OSIEDLI SUBURBIALNYCH W KRAKOWIE

Migracje w niniejszym artykule ujmowane są jako zmiany miejsca zamieszkania ludności, podejmowane w różnych momentach życia człowieka i z różnych przy­

czyn. Badania nad ruchami migracyjnymi trwają od dawna, a literatura przedmiotu dotycząca tego zagadnienia jest bogata i różnorodna. W Polsce prace w zakresie tej problematyki prowadzone są od kilkudziesięciu lat, obejmują jednak badania zja­

wiska migracji w obrębie dużych zazwyczaj jednostek, często województw lub re­

gionów (Rykiel, Żurek, 1981; Gawryszewski, 1989; Długosz, 1992). Rzadko nato­

miast podejmowane są projekty dotyczące migracji tylko w obrębie mniejszych jednostek administracyjnych, np. miast (Kozieł, 1983). Główną przyczyną niedo­

statku opracowań o takim charakterze był dawniej brak właściwych danych statys­

tycznych lub czasochłonność ich uzyskania, natomiast obecnie trudności badawcze związane są głównie z brakiem dostępu do niezbędnych danych wynikających z wprowadzenia w życie w 1996 r. ustawy o ochronie danych osobowych obywateli Polski. Z podobnych powodów, a mianowicie niedostatku danych, praktycznie bra­

kuje prac opisujących motywy podejmowania decyzji o migracji, zwłaszcza w od­

niesieniu do wybranych grup społecznych.

Obecnie w nowych warunkach społeczno-gospodarczych oraz wobec coraz większego zaangażowania władz lokalnych w aktywne kreowanie polityki jedno­

stek samorządowych, w tym gmin miejskich, informacje dotyczące podstawowych w planowaniu jednostek, tj. jednostek urbanistycznych są coraz bardziej przydatne.

Badania migracji wewnątrzmiejskich służą m.in. do określania: a) rozmiarów migracji w różnych ujęciach przestrzennych, b) przyczyn i następstw migracji oraz c) tzw. preferencji rezydencjonalnych mieszkańców (Kozieł, 1995). Celowe są więc zarówno ze względów naukowych, jak i praktycznych.

Przedmiotem badań, których częściowe wyniki zaprezentowano w niniejszym ar­

tykule, były osiedla zabudowy jednorodzinnej miasta Krakowa. Badania ankietowe objęły 20 takich osiedli położonych w różnych jednostkach urbanistycznych Krako­

wa, usytuowanych w podobnej odległości od centrum, lecz o różnej genezie i czasie powstania. Ankietowaniem objęto 20-50% liczby gospodarstw domowych. Badane osiedla zostały podzielone według dekad, w których rozpoczęto budowę domów:

lata 60., 70., 80. oraz w pierwszej i drugiej połowie lat 90. XX w. Należy dodać, że niektóre z analizowanych osiedli wchodzą w obręb większych zespołów zabudowy jednorodzinnej. Na przykład Wola Justowska to wieś włączona w granice admi­

nistracyjne Krakowa w 1940 r., podlegająca odtąd sukcesywnym przemianom urba­

nistycznym, a ponad 10 badanych osiedli stanowią całkowicie nowe obszary bu­

downictwa jednorodzinnego, np.: Kobierzyn, Os. Łokietka, Pychowice, Prądnik Biały i Tonie. Wszystkie wymienione osiedla wyróżniają się na tle stref funkcjonal­

nego regionu miejskiego Krakowa specyficznymi strukturami demograficzno- społecznymi, właściwymi dla suburbiów, mobilnością związaną z cyklem życia ro­

dziny oraz wysokim poziomem życia (Zborowski, Więcław, 1999).

Przeprowadzone badania ankietowe skoncentrowano na zagadnieniach społecz­

no-demograficznych, konstruując odpowiednio tak pytania, by móc poznać w moż­

liwie najpełniejszy sposób specyfikę badanych osiedli i charakter struktur społecz­

nych ich mieszkańców. W niniejszym opracowaniu przedstawiono częściowe wyniki dotyczące migracji mieszkańców osiedli, a mianowicie: pochodzenie miesz­

kańców badanych osiedli oraz przyczyny podejmowania przez nich migracji.

Najwyższym wskaźnikiem częstotliwości migracji - więcej niż trzy na miesz­

kańca, charakteryzuje się ludność osiedli z pierwszej połowy lat 90. (Prądnik Biały, Tonie). Wskaźnik wynosi średnio 3,10; wahając się od 3,5 do 2,5, przy liczbie mi­

gracji w poszczególnych osiedlach sięgającej od 1 do 10. W przypadku pozostałych osiedli wartość wskaźnika częstotliwości migracji stopniowo maleje od 2,71 do 2,15, przy czym notowana jest prawidłowość, że im starsze było badane osiedle, tym jego mieszkańcy rzadziej zmieniali miejsce zamieszkania. Dla Woli Justow- skiej (suburbium z lat 60.) wskaźnik częstotliwości migracji wynosi zaledwie 1,47 (przy liczbie migracji 0-3). Różnica w wielkości omawianego wskaźnika wypływa głównie ze zróżnicowanego średniego wieku respondentów oraz czasu powstania każdej z badanych jednostek. Najniższą ruchliwością odznaczają się mieszkańcy najstarszych osiedli, gdzie wśród respondentów blisko połowę stanowią osoby mające ponad 60 lat. Wśród ludności osiedli powstałych w latach 90., które cechują się największą ruchliwością mieszkańców, ponad 50% respondentów mieściło się w przedziale wieku 31-50 lat. Wszystkie analizowane suburbia wyróżniają się jednak wysoką wartością wskaźnika częstotliwości migracji wśród stref regionu miejskiego Krakowa, dla których mieści się on w przedziale od 0,90 do 2,0 (Zbo­

rowski, 1996).

Migracje mieszkańców osiedli suburbialnych w Krakowie 165

Napływ mieszkańców do badanych osiedli został zanalizowany w dwu warian­

tach: 1) według miejsca urodzenia respondenta, 2) według miejsca ostatniego (przed obecnym) miejsca jego zamieszkania. W odniesieniu do tzw. pierwszej mi­

gracji, czyli lokalizacji miejsca urodzenia respondenta, odnotować można kilka istotnych faktów. Generalnie, zasięg pierwszej migracji jest niewielki, gdyż nieco ponad połowa z badanych mieszkańców osiedli suburbialnych urodziła się w Kra­

kowie, około 20% respondentów pochodzi z powiatów bezpośrednio sąsiadujących z Krakowem lub przeniosło się do miasta z pozostałych obszarów obecnego woje­

wództwa małopolskiego. Około 15% respondentów pochodzi z województw Polski Południowej (podkarpackie, śląskie, świętokrzyskie), na pozostałe województwa przypada łącznie mniej niż 10%, zaś poza obecnymi granicami Polski urodziło się niespełna 3% badanych osób (rys. 1). Najsilniejszy napływ migrantów spoza Kra­

kowa obserwujemy na osiedlach z lat 60. i 70. (około 45% ich mieszkańców sta­

nowią rdzenni krakowianie), najsłabszy natomiast w osiedlach z lat 80. (osoby uro­

dzone w Krakowie obejmują około 58% respondentów). Należy zaznaczyć, że

0 0,2 0,4 0,8 1.6 3,2 6,4 12,8 25,6 51,2%

l i r i C T Ł E Ł SB

o______________________ 500 km

Rys. 1. Kierunki napływu mieszkańców badanych osiedli - pierwsza migracja Ź r ó d ł o : Badania własne.

w obrębie poszczególnych grup osiedli istnieje pod tym względem duże zróżnico­

wanie: np. w osiedlu Kliny Stare urodzeni w Krakowie stanowią tylko 40% ogółu respondentów, a na Woli Justowskiej prawie 70% (oba osiedla z lat 60.). W naj­

nowszych osiedlach jest podobnie: w Kobierzynie i Pycho wicach krakowianie sta­

nowią ok. 42% ogółu respondentów, gdy w Złocieniu i os. Łokietka - ponad 60%.

Pochodzenie migrantów według miejsca urodzenia jest więc dość zróżnicowane i nie ma wyraźnej prawidłowości w odniesieniu do osiedli traktowanych w całości jako osiedla o cechach suburbialnych. Można natomiast stwierdzić, że rozkład taki wynika z czynników historycznych oraz kierunków rozwoju urbanistycznego Kra­

kowa. Na przykład osiedle Wzgórza Krzesławickie-Władców Piastowskich leży w obrębie dzielnicy Nowa Huta, budowanej od lat 50., której zdecydowaną więk­

szość mieszkańców stanowi ludność napływowa (respondenci spoza Krakowa sta­

nowią w tym osiedlu 77%). Napływ ten wiązał się z dwoma czynnikami: jednym z nich było planowe „uzupełnienie” starych, inteligenckich struktur społecznych Krakowa o ludność robotniczą i wiejską. Drugim czynnikiem wyjaśniającym znacz­

ny napływ ludności do omawianych osiedli może być migracja ludności z obszarów oderwanych od Polski po 1945 r. Dobrym przykładem są Kliny Stare, gdzie ponad 10% respondentów urodziło się na tych właśnie terenach lub Pychowice - blisko 8%. Wola Justowska z kolei, jak już wspomniano, po II wojnie światowej stała się atrakcyjną willową dzielnicą Krakowa, lecz wcześniej już dość gęsto zabudowaną, stąd też obszar ten miał mniejsze możliwości przyjęcia napływowej ludności, rzad­

ko zresztą w okresie powojennym decydującej się na budowę nowego domu.

Odmiennie przedstawia się struktura pochodzenia mieszkańców badanych osiedli według ich ostatniej migracji, tj. do obecnego miejsca zamieszkania. Przede wszyst­

kim ma ona znacznie mniejszy zasięg, bowiem niemal 89% badanych osób prze­

niosło się do suburbiów z innych rejonów Krakowa. Region miejski Krakowa podzielony jest na kilka stref, które zróżnicowane są m.in. pod względem funkcjo­

nalności, morfologii oraz struktur demograficznych. Największy był napływ ze stre­

fy bloków - 44% ogółu respondentów (a blisko ich połowa, jeżeli uwzględnimy tyl­

ko mieszkańców Krakowa), następnie z kamienic w strefie obrzeża centrum (ponad 20%) i centrum II (około 8%). Niewielki odpływ ze Śródmieścia wynika zapewne z dużej fali wcześniejszej migracji z tej części Krakowa do wspomnianych osiedli zabudowy blokowej. Ogólnie można stwierdzić, że w przypadku badanych osiedli, zlokalizowanych w strefie przedmiejskiej i podmiejskiej, a więc na peryferiach Kra­

kowa, największy napływ notuje się ze strefy bloków i obrzeża centrum, nie zaś ze strefy centralnej miasta jak w przypadku miast krajów wyżej zurbanizowanych.

Związane jest to zapewne z faktem, że w Krakowie największy odpływ ze strefy centralnej kierował się do strefy bloków, pełniącej w latach 60. i 70. rolę „socjali­

stycznego suburbium”. Większość badanych osiedli charakteryzuje się napływem rzędu 90-100% migrantów wewnątrzmiejskich, ogółem spoza Krakowa pochodzi 11% ankietowanych osób (rys. 2). Nieco większy napływ migrantów spoza Krako­

Migracje mieszkańców osiedli suburbialnych w Krakowie 167

wa na Wolę Justowską (31%) świadczyć może o percepcji Woli Justowskiej przez osoby spoza Krakowa jako tradycyjnego miejsca budowy domów jednorodzinnych lub miejsca, gdzie istnieje możliwość kupna domu. Wola Justowską jest też po­

strzegana jako tzw. „lepsza dzielnica”, do jakiej kierują się zazwyczaj ludzie o wy­

sokich dochodach i wyższych wymaganiach w zakresie komfortu zamieszkiwania,

_____ granice jednostek urbanistycznych

■ ■ ■ ■ " ' główne ulice i drogi

Rys. 2. Kierunki napływu mieszkańców w badanych osiedlach - ostatnia migracja Ź ró d ło : Badania własne.

a taką właśnie grupę tworzą tu mieszkańcy domów jednorodzinnych. Do podobne­

go wniosku skłania również porównanie udziału migrantów spoza Krakowa w ogól­

nej ich liczbie w czasie pierwszej i ostatniej migracji, gdzie jedynie Wola Justowską ma zbliżone wartości rzędu 29-31%. Analogiczne odsetki osób migrujących spoza Krakowa charakteryzują też kolejne stare osiedle - Kliny Stare, a cieszy się ono po­

dobną renomą jak Wola Justowską.

Kwestionariusz badań obejmował 17 przyczyn, które ankietowani przypisywali decyzjom o podjęciu migracji. Podzielono je tu na 5 grup, określających motywy migracji odnośnie kwestii: mieszkaniowych, dostępności do pracy, szkół, usług oraz bliskości rodziny, jakości środowiska (względy ekologiczne), zmian w życiu osobistym (założenie rodziny, powiększenie rodziny, zmiana miejsca pracy) i in­

nych (głównie emocjonalne i polityczne). Podjęcie pierwszej migracji wiązało się przede wszystkim z chęcią polepszenia dostępności do szkół i pracy oraz do miej­

sca zamieszkania rodziny (ten ostatni wzgląd był wymieniany najczęściej w przy­

padku, gdy migrowali rodzice, a dzieci-respondenci wraz z nimi). Udział tej grupy przyczyn waha się w osiedlach z poszczególnych dekad w granicach 31-39%, a ogółem przyczynę tę podało blisko 35% ankietowanych osób (rys. 3). Drugą ważną grupą przyczyn były względy mieszkaniowe (25-44% respondentów w po­

szczególnych osiedlach zaznaczyło tę odpowiedź; ogółem zaś 33%), przy czym wskazywana jest tu głównie wielkość i jakość mieszkania, a rzadziej koszty utrzy­

mania. Niewiele ponad 20% przypada natomiast na migracje wynikające ze zmian w życiu osobistym (poza najnowszymi osiedlami, gdzie odsetek ten wynosi ponad 30% i związany jest głównie z założeniem rodziny). Taka struktura motywów mi­

gracji jest charakterystyczna dla młodych migrantów i zgodna z trendami migracyj­

nymi dla jednostek znajdujących się w takiej fazie cyklu życiowego człowieka.

Przyczyny migracji zaszeregowane do kategorii „inne” są najczęściej typu politycz­

nego, związane z wojną oraz z przymusowym opuszczeniem poprzedniego miejsca zamieszkania („repatriacja”).

Rys. 3. Przyczyny pierwszej migracji Ź r ó d ł o : Obliczenia własne.

Migracje mieszkańców osiedli suburbialnych w Krakowie 169

Najważniejszą przyczyną ostatniej migracji dla ponad 3/4 respondentów ogółem były względy mieszkaniowe, wskazało je jako główny powód podjęcia decyzji o migracji 54-93% respondentów niezależnie od wieku badanych osiedli (rys. 4).

Ź r ó d ł o : Obliczenia własne.

Zwraca uwagę fakt, że wśród czynników mieszkaniowych 60-100% respondentów z wszystkich suburbiów wymieniło sam fakt budowy bądź zakupu domu, a tylko niewielu podkreśliło znaczenie poprawy warunków mieszkaniowych (w tym tylko kilka procent — kwestię kosztów utrzymania, co pośrednio świadczy o zamożności ankietowanej grupy). Zaledwie 6% ogółu badanych osób jako główną przyczynę podjęcia decyzji o przeniesieniu się na obecne miejsce zamieszkania wybrało względy „ekologiczne”, aczkolwiek odsetek ten w poszczególnych grupach osiedli waha się od 0,6% do 13,2%. Dotyczy to zazwyczaj mieszkańców osiedli nowszych, przede wszystkim z drugiej połowy lat 90., a zwłaszcza Os. Łokietka, gdzie przy­

czynę tę podało 25% ankietowanych. Panuje tu bowiem przekonanie o swoistym, korzystnym mikroklimacie tego terenu (nie potwierdzone jednak żadnymi badania­

mi). Mniej wypowiedzi (kilka do kilkunaście procent) przypada na grupę motywów dotyczącą dostępności do pracy, szkół lub usług oraz zmiany w życiu osobistym, przy czym najmniejsze znaczenie ma wspomniana dostępność dla mieszkańców najnowszych osiedli, a znacznie większe dla tych ze starszych osiedli, zwłaszcza z Woli Justowskiej (ponad 23%). Przyczyny migracji zaszeregowane do kategorii

„inne”, obejmujące ogółem niewiele ponad 6% odpowiedzi respondentów, są naj­

częściej typu emocjonalnego, np. odczuwany sentyment do Krakowa i powrót do miasta dzieciństwa czy też (dość często) powrót z emigracji politycznej spowo­

dowanej wprowadzeniem stanu wojennego lub wreszcie ekonomicznego, tj. np.

atrakcyjna cena domu, tani kredyt czy dogodne warunki spłaty oferowane przez de­

weloperów.

Na zakończenie stwierdzić zatem można, że w ciągu ostatnich 10 lat nastąpił wyraźny przyrost obszarów zabudowy jednorodzinnej. Ludność migrująca do tych

osiedli charakteryzuje się zwiększoną mobilnością po osiągnięciu określonego stop­

nia rozwoju rodziny (typ rodziny pełnej). Badania dowodzą także, że określone gru­

py społeczne wyróżniają się odrębnymi preferencjami w wyborze miejsca zamiesz­

kania, co związane jest w dużej mierze z postrzeganiem różnych dzielnic jako terenów atrakcyjnych dla osiedlania, uwarunkowaniami historycznymi ich rozwoju w obrębie miasta oraz ze stopniem zamożności potencjalnych migrantów.

Literatura

Dł u g o s z Z . (1 9 9 2 ), Typologia miast Polski w świetle wybranych parametrów migracji ludności, Roz­

prawy Habilitacyjne nr 2 4 1 , UJ, Kraków.

Ga w r y s z e w s k i A. (1989), Przestrzenna ruchliwość Polski 1952-1985, Prace Habilitacyjne, IGiPZ PAN, Wrocław-Warszawa.

Ko z i e ł R. (1983), Wewnątrzmiejskie migracje ludności we Wrocławiu w 1979 roku, Uniwersytet Wrocławski, Instytut Geograficzny, maszynopis pracy doktorskiej.

KOZIEŁ R. (1995), Specyfika migracji wewnątrzmiejskich na przykładzie Wrocławia. W: Zadania ba­

dawcze geografii społecznej i ekonomicznej w obliczu transformacji ustrojowej i restrukturyzacji gospodarczej, W rocław-Szklarska Poręba.

Ry k ie l Z ., ŻUREK A. (1981), Migracje miedzy miastami. Systemy krajowe i regionalne. W: Studia nad migracjami i przemianami systemu osadniczego w Polsce, Prace IGiPZ PAN, nr 140.

ZBOROWSKI A. (1996), Migracje w Krakowie w kontekście cyklu życia człowieka. W: Problemy społeczne rozwoju lokalnego, Katowice, Uniwersytet Śląski, Sosnowiec.

ZBOROWSKI A ., WIĘCŁAW J. (1999), Struktura społeczna a poziom i jakość życia w suburbiach na przykładzie Krakowa, XI Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Łódź.

PRZEMIANY DEMOGRAFICZNE I JAKOŚĆ ŻYCIA LUDNOŚCI MIAST OPOLE 2004

Sławomir PYTEL, Sławomir SITEK Uniwersytet Śląski

CZYNNIKI KSZTAŁTUJĄCE MIGRACJE

W dokumencie Przemiany demograficzne i jakość życia ludności miast (Stron 163-171)