W LATACH 1990-2000
Urbanizację jako element szerszego procesu rozwoju społeczno-gospodarczego można ujmować jako kombinację dwóch zjawisk: wzrostu skupień ludzkich o znacznym poziomie koncentracji, tj. miast oraz rozwoju nowych cech kulturo
wych, nowych sposobów myślenia i zachowania.
Biorąc pod uwagę pierwszy aspekt, Polskę zalicza się do krajów o średnim po
ziomie zurbanizowania - obecnie 61,8% ogółu ludności zamieszkuje w miastach - jak na warunki europejskie to niewiele, zwłaszcza w porównaniu do UE, która jest najwyżej zurbanizowanym obszarem świata ok. 80% ludności mieszka w strefach zurbanizowanych.
Dotychczasowy rozwój sieci osadniczej w Polsce nie doprowadził do dużej kon
centracji ludności w jednym wyróżniającym się ośrodku - stolicy czy kilku mia
stach. Największe miasto Polski - Warszawa (1,6 min) pod względem mieszkań
ców jest tylko dwa razy większa niż drugie co do wielkości miasto Łódź (0,8 min).
Na ponad 880 istniejących w Polsce miast tylko stolica przekracza milion miesz
kańców, ponad 100 tys. mieszkańców liczą 42 miasta. Te największe, jak na polskie warunki, miasta skupiają ok. 48% ludności miejskiej. Najliczniejszą grupę wśród miast - 287 - stanowią niewielkie liczące do 5 tys. mieszkańców miasta, ale sku
piają niecałe 4% ludności miejskiej. W latach 1990-2000 właśnie te najmniejsze miasta charakteryzowały się największym przyrostem liczby mieszkańców, podczas gdy w największych miastach (powyżej 200 tys. mieszkańców) rejestruje się bez
względny spadek liczby ludności.
W okresie transformacji ustrojowej w Polsce wystąpił szereg nowych w roz
woju demograficznym Polski zjawisk, w tym zmniejszanie się odsetka ludności
miejskiej od 1991 r. i bezwzględny spadek liczby ludności miast od 1997 r. Wiązać to należy z:
- pojawieniem się ujemnego przyrostu naturalnego wśród mieszkańców miast od 1998 r.,
- gwałtownym spadkiem salda migracji wewnętrznych aż do wartości ujemnej, - utrzymywaniem się ujemnego salda migracji zagranicznych mieszkańców miast.
Przechodzenie do gospodarki rynkowej w Polsce obejmujące głębokie zmiany w sferze politycznej, gospodarczej i społecznej, oznaczało szokowe zmiany w wa
runkach życia ludności. W efekcie transformacji gospodarczej towarzyszą przemia
ny w ważnej sferze zachowań społecznych, jakimi są zachowania demograficzne.
Ogromną zaletą tej kategorii zachowań jest to, że jako reakcje człowieka na środo
wisko w którym żyje, mogą być charakteryzowane za pomocą liczb opisujących re
zultaty tych reakcji w postaci takich zdarzeń demograficznych, jak urodzenie, zgon, małżeństwo czy rozwód. Rejestrowane zatem zmiany w tych zdarzeniach demogra
ficznych, zaliczanych do ruchu naturalnego ludności, odczytywać można jako prze
jaw dostosowywania się mieszkańców Polski do nowych warunków życia.
Biorąc pod uwagę fakt, że ponad 60% ludności Polski stanowią właśnie miesz
kańcy miast, tempo i głębokość zmian zachowań demograficznych tej części popu
lacji rzutuje na ogólną sytuację demograficzną Polski, jak i zapowiada kierunek zmian, które wystąpią również wśród mieszkańców wsi. Jak pokazuje historia, mia
sta pełniły ważną rolę jako ośrodki zmian cywilizacyjnych. Traktując miasto jako prekursor, za którym podąża z pewnym opóźnieniem środowisko wiejskie, warto przeanalizować zachowania demograficzne mieszkańców miast nie tylko jako waż
ne symptomy toczących się w Polsce przemian społeczno-gospodarczych, ale rów
nież jako czynniki rzutujące na przyszłą liczbę i strukturę ludności Polski. Z tego względu szczególnie ważne wydają się zachowania matrymonialne i prokreacyjne.
Możliwa do przeprowadzenia analiza ilościowa tych zachowań (zawieranie i roz
pad małżeństw, urodzenia, dzietność kobiet) pozwala dostrzec wyraźne różnice między miejskim i wiejskim środowiskiem społecznym.
Dotykamy tutaj drugiego wymiaru urbanizacji, tj. rozwoju nowych cech kulturo
wych, nowych sposobów myślenia i zachowania mieszkańców miast.
Odmienność miast wyprowadzić zatem można nie tylko z materialnych elemen
tów środowiska, które ulegają przekształceniu przy pewnej koncentracji ludności, ale również środowiska społecznego, jakie się wówczas tworzy. Zrozumienie feno
menu miasta staje się możliwe dzięki przyjrzeniu się zachowaniom mieszkańców miast, gdyż - jak słusznie zauważył F. Znaniecki - nie tyle ludzie żyją w mieście, co miasto żyje w nich, w ich postawach czy działaniu. Specyfikę zachowań miesz
kańców miast wykazać można poprzez:
- niższą skłonność do zawierania małżeństw,
- późniejszy wiek wstępowania w związek małżeński,
Elementy ruchu naturalnego mieszkańców miast w Polsce w latach 1990-2000 63
- niższą trwałość małżeństw, - ujemny bilans małżeństw, - rozwój związków nieformalnych, - niższą dzietność kobiet.
Niższą skłonność do zawierania małżeństw wśród mieszkańców miast zaobser
wować można właśnie w latach 1990-2000 nie tylko na podstawie ogólnego wskaź
nika stopy małżeństw (choć ostatnio zbliża się on do poziomu wskaźnika charakte
ryzującego mieszkańców wsi), ale przede wszystkim w oparciu na wskaźnikach mierzących natężenie zawierania małżeństw wśród ludności wkraczającej w wiek zdolności do zawierania małżeństw tj. powyżej 15 roku życia. Wartości i rozkład współczynników cząstkowych wykazują różnice we wzorcach zawierania małże
ństw jeśli uwzględnimy płeć i środowisko nowożeńców.
Tabela 1. Stopa małżeństw (małżeństwa na 1000 ludności)
Rok Polska Miasto Wieś
1990 6,7 6,1 7,7
1991 6,1 5,5 7,0
1992 5,7 5,1 6,5
1993 5,4 5,1 5,9
1994 5,4 5,1 5,9
1995 5,4 5,1 5,8
1996 5,3 5,1 5,6
1997 5,3 5,1 5,6
1998 5,4 5,3 5,7
1999 5,7 5,5 5,9
2000 5,5 5,4 5,6
Źródło: Rocznik Demograficzny 2001, Tablice przeglądowe, cz. I.
Dla obu płci obserwujemy duży spadek częstości zawierania małżeństw w grupie wieku dotychczas najbardziej matrymonialnym, tj. 20-24 lat. Wyraźna jest różnica pomiędzy mieszkańcami miast i wsi w częstości zawierania małżeństw zarówno przez kobiety, jak i mężczyzn. Dla mężczyzn mieszkających w mieście wiekiem najczęstszego zawierania małżeństw staje się obecnie wiek 25-29 lat, na wsi utrzy
muje się jeszcze wiek 20-24 lat. Kobiety zarówno mieszkające w mieście, jak i na wsi najczęściej zawierają małżeństwa w wieku 20-24 lat, choć wartości wskaźnika na wsi są znacznie wyższe i w tym środowisku charakterystyczna jest też znacznie wyższa częstość małżeństw kobiet w wieku 19 lat i mniej.
Rozkład współczynników cząstkowych zawierania małżeństw wyjaśnia tenden
cję podwyższania się mediany wieku nowożeńców zarówno kobiet, jak i mężczyzn,
Tablela 2. Nowożeńcy wg wieku na 1000 ludności w wieku 15 lat i więcej danej pici i grupy wieku
Rok Ogółem 19
i mniej 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60 i więcej Kobiety
Miasto
1990 15,1 33,3 99,8 25,0 8,2 4,6 3,6 3,1 2,6 2,0 0,9
1993 12,4 23,0 81,3 24,0 6,8 3,5 2,4 2,3 2,1 1,8 0,8
1995 12,2 18,7 76,5 26,1 7,8 3,6 2,7 2,6 2,6 2,1 1,0
1997 12,0 15,3 71,3 29,0 7,5 3,6 2,6 2,5 2,5 2,1 0,9
1999 12,8 14,7 70,9 34,4 8,8 3,8 2,9 2,5 2,5 2,0 1,0
2000 12,3 12,5 65,4 36,4 9,0 3,9 2,7 2,5 2,3 1,9 0,9
Wieś
1990 21,8 50,3 120,5 27,3 9,1 4,8 2,7 1,8 1,3 1,1 0,4
1993 15,8 36,8 91,2 22,2 7,0 3,3 1,8 1,3 0,9 0,7 0,3
1995 15,3 30,8 89,5 23,2 6,4 3,0 1,9 1,4 1,0 0,8 0,4
1997 14,6 25,2 85,8 24,4 6,1 2,8 1,8 1,4 1,2 0,9 0,4
1999 15,1 23,4 86,4 28,1 7,1 3,0 1,8 1,5 1,3 1,1 0,5
2000 14,2 20,5 80,4 28,2 7,2 2,9 1,8 1,5 1,2 0,9 0,4
Mężczyźni Miasto
1990 17,2 8,6 96,8 46,4 12,3 6,0 4,3 3,7 3,3 3,2 2,7
1993 14,0 5,2 74,8 43,9 11,5 4,7 2,9 2,6 2,4 2,5 2,5
1995 13,8 3,8 66,3 46,0 12,7 5,1 3,1 3,0 2,8 2,9 2,9
1997 13,6 2,8 58,5 47,9 13,9 5,5 3,3 2,8 2,8 2,6 2,8
1999 14,4 3,7 54,9 52,7 16,3 6,3 3,6 3,0 2,9 2,8 2,7
2000 13,9 2,9 48,5 53,4 16,5 6,6 3,6 2,9 2,8 2,6 2,6
Wieś
1990 19,3 8,4 100,8 57,3 15,7 5,7 2,9 1,6 1,4 1,2 0,7
1993 16,0 5,5 76,9 48,0 13,5 4,8 2,2 1,2 0,9 0,8 0,8
1995 15,6 4,3 73,8 47,8 13,6 5,2 2,2 1,3 1,1 0,9 0,9
1997 14,9 3,3 68,7 47,4 13,6 5,0 2,2 1,3 1,1 1,0 0,9
1999 15,3 4,4 67,0 50,9 14,4 5,3 2,6 1,6 1,3 1,1 1,1
2000 14,5 3,7 60,2 50,0 14,3 5,4 2,6 1,6 1,3 1,0 0,9
Ź ró d ło : Roczniki Demograficzne, GUS.
mieszkających w mieście, jak i na wsi, przy czym mediany dla mieszkańców miast są wyższe niż dla mieszkańców wsi.
W okresie transformacji ustrojowej wystąpiło nowe zjawisko zmniejszania się liczby istniejących par małżeńskich, ponieważ liczba małżeństw rozpadających się
Elementy ruchu naturalnego mieszkańców miast w Polsce w latach 1990-2000 65
z powodu zgonu współmałżonka i rozwodu jest większa aniżeli liczba nowo zawie
ranych związków.
Tabela 3. Małżeństwa istniejące (w tys.) oraz saldo małżeństw
Rok Małżeństwa istniejące (w tys.) Saldo małżeństw
Miasto Wieś Miasto Wieś
1990 5696,8 3537,4 -926 +26970
1991 5686,0 3556,3 -10771 +18884
1992 5672,7 3570,8 -13341 +14490
1993 5662,7 3577,4 -9978 +6650
1994 5652,1 3584,9 -10615 +7459
1995 5637,6 3589,7 -14473 +4839
1996 5623,8 3591,9 -13790 +2171
1997 5609,1 3595,7 -14757 +3795
1998 5594,6 3601,4 -14481 +5765
1999 5587,1 3610,2 -7488 +8707
2000 5576,5 3617,5 -10597 +7285
Ź r ó d ł o : Jak w tab. 2.
Ujemne saldo małżeństw dla mieszkańców miast pojawiło się w 1990 r., w skali ogólnopolskiej od 1993 r. Wynika ono z niekorzystnych relacji pomiędzy małżeń
stwami zawieranymi a rozpadającymi się wśród mieszkańców miast, gdyż miesz
kańców wsi charakteryzuje ciągle nadwyżka małżeństw zawartych nad rozwiązany
mi. Liczba corocznie zawieranych małżeństw w miastach mogłaby rekompensować z nadwyżką rozpad małżeństw z powodu zgonu współmałżonka, lecz jest niewy
starczająca dla zrównoważenia łącznego efektu rozpadu małżeństw z powodu zgo
nu i rozwodu.
Różnica między społecznym środowiskiem miasta i wsi widoczna jest w struktu
rze rozpadu małżeństw: na wsi ponad 90% małżeństw rozpada się z powodu zgonu współmałżonka, niecałe 10% z powodu rozwodu; w mieście 75% z powodu zgonu, a 25% z powodu rozwodu.
Rozwód jest wiec przede wszystkim problemem dotykającym pary mieszkające w miastach - 84% orzekanych rozwodów w Polsce dotyczy mieszkańców miast.
Możemy mówić zatem o mniejszej trwałości małżeństw w miastach, uwzględniając relację liczby rozwodów do liczby zawieranych małżeństw.
O słabnięciu instytucji małżeństwa w miejskim środowisku świadczyć mogą nie tylko dane dotyczące rozwodów, ale również wielkości charakteryzujące urodzenia pozamałżeńskie.
5 — Przemiany demograficzne...
Tabela 4. Stopa rozwodów i trwałość małżeństw
Rok Rozwody na 1000 ludności Rozwody na 1000 małżeństw
Miasto Wieś Miasto Wieś
1990 1,47 0,48 243 64
1991 1,18 0,36 215 51
1992 1,13 0,32 220 49
1993 1,00 0,27 194 45
1994 1,11 0,30 219 51
1995 1,32 0,41 259 70
1996 1,36 0,43 268 76
1997 1,47 0,48 288 80
1998 1,58 0,46 300 82
1999 1,49 0,43 269 74
2000 1,52 0,45 281 80
Ź r ó d ł o : Jak w tab. 2.
Tabela 5. Urodzenia pozamałżeńskie (w % urodzeń żywych)
Rok Polska Miasto Wieś
1970 5,0 5,7 4,4
1980 4,8 5,2 4,2
1990 6,2 7,8 4,4
1991 6,6 8,4 4,6
1992 7,2 7,8 4,9
1993 8,2 9,2 5,6
1994 9,0 11,5 6,1
1995 9,5 12,0 6,5
1996 10,2 12,8 7,8
1997 11,0 13,7 7,8
1998 11,6 14,3 8,3
1999 11,7 14,4 8,4
2000 12,1 14,8 8,8
Ź r ó d ł o : Jak w tab. 2.
W okresie transformacji ustrojowej gwałtownie spadała liczba urodzeń ogółem, zbliżając się do poziomu zgonów, natomiast liczba urodzeń pozamałżeńskich syste
matycznie rosła, stąd tak szybki wzrost udziału urodzeń pozamałżeńskich z wyraź
ną przewagą środowiska miejskiego. Domniemywać z tego można, że nabierają na znaczeniu w Polsce związki poza formalnym małżeństwem.
Elementy ruchu naturalnego mieszkańców miast w Polsce w latach 1990-2000 67
Dotychczas w Polsce ponad 90% urodzeń było urodzeniami małżeńskimi. Od 1990 r. obserwujemy wyraźne zmiany w zachowaniach matrymonialnych oraz pro
kreacyjnych. Te dwa elementy ruchu naturalnego ludności są silnie ze sobą związane. Słabnięcie instytucji małżeństwa wpływa obniżająco na przyrost natural
ny i wzrost skali urodzeń pozamałżeńskich. Doświadczenia krajów europejskich pokazują że osłabienie skłonności do zawierania małżeństw prowadzi do wzrostu skali urodzeń pozamałżeńskich, które mogą przekraczać nawet 50% urodzeń
miasto wieś miasto wieś miasto wieś miasto wieś
1990 3,0 6,0 12,6 17,2 1,768 2,483 0,858 1,209
1991 2,4 5,8 12,4 17,3 1,758 2,526 0,854 1,227
1992 1,8 5,2 11,5 16,4 1,650 2,387 0,801 1,167
1993 1,6 4,4 11,2 15,6 1,588 2,273 0,772 1,107
1994 1,5 4,0 10,9 15,0 1,558 2,194 0,759 1,073
1995 0,4 2,5 9,8 13,5 1,401 1,958 0,680 0,952
1996 0,3 2,4 9,6 13,4 1,371 1,924 0,664 0,933
1997 0,0 2,2 9,3 12,9 1,305 1,843 0,633 0,895
1998 -0,2 1,7 9,0 12,2 1,251 1,730 0,605 0,839
1999 -0,6 1,1 8,8 11,7 1,201 1,640 0,583 0,799
2000 -0,4 1,3 8,8 11,4 1,188 1,587 0,574 0,773
Ź r ó d ł o : Jak w tab. 1.
W dekadzie transformacji ustrojowej postępował proces obniżania płodności ko
biet oraz zaczyna się zmiana wzorca płodności, polegająca na przesunięciu najwięk
szego natężenia urodzeń wśród kobiet z wieku 20-24 na wiek 25-29 lat (w mia
stach od 1996 r., na wsi po r. 2000).
W całym powojennym rozwoju demograficznym Polski kobiety mieszkające na wsi cechowało wyższe natężenie urodzeń i w efekcie rósł współczynnik dzietności, natomiast wśród kobiet mieszkających w mieście współczynnik dzietności nie gwa
rantujący prostej zastępowalności pokoleń (poniżej 2,1) pojawił się już w 1963 r.
Od 1995 r. w sytuacji braku zastępowalności pokoleń znaleźli się również miesz
kańcy wsi. Utrzymywanie się przez ponad 30 lat dzietności kobiet w miastach po
niżej poziomu prostej zastępowalności pokoleń doprowadziło w drugiej połowie lat 90. do ujemnego przyrostu naturalnego wśród mieszkańców miast, który w połącze
niu z malejącym saldem migracji wewnętrznych i ujemnym saldem migracji zagra
nicznych wywołuje obecnie spadek liczby mieszkańców miast.
Tabela 7. Płodność kobiet (urodzenia żywe na 1000 kobiet danej grupy wieku)
Rok 15-49 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49
Miasto
1990 48 29 143 106 50 20 5 0
1993 41 24 118 100 50 21 5 0
1995 36 20 96 93 47 19 5 0
1997 33 18 84 89 47 19 4 0
1999 32 16 71 84 46 18 4 0
2000 32 15 68 85 48 18 4 0
Wieś
1990 77 35 196 146 75 34 9 1
1993 68 32 167 136 73 36 10 1
1995 58 26 138 123 66 31 8 0
1997 54 23 127 117 64 30 8 0
1999 48 20 109 106 59 27 7 0
2000 47 19 104 104 58 26 7 0
Ź r ó d ł o : Jak w tab. 2.
Przedstawione tendencje w ruchu naturalnym mieszkańców miast są zgodne z prawidłowościami opisywanymi przez teorię drugiego przejścia demograficznego, sformułowaną na podstawie doświadczeń krajów Europy Północnej i Zachodniej.
W Polsce doby transformacji ustrojowej miejskie środowisko charakteryzuje się tymi tendencjami z pewnym wyprzedzeniem w stosunku do środowiska wiejskiego, jednakże zmniejszanie się dystansu miastem i wsią w takich elementach ruchu natu
ralnego, jak urodzenia czy zawieranie małżeństw świadczą o urbanizowaniu się śro
dowisk wiejskich w sferze kulturowej, tzn. ważnych zachowań społecznych, takich jak zachowania matrymonialne i prokreacyjne.
Aktualna sytuacja demograficzna miast rzutuje na ogólną sytuację demogra
ficzną Polski, ponieważ miasta skupiają ponad 60% ludności kraju, a także zapo
wiada problemy demograficzne, z jakimi będziemy mieli do czynienia w pierw
szych dekadach kolejnego wieku: brak zastępowalności pokoleń i w efekcie przyspieszenie procesu starzenia się społeczeństwa, a nawet depopulację.
Literatura
JAŁOWIECKI B., S z c z e p a ń s k i M.S. (2002), Miasto i przestrzeń w perspektywie socjologicznej, Wyd.
Naukowe Scholar, Warszawa.
KOTOWSKA I.E. (1998), Teoria drugiego przejścia demograficznego a przemiany demograficzne w Pol
sce w latach 90.,„Studia Demograficzne”, nr 4(134), s. 3-36.
Elementy ruchu naturalnego mieszkańców miast w Polsce w latach 1990-2000 69
MlKOŁAJEWICZ Z. (2000), Procesy rozwoju dużych miast Polski w okresie transformacji. W: Społecz
ne, gospodarcze i przestrzenne przeobrażenia miast, red. J. Słodczyk, Uniwersytet Opolski, Opole.
KOTOWSKA I.E ., re d . (1999), Przemiany demograficzne w Polsce w latach dziewięćdziesiątych w świe
tle koncepcji przejścia demograficznego, SGH, Warszawa.
RYDZEWSKI P. (2002), Ryzyko rozpadu małżeństw w Polsce. Empiryczne implikacje teorii Levingera,
„Studia Demograficzne”, nr 1(141), s. 69-84.
S ła n y K. (2001), Kohabitacja w Polsce w świetle danych mikrospisu 1995, „Studia Demograficzne” , nr 1(139), s. 87-96.
Sytuacja demograficzna Polski. Synteza raportu i wnioski Rządowej Rady Ludnościowej (2000), „Stu
dia Demograficzne”, nr 1(137), s. 158-162.