome
racji katowickiej, jak i krakowskiej, a więc w obrębie oddziaływania dużych kon
centracji potencjału ludzkiego, gospodarczego, powiązań komunikacyjnych krajo
wych i międzynarodowych. Z trzech głównych powiązań europejskich największy zakres oddziaływania na rozwój Wisły winna mieć oś Północ - Południe Europy:
Bałtyk — Częstochowa — Katowice - Bielsko-Biała z wylotami na Czechy i na Słowację. Położenie Wisły w atrakcyjnym krajobrazowo rejonie Beskidu Śląskiego oraz wiodąca, rekreacyjna funkcja miasta wykluczają dalszy rozwój przemysłu na jego terenie. Najbardziej uciążliwym dla środowiska zakładem przemysłowym jest Kopalnia Surowców Skalnych w Wiśle Obłaziec. Drugi z kolei obiekt przemysłowy - tartak Wisła Obłaziec - mimo uciążliwości dla środowiska, stanowi dla mieszkań
ców Wisły dość istotne miejsce pracy i z tego względu, w ciągu wielu najbliższych lat, z pewnością nie zostanie zlikwidowany. Docelowo należy jednak dążyć do tego, aby tartak w Obłaźcu był przeznaczony do deglomeracji. Walory środowiska przyrodniczego oraz wymagana opcja „czystości” funkcji rekreacyjnej postawią przed władzami miasta trudny problem przeniesienia większości drobnych zakła
dów produkcyjnych - dziś zlokalizowanych wewnątrz struktur mieszkaniowych - do jednego zespołu przemysłowego, położonego na skraju miasta.
Próba syntezy
Próbując odpowiedzieć sobie na pytanie, co w decydującym i jak bardzo istot
nym stopniu wpływa na migracje, posłużono się analizą współczynnika regresji krokowej. Podstawowym celem tej metody jest identyfikacja tych zmiennych nieza
leżnych spośród szerokiego zbioru potencjalnie możliwych, które w istotny sposób korelują z badaną zmienną zależną.
y = ao + b[Xi + b2x2 + ... + bnxn gdzie: y - zmienna zależna;
X| x2 ... xn - zmienne niezależne;
ao, bi, b2, ... b„ - parametry modelu.
Czynniki kształtujące migracje w miastach przygranicznych. 177
Jako zmienne zależne zostały użyte napływ i odpływ migracyjny, zaś jako zmienne niezależne w ramach pierwszej grupy cechy demograficzne: małżeństwa, gęstość zaludnienia, liczba ludności. Ponadto dla r. 2000 analizie zostaną poddane wskaźniki ekonomiczne, infrastrukturalno-środowiskowe1. Analiza wybranych cech umożliwia ukazanie możliwości i szans rozwoju kształtujących napływ i odpływ migracyjny. Rozwój lokalny dokonuje się na płaszczyznach gospodarczej politycz
nej, społecznej i kulturalnej. Stąd też dobrane wskaźniki mogą w najlepszy sposób scharakteryzować rozwój analizowanego obszaru i ich wpływ na migracje. W sfe
rze gospodarczej polega on na rozwijaniu indywidualnej i zbiorowej przedsiębior
czości, przy wykorzystaniu miejscowych zasobów: surowców, siły roboczej. Roz
wój lokalny na płaszczyźnie społecznej polega na możliwości wyrażania interesów grupowych, odpowiedzialności za sferę codziennego życia i jego obsługi.
W pierwszym roku badania (1980) najistotniejsze wydają się relacje pomiędzy napływem a gęstością zaludnienia na km2 i małżeństwami.
Dopasowanie tego modelu spośród wszystkich innych, które były badane, jest naj
wyższe, z uwagi na to, że współczynnik determinacji wynosi 0,505, czyli niewiele ponad 50% zmienność jednej cechy jest tłumaczona zmiennością pozostałych dwóch.
W 1990 r. obserwujemy istotne relacje pomiędzy napływem a liczbą zawiera
nych małżeństw, natomiast w r. 2000 była to zależności pomiędzy napływem a gęs
tością zaludnienia na km2. We wszystkich trzech przekrojach małżeństwa i gęstości zaludnienia na km2 okazały się czynnikiem istotnym, co świadczyłoby o tym, iż na tle pozostałych te składowe kształtują się na relatywnie wysokim poziomie. Jednak w r. 2000 napływ tylko w 10% objaśniany jest przez gęstość zaludnienia. Jakie inne cechy wpłynęły na napływ, odpowiemy przeprowadzając analizę związków pomię
dzy napływem a cechami infrastrukturalnymi i ekonomicznymi. W r. 2000 widzi
my, iż bardzo duże znaczenie ogrywają wśród czynników infrastrukturalnych zaso
by mieszkaniowe i odsetek lasów. Współczynnik determinacji wynosi aż 0,603, czyli w 60% zmienność jednej cechy jest tłumaczona zmiennością pozostałych dwóch. Bardzo niski współczynnik determinacji wynoszący 0,161 informuje nas, iż w migracjach na ten teren bardzo mały wpływ miały przyczyny ekonomiczne.
Spośród wszystkich analizowanych czynników zarówno demograficznych, infra
strukturalnych czy ekonomicznych, najważniejszą rolę w napływie migracyjnym odegrały: zasoby mieszkaniowe, lasy, gęstość zaludnienia.
Wysoki współczynnik determinacji wskazuje, że prawie w 70% ludność przy po
dejmowaniu decyzji o migracji w r. 2000 kierowała się tymi przesłankami.
1 Wskaźniki ekonomiczne: odsetek pracujących w przemyśle, podmioty gosp/na 1000 osób, dochody własne gmin w zł na 1 osobę, wydatki inwestycyjne na 1 mieszkańca. Wskaźniki infrastrukturalno-środo- wiskowe: dl. kanalizacji na 1 km2, dl. gazociągów na 1 km2, zasoby mieszkaniowe w m2 na 1 mieszkańca, od
setek lasów.
1 2 — Przemiany demograficzne..
Należy jednak podkreślić, iż możemy mówić tu o uzasadnieniu statystycznym ruchów migracyjnych. Po zastosowaniu obiektywnej metody regresji krokowej oraz obliczeniu współczynnika determinacji, z punktu widzenia statystyki możemy mó
wić o decydującym wpływie wymienionych wcześniej cech. Wpływ tych czynni
ków ma również logiczne uzasadnienie. Mniejsza gęstość zaludnienia oraz wyższy odsetek lasów to elementy decydujące o korzystniejszych, bardziej komfortowych warunkach życia mieszkańców. Te przesłanki mogą być magnesem dla ludności tu napływającej. Dodatkowym bodźcem wzmacniającym te zalety mogą być zasoby mieszkaniowe. Niemniej jednak faktyczne przyczyny decyzji migracyjnych są kwe
stiami indywidualnymi i mogą się różnić w poszczególnych przypadkach.
Literatura
ClOK S. (1991), Sudety. Obszar problemowy, „Acta Universitas Wratislaviensis”, No 1236, Studia Geo
graficzne LI, Wrocław.
DŁUGOSZ Z ., HAYDUKIEWICZ L . (2 0 0 0 ), Migracje ludności na obszarze województw małopolskiego i karpackiego w latach 1986-1997 w świetle wybranych mierników. W: Procesy i form y ruchliwości przestrzennej ludności w okresie przemian ustrojowych, red. D. Szymańska, Toruń.
HEFFNER K . (1 9 9 8 ), Kluczowe problemy demograficzno-osadnicze obszarów przygranicznych Pol- ska-Czechy, Państwowy Instytut Naukowy Instytut Śląski w Opolu, Opole.
HEFFNER K., SOLGA B. (2000), Współczesne procesy migracyjne i zagraniczne przepływy siły roboczej (na przykładzie Śląska Opolskiego). W : Procesy i form y ruchliwości przestrzennej ludności w okre
sie przemian ustrojowych, red. D. Szymańska, Toruń.
HUK J. (1 9 9 6 ), Zmiany w powiązaniach wewnątrz i zewnątrzregionalnych Dolnego Śląska w świetle migracji, „Studia Geograficzne”, LXV, Wrocław.
JELONEK A., Dł u g o s z Z. (1984), Zagadnienia ludnościowe województwa bielskiego, „Folia Geogra- phica”, vol. XVI, Wrocław.
KWIATEK-SOŁYS A. (2000), Przemiany demograficzne małych miast województwa małopolskiego w la
tach 1975-1997, „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny Akademii Pedagogicznej”, Prace Geograficzne XVIII, Kraków.
ŁOBODA J. (1993), Przemiany w strukturze społeczno-zawodowej i zatrudnieniu ludności Regionu Su
detów, „Acta Universitatis Wratislaviensis”, No 1343, Studia Geograficzne LVIII, Wrocław.
Mis ia k w . (1984), Migracje ze wsi rejonu Sudetów, „Wieś Współczesna”, nr 10.
RAUZIŃSKI R. (1986), Emigracja ludności rodzimej ze śląska opolskiego do republiki niemieckiej w la
tach 1950-1983. W: Społeczno-demograficzne i ekonomiczne aspekty współczesnych migracji w Polsce, SGPiS, Warszawa.
RUNGE J., KŁOSOWSKI F. (2000), Migracje ludności miast województwa śląskiego wiatach 1977-1997. W: Procesy i fo rm y ruchliwości przestrzennej ludności w okresie przemian ustrojo
wych, red. D. Szymańska, Toruń.
SŁODCZYK J. (1992), Związek między preferencjami przestrzennymi a rzeczywistymi kierunkami migra
cji ludności na przykładzie Opola, „Acta Universitatis Wratislaviensis”, N ol238, Studia Geograficz
ne LII, Wrocław.
STOUFFER S .A . (1 9 4 0 ), Sposobności pośrednie - teoria dotycząca ruchliwości i odległości. W : M odele migracji
SZAJNOWSKA-WYSOCKA A . (1 9 9 9 ), Zachowania przestrzenne ludności konurbacji górnośląskiej, W y - daw. UŚ, Katowice.
Czynniki kształtujące migracje w miastach przygranicznych. 179
WARYCH A. (1998), Przemiany migracyjne w okresie transformacji na przykładzie miasta Krakowa i jego strefy podmiejskiej. W: Ruchliwość przestrzenna ludności w okresie przemian ustrojowych, red. D. Szymańska, Toruń.
ZAGOŻDŻON A. (1990), Wybrane problemy ludnościowe Sudetów na tle rozwoju regionalnego. W: M i
gracje ze wsi do miast, red. A. Stasiak, PWE, Warszawa.
Z D R O JE W S K I E. (1998), Zróżnicowanie mobilności przestrzennej ludności w województwach nadmor
skich Polski. W: Ruchliwość przestrzenna ludności w okresie przemian ustrojowych, red. D. Szy
mańska, UMK, Toruń,
P R Z E M IA N Y D E M O G R A F IC Z N E I J A K O Ś Ć Ż Y C I A L U D N O Ś C I M IA S T
O P O L E 2 0 0 4
M arek OBRĘBALSKI
Akademia Ekonomiczna we W rocławiu
JAKOŚĆ ŻYCIA W MIASTACH EUROPY