Miasta polskie w okresie transformacji społeczno-ustrojowej charakteryzują się zmniejszeniem przyrostu naturalnego oraz spadkiem ogólnego salda migracji, co prowadzi do osłabienia dynamiki rozwoju ludności, a w przypadku miast najwięk
szych do ich depopulacji. W latach 1988-2001 spadek natężenia urodzeń z 13,9 do 8,7%o, przy ustabilizowanej tendencji zgonów, doprowadził do ubytku naturalnego ludności miejskiej, notowanego od 1998 r. (w 2001 r. -0,4%o). Trudna sytuacja mieszkaniowa i wzrost bezrobocia spowodowały w analizowanym okresie spadek natężenia napływu ludności do miast (z 404,8 do 210,2 tys. osób), co przy nieznacz
nie zmniejszonym natężeniu odpływu, przyczyniło się do zanotowania po raz pierwszy w historii powojennej Polski ujemnego salda migracji w miastach (-0,9%o w 2001 r.). Liczba ludności miejskiej w Polsce w latach 1988-2001 wzrosła nie
znacznie z 23 187 tys. do 23 847 tys., z tym że od 1997 r. zaznacza się niewielki jej spadek, przy nie zmieniającym się udziale procentowym (61,8). Przemiany demo
graficzne polskich miast na przełomie XX i XXI w. są spowodowanie trudnościami gospodarczymi i społecznymi (upadki zakładów przemysłowych, bezrobocie, pato
logie społeczne), dotykającymi głównie ośrodki małe oraz monostrukturalne. Przy ogólnym trendzie dezurbanizacyjnym (rozwój strefy podmiejskiej), największe miasta wkroczyły w fazę reurbanizacji, związaną m.in. z wzrostem znaczenia sekto
ra usługowego i wykształceniem się peryferyjnych obszarów budownictwa miesz
kaniowego - rezydencjalnego (Parysek, 2002; Szymańska, 2002).
Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie sytuacji demograficznej miast województwa podkarpackiego na tle miast Polski oraz analiza zmian zalud
nienia, struktur demograficznych, ruchu naturalnego i migracji ludności w tych ośrodkach w okresie 1988-2001. W zakresie struktury wieku ludności analizę
zamknięto na r. 2000, ze względu na porównywalność danych. Do analizy składo
wych ruchu naturalnego i migracji ludności wzięto pod uwagę średnie z trzech lat 1988-1990 i 1999-2001, aby uniknąć przypadkowości. Zakres przestrzenny niniej
szego opracowania obejmował 43 miasta, bez uwzględnienia jednostek, które uzy
skały prawa miejskie po 1988 r. (Narol, Oleszyce), w celu uzyskania porówny
walności danych w ujęciu dynamicznym (rys. 1). Ponadto podjęto próbę przeprowadzenia typologii badanych jednostek pod względem przyjętych do anali
zy cech.
Województwo podkarpackie, zajmując 5,7% powierzchni kraju, jest zamieszkane przez 2 129 879 osób, co stanowi 5,5% ogólnej liczby ludności Polski.
Charaktery-Rys. 1. Rozmieszczenie miast województwa podkarpackiego wg wielkości zaludnienia
Przemiany demograficzne miast województwa podkarpackiego. 103
żuje się ono bardzo niskim poziomem urbanizacji (w 45 miastach zamieszkuje zaledwie 872 tys. osób, tj. 41% populacji województwa). Pod względem społecz
no-ekonomicznym województwo podkarpackie należy do obszarów słabo rozwi
niętych ze względu na poziom i efektywność rozwoju, nasycenie infrastrukturą i poziom życia. Znajduje to odbicie m.in. w wielkości PKB na 1 mieszkańca (13 miejsce w kraju) i poziomie wynagrodzeń (16 miejsce w kraju). Stosunkowo ni
ska jest liczba podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców oraz inwestycji z udziałem kapitału zagranicznego (Malisiewicz, 1999, 2002). Sieć miejska badane
go województwa charakteryzuje się występowaniem szeregu średnich i małych miast o monofimkcyjnej strukturze przemysłowej, charakteryzujących się obecnie upadkiem zakładów przemysłowych i wysokim wskaźnikiem bezrobocia (m.in.
Mielec, Tarnobrzeg, Stalowa Wola).
Miasta województwa podkarpackiego charakteryzują się większą prężnością demograficzną (współczynnik przyrostu naturalnego w 2001 r. wynosił l,5%o) na tle Polski i, co za tym idzie, młodszą strukturą wieku (udział ludności w wieku 0-19 lat wynosił 28,0% oraz ludności powyżej 60 lat - 14,2%; analogiczny wskaź
nik w miastach Polski - 24,8% oraz 16,4%). Podobnie jak w miastach Polski, lud
ność miejska badanego województwa charakteryzuje się ujemnym saldem migra
cyjnym (-2,8%o). W zakresie struktury płci, współczynnik feminizacji w miastach Podkarpacia (108) jest niższy niż w miastach Polski (110). Badane miasta charakte
ryzują się także znacznym zróżnicowaniem wskaźnika gęstości zaludnienia (od 3026 w Rzeszowie, 1558 w Przemyślu, 1456 w Dębicy do 154 w Baranowie Sando
mierskim i 123 osób na km2 w Cieszanowie).
W strukturze wielkościowej miast województwa podkarpackiego (tab. 1) domi
nują miasta bardzo małe, poniżej 5-tysięczne (ponad 1/3 wszystkich miast), nato
miast pod względem liczby mieszkańców największym udziałem charakteryzują się miasta duże (50-100 tys.), w których mieszka 30% ogółu ludności miejskiej. Na tle miast Polski największym odsetkiem pod względem ilości, jak i liczby mieszkań
ców charakteryzują się również miasta duże (Stalowa Wola, Przemyśl, Mielec, Tar
nobrzeg). Najmniej korzystny pod względem struktury wielkościowej jest udział miast powyżej 100-tysięcznych, który ma charakter jednostkowy. W badanym okre
sie udział liczebności miast na tle Polski nieznacznie się zmniejszył, natomiast wzrósł odsetek zamieszkującej je ludności. W poszczególnych grupach wielkościo
wych największy wzrost zanotowały miasta duże, natomiast największy spadek miasta średnie (20-50 tys. mieszkańców). Ogólnie należy stwierdzić, że struktura wielkościowa miast podkarpackich jest mniej korzystna niż miast Polski, gdyż cha
rakteryzują się one niższymi relatywnie wartościami odsetka liczby mieszkańców względem ich udziału ilościowego.
Porównując dynamikę zaludnienia miast podkarpackich w dwóch podokresach 1988-1994 oraz 1994-2001, zaobserwowano znaczny jej spadek z 7,9 do 1,4%
(tab. 2). W pierwszym analizowanym podokresie największym wzrostem liczby
He«
2001 podkarpackie
N°oN 5.5 5,4 4.3 5,2 7.6 1.4 3,9
liczba ludności 49,2 70,7 115.6 219.6 254.6 162,2 871,9
\0 5,8 5.5 4.4 3.6 8,0 2.4 5,1
liczba miast 17 10 8 5 4 1 45
Polska liczba ludności 892,4 1305,2 2661,4 4220.1 3353.2 11415,0 23847,3
liczba miast 291 183 181 137 50 42 884
8861 podkarpackie
NO 6,1 4,9 3,7 6.3 6,2 1.3 3.4
liczba ludności 48,0 63,6 90,4 252.9 193.9 148,7 797,5
NPO' 6.7 5.0 4.1 4.7 7,0 2,4 5,3
liczba miast 17 9 7 6 3 1 43
Polska liczba ludności 792,2 1285.7 2441.7 3994,2 3152.8 11520,2 23186,8
liczba miast 255 181 170 129 43 41 819
Grupymiast Poniżej5 tys. 5-10 10-20 20-50 50-100 Powyżej 100 tys. Ogółem
D00 O
J3N
I
C
c% 1t
&
Tabela 2.Zaludnieniei strukturydemograficznew miastachwojewództwa podkarpackiego
Przemiany demograficzne miast województwa podkarpackiego. 105
■s
■S£ m^ oo
Tabela 2.cd.
Przemiany demograficzne miast województwa podkarpackiego. 107
Wsd 10,0 -1,7 22,9 10,8 9,4
Ludnośćwg wieku(w %) powyżej 59lat 2000 17,4 11,1 17.0 14.0 16,2
OO OO
Os 16,4 16,2 6,8 10,9 13,0
poniżej20lat 2000 29,2 31,5 28,9 29,1 25,7
1988 38,2 34,9 41,5 36.8 31.9
c.
1
& feminizacji 2001 100,4 105.2 105.3 108,0 109,7
1988 110.3 102,8 105,7 108,2 108.4
Dynamika zaludnienia 94/01 2.7 1.8 4,9 1,4 -0,1
88/94 -8,1 6,8 -1,0 7.9 2.9
Ludność (2001) 1431 10274 4910 871902 23847214
Miasta Ulanów UstrzykiDolne Zagórz Woj. podkarpackie Polska
DO
a
-o
ludności charakteryzowały się miasta bardzo małe (Sieniawa o 33%; Dynów 29%;
Radymno 21%; Głogów 19%; Dukla 18%; Radomyśl Wielki 16%), z tym że w Dy
nowie jednym z czynników wzrostu zaludnienia było powiększenie granic admini
stracyjnych o 50%. Z miast średnich jedynie w Nisku zanotowano wysoki przyrost rzeczywisty (o 21%). Spadek zaludnienia zanotowano w 3 miastach bardzo małych (w Zagórzu o 1% oraz w najmniejszych pod względem liczby mieszkańców Bara
nowie Sandomierskim - 6% i Ulanowie - 8%). Największe ośrodki województwa w tym przedziale czasu charakteryzowały się niewielkim wzrostem, poniżej śred
niej (Rzeszów 7%, Krosno i Przemyśl po 2%). Pierwsze lata transformacji systemo
wej spowodowały spadek natężenia migracji i w pierwszej kolejności dotyczyło to miast największych. W drugim badanym podokresie (1994-2001) już 13 miast za
notowało spadek zaludnienia. Wśród nich były zarówno miasta duże, które straciły status ośrodków wojewódzkich (Krosno, Przemyśl) oraz ośrodki przemysłowe, w których restrukturyzacja monofunkcyjnych przedsiębiorstw doprowadziła do ma
sowych zwolnień i wzrostu bezrobocia (Mielec, Stalowa Wola, Sanok, Jarosław, Nowa Sarzyna). Ponadto charakter depopulacyjny wykazały miasta o funkcji uzdro
wiskowej (Rymanów Zdrój i Iwonicz Zdrój), do których spadły znacząco przyjazdy kuracjuszy i wczasowiczów ze względu na ograniczenie refundacji pobytów sanato
ryjnych oraz upadek Funduszu Wczasów Pracowniczych. Ubytek rzeczywisty lud
ności zanotowały także niektóre ośrodki poniżej 5-tysięczne, jak Oleszyce, Rudnik nad Sanem oraz Kańczuga. Największym wzrostem w rozpatrywanym podokresie charakteryzowały się Radomyśl Wielki (40%) oraz Ropczyce (25%), ale był on głównie spowodowany administracyjnym powiększeniem obszaru tych miast.
Wśród pozostałych wysoki przyrost ludności zaobserwowano w małych miastach (Tyczyn 10%, Głogów Małopolski 9%, Sędziszów Małopolski 7%). Niektóre ośrodki, mimo przyłączenia nowych osiedli (Ustrzyki Dolne - przyrost powierzchni miasta o 1/3, Lesko o 40%), wykazały się niewielką dynamiką zaludnienia (od
powiednio 2 i 4%). Ośrodek stołeczny - Rzeszów charakteryzował się wzrostem ludności w granicach średniej dla wszystkich miast. Biorąc pod uwagę zmiany w dynamice zaludnienia w dwóch analizowanych podokresach, należy stwierdzić, że tylko 9 jednostek zanotowało wzrost tempa przyrostu. Co jest interesujące, mia
sta, które w pierwszym okresie transformacji charakteryzowały się spadkiem zalud
nienia, w drugim wykazały dodatni przyrost ludności (Ulanów - wzrost dynamiki o 10,8 pkt. %, Zagórz i Baranów Sandomierski po 6 pkt. %). Największy wzrost tempa zaludnienia był dziełem miast, które powiększyły w międzyczasie swą powierzchnię (Radomyśl Wielki 24 i Ropczyce 13 pkt. %). Ponadto wzrostem dynamiki zaludnienia charakteryzowały się również Tyczyn, Sędziszów Małopol
ski, Strzyżów i Błażowa. Największy spadek dynamiki wystąpił w Sieniawie (o 33 pkt. %), Dynowie (28 pkt. %), Radymnie (19 pkt. %) oraz Dukli (16 pkt. %), a więc w miastach najmniejszych.
Przemiany demograficzne miast województwa podkarpackiego. 109
W latach 1988-2001 współczynnik feminizacji w miastach województwa pod
karpackiego zmniejszył się nieznacznie z 108,2 do 108,0. W tym samym okresie poziom feminizacji w miastach Polski wzrósł ze 108,4 do 109,7. Mimo ustabilizo
wanej struktury płci dla ludności miejskiej ogółem, w poszczególnych jednostkach była ona bardzo zróżnicowana. Najwyższym współczynnikiem feminizacji charak
teryzował się w obu badanych przekrojach Iwonicz Zdrój (139,9 w 1988 r. oraz 136,7 w 2001 r.), z racji pełnionej funkcji uzdrowiskowej i co za tym idzie, dużego zatrudnienia kobiet w obsłudze sanatoriów i ośrodków wczasowych. Ponadto w 1988 r. wysokie wartości współczynników feminizacji były charakterystyczne dla miast o rozwiniętej sferze usług, w których było wysokie zatrudnienie kobiet bądź w ośrodkach, gdzie występowały zakłady przemysłu lekkiego. W tej grupie (powyżej średniej dla Polski) dominowały ośrodki większe (Krosno 108,9; Sanok 109,4; Rzeszów 109,9; Łańcut 111,8; Przemyśl 114,0; Jarosław 116,6). Przewagę mężczyzn w tymże roku zanotowano jedynie w Lesku, związane to było zapewne z odpływem kobiet do pobliskiego Sanoka, który oferował większe możliwości za
trudnienia. Ponadto niskim poziomem feminizacji charakteryzowały się miasta bar
dzo małe (Baranów Sandomierski 101,2; Radymno 102,1; Kańczuga 102,3) oraz ośrodki z dominującą funkcją przemysłową (Nisko 100,0; Mielec 103,9; Stalowa Wola 104,2; Tarnobrzeg 104,5). W 2001 r. wartościami współczynnika feminizacji powyżej średniej krajowej cechowały się, oprócz wspomnianego Iwonicza Zdroju, tylko trzy ośrodki (Rzeszów 112,7; Przemyśl 112,4; Jarosław 111,1). Najniższy po
ziom feminizacji wystąpił w miastach najmniejszych (Radymno 100,3; Ulanów 100,4; Pilzno 100,6; Cieszanów 101,1), natomiast Baranów Sandomierski był jedy
nym miastem województwa o przewadze mężczyzn (94,8). Należy podkreślić, że w okresie 1988-2001 w 29 jednostkach zanotowano zmniejszenie poziomu femini
zacji. Największym spadkiem wartości współczynnika charakteryzowały się właś
nie ośrodki najmniejsze (Ulanów, Tyczyn, Sokołów Małopolski, Błażowa, Baranów Sandomierski). W ośrodkach największych zaobserwowano wzrost współczynnika feminizacji. Dotyczyło to także ośrodków o charakterze wybitnie przemysłowym, gdzie w związku z upadkiem niektórych zakładów, zmniejszył się napływ męż
czyzn (Tarnobrzeg, Mielec, Stalowa Wola, Nisko).
W zakresie struktury wieku miasta podkarpackie odznaczały się dużym zróżnico
waniem (Kurek, 2002). W 1988 r. udział ludności w wieku 0-19 lat w 41 badanych miastach był wyższy od średniej dla Polski (31,9%). Tylko w dwóch jednostkach wskaźnik ten był niższy i wynosił 30,8% w Baranowie Sandomierskim oraz 30,1%
w Rymanowie. Największym udziałem dzieci i młodzieży wyróżniały się Lesko (44,2%) i Nowa Sarzyna (44,0%). Udział ludności w wieku 60 lat i więcej wahał się od 4,9% w Nowej Sarzynie do 18,3% w Rymanowie. W 18 jednostkach wartości były wyższe niż średnia dla miast Polski (13,0%). Niskim odsetkiem ludności starej (poniżej 10%) charakteryzowały się także miasta przemysłowe, do których wów
czas napływało dużo ludności młodej w poszukiwaniu pracy (Mielec, Stalowa
Tabela 3.Ruch ludnościw miastachwojewództwa podkarpackiego
Przemiany demograficzne miast województwa podkarpackiego...
■o« H
is
3
Przemiany demograficzne miast województwa podkarpackiego. 113
Wola, Dębica, Nowa Dęba, Tarnobrzeg). W okresie 1988-2000, zgodnie z ogólno
krajową tendencją, w badanych miastach zaznaczył się proces starzenia się lud
ności, polegający na zmniejszeniu się udziału dzieci i młodzieży oraz wzrostu od
setka ludzi starych. W 2000 r. wszystkie jednostki z wyjątkiem Baranowa Sandomierskiego wyróżniały się większym udziałem ludności w wieku 0-19 lat niż średnia dla Polski (24,8%). Najwyższy odsetek dzieci i młodzieży (powyżej 35%) wystąpił w Cieszanowie, Radomyślu Wielkim i Nisku. Najwyższym stanem za
awansowania starości demograficznej, mierzonej odsetkiem osób w wieku 60 lat i więcej odznaczały się Baranów Sandomierski, Rymanów, Dynów, Ulanów, Ty
czyn, Zagórz, Rudnik nad Sanem oraz Łańcut, w których wartość wskaźnika była wyższa niż dla Polski (16,4%).
Zmiany w strukturze wieku ludności w określonym czasie najlepiej odzwiercie
dla wskaźnik starzenia się demograficznego WSD, którego konstrukcja opiera się na punktowych różnicach między poszczególnymi grupami wieku (Długosz, 1998).
W prawie wszystkich miastach struktura wieku ludności uległa postarzeniu, o czym świadczy dodatni znak wskaźnika. Jedynie w Nisku i Ustrzykach Dolnych zanoto
wano odmładzanie się ludności. Największy postęp procesu starzenia zaznaczył się w miastach o dominującej funkcji przemysłowej (Nowa Sarzyna, Nowa Dęba, Sta
lowa Wola, Mielec, Tarnobrzeg) oraz w ośrodkach najmniejszych (Zagórz, Lesko, Sędziszów Małopolski), gdzie brak perspektyw zatrudnienia dla młodych ludzi spo
wodował ich odpływ do dużych miast.
Zmiany w zaludnieniu oraz kształtowanie się struktur demograficznych jest bez
pośrednio uwarunkowane ruchem ludności, tj. poziomem urodzeń i zgonów oraz natężeniem napływu i odpływu.
W okresie 1988-2001 poziom urodzeń w miastach województwa podkarpackie
go obniżył się z 15,0 do 9,l%o, podczas gdy wskaźnik zgonów utrzymywał się na ustabilizowanym poziomie (7,1—7,2%o). Spowodowało to spadek współczynnika przyrostu naturalnego z 7,8 do 1,5%0. W 1988 r. w poszczególnych jednostkach wartości współczynnika urodzeń były zróżnicowane (tab. 3). Największy poziom urodzeń (powyżej 18%o) wystąpił w Nisku, Dębicy, Kolbuszowej, Radomyślu Wielkim i Głogowie Małopolskim. W 6 miastach współczynnik urodzeń miał war
tość poniżej średniej dla Polski (13,9 %o) - w tym w Rzeszowie. W 2001 r. najwyż
szą rozrodczością (powyżej 12%o) charakteryzowały się bardzo małe miasta (Rado
myśl Wielki, Iwonicz Zdrój, Cieszanów). Podobnie jak w pierwszym badanym przekroju, tylko w sześciu miastach współczynnik urodzeń był poniżej średniej kra
jowej (8,7%o); wypadły z tej grupy Baranów Sandomierski, Lesko, Ulanów i zostały zastąpione przez Nową Dębę, Mielec i Kańczugę.
Współczynnik zgonów w 1988 r. wahał się od 2,4%o w Sieniawie do ll,7%o w Przemyślu. Wyższym od średniej dla miast Polski (9,3%o) poziomem zgonów od
znaczały się także Jarosław, Dynów, Zagórz, Ulanów i Jedlicze. W stolicy woje
wództwa - Rzeszowie wskaźnik zgonów wynosił 6,5%o. W 2001 r. rozkład wartości
— Przemiany demograficzne...
badanego wskaźnika nie uległ zasadniczej zmianie, podobnie jak dla miast polskich ogółem (9,l%o). Niemniej jednak, zwiększyła się do jedenastu liczba miast w prze
dziale powyżej tej średniej. Do grupy tej awansowało 8 jednostek (Baranów Sando
mierski, Rymanów, Iwonicz Zdrój, Radomyśl Wielki, Rudnik nad Sanem, Tyczyn, Pilzno i Brzozów), wypadły zaś trzy (Dynów, Jedlicze i Jarosław). Najkorzystniej
szy wskaźnik umieralności (poniżej 6%o) wystąpił w Lubaczowie, Ropczycach, Dę
bicy, Nowej Sarzynie, Lesku i Kolbuszowej, natomiast w Rzeszowie nie zmienił się i nadal wynosił 6,5%o.
W rezultacie tak kształtujących się składowych ruchu naturalnego ludności, współczynnik przyrostu naturalnego w 1988 r., z wyjątkiem Ulanowa, był we wszystkich miastach dodatni. Tylko w sześciu jednostkach kształtował się on po
niżej średniej dla Polski (poza wspomnianym Ulanowem w Przemyślu, Jarosławiu, Baranowie Sandomierskim, Błażowej i Dynowie). W 2001 r. już 9 miast wyróż
niało się ubytkiem naturalnym i, z wyjątkiem Przemyśla, były to miasta bardzo małe (Zagórz, Pilzno, Kańczuga, Rudnik nad Sanem, Ulanów, Rymanów, Tyczyn i Baranów Sandomierski). W porównaniu z 1988 r. najwyższe wartości wskaźnika były zdecydowanie mniejsze i z wyjątkiem Kolbuszowej (6,2%o), nie przekraczały 5%o (Nowa Sarzyna, Głogów Małopolski, Cieszanów, Sędziszów Małopolski). Naj
większe ośrodki badanego obszaru, z wyjątkiem Przemyśla, oscylowały wokół średniej dla miast województwa (Krosno 1,4%o; Rzeszów 1,7%o; Mielec 2,2%o; Sta
lowa Wola 2,7%o; Tarnobrzeg 3,3%o). Nie stwierdzono więc zależności pomiędzy natężeniem ruchu naturalnego a wielkością ośrodka.
W badanym okresie ze względu na trudną sytuację w budownictwie mieszka
niowym i na rynku pracy, nastąpiło znaczące zmniejszenie efektywności migracji.
W miastach badanego obszaru współczynnik napływu zanotował spadek z 22,7 do 9,2%o, co przy niewielkim spadku współczynnika odpływu (z 11,5 do 11,2%o) do
prowadziło do ujemnego salda przyrostu migracyjnego. Największe natężenie napływu ludności w 1988 r. (powyżej 40%o) zaobserwowano w ośrodkach naj
mniejszych - Kańczuga, Tyczyn, Sokołów Małopolski, Cieszanów oraz w Nisku.
W 32 jednostkach zanotowano poziom natężenia napływu powyżej średniej dla miast Polski (17,5%o). Wśród miast poniżej średniej krajowej znalazły się zarówno miasta duże (Przemyśl), ośrodki z dominującą funkcją przemysłu (Nowa Dęba), uzdrowiska (Iwonicz Zdrój, Rymanów) oraz miasta bardzo małe (Głogów Małopol
ski, Dynów, Pilzno). W 2001 r. w 30 miastach współczynnik napływu przekroczył średnią krajową (9,0%o), a najwyższe wartości (powyżej 20%o) osiągnął w Tyczynie i Radomyślu Wielkim. Największe ośrodki województwa oscylowały wokół śred
niej krajowej (Rzeszów, Krosno, Tarnobrzeg, Przemyśl). Najniższe wartości współczynnika wystąpiły w ośrodkach przemysłowych (Mielec 6,0 %0; Jasło 6,9%o;
Stalowa Wola 7,4%o; Nowa Sarzyna 7,7%o; Dębica 7,8%o). W porównaniu z 1988 r., w grupie poniżej średniej dla miast Polski, nie wystąpiło ani jedno miasto z tamtego okresu. Ogólnie tylko w pięciu jednostkach nastąpił wzrost natężenia napływu
Przemiany demograficzne miast województwa podkarpackiego. 115
w badanym okresie i dotyczył on najmniejszych ośrodków (Radomyśl Wielki, Ry
manów, Pilzno, Baranów Sandomierski i Sędziszów Małopolski).
W 1988 r. największym natężeniem odpływu ludności charakteryzowało się mia
sto Tyczyn (52,l%o), co wynikało zapewne z bliskości i atrakcyjności Rzeszowa.
Ponadto wysokimi współczynnikami odpływu (powyżej 25%o) odznaczały się mia
sta bardzo małe, z których migrowała ludność do dużych ośrodków w poszuki
waniu pracy (Iwonicz Zdrój, Baranów Sandomierski, Radomyśl Wielki, Ulanów).
W 15 miastach odpływ ludności nie przekroczył średniej dla Polski (12,5%o), a naj
niższymi wartościami wyróżniały się ośrodki największe (Rzeszów 9,6%o; Stalowa Wola i Krosno 9,2%o; Mielec 9,0%o; Sanok 7,3%o). O ile w pierwszym badanym przekroju poziom natężenia emigracji w miastach podkarpackich był niższy niż w miastach Polski, to w 2001 r. średni współczynnik odpływu miast badanego ob
szaru był nieco wyższy od średniej krajowej (9,8%o). W 2001 r. tylko Tyczyn cha
rakteryzował się odpływem poniżej średniej dla Polski, co jest znamienne, gdyż w poprzednim badanym przekroju odpływ ludności z tego ośrodka był najwyższy w województwie (spadek o 45,5 pkt. %o). Wśród jednostek poniżej średniej woje
wódzkiej znalazły się zarówno największe miasta (Rzeszów, Przemyśl, Stalowa Wola, Mielec, Dębica), jak i bardzo małe ośrodki (Ropczyce, Rudnik, Jedlicze).
Ogólnie w okresie 1988-2001 wzrostem tego wskaźnika charakteryzowało się 14 jednostek. Odpływ ludności zwiększył się z miast przemysłowych (Sanok, Stalowa Wola, Mielec, Nowa Sarzyna, Tarnobrzeg), ale także z Rzeszowa i kilku najmniej
szych ośrodków.
Przedstawione zróżnicowanie głównych składowych ruchu wędrówkowego lud
ności miało swoje odzwierciedlenie w ogólnym bilansie przemieszczeń. W 1988 r.
dodatnim saldem przyrostu migracyjnego ludności charakteryzowało się 35 jedno
stek, a największe wartości (powyżej 20%o) wystąpiły w mniejszych ośrodkach (Kańczuga, Sokołów Małopolski, Nisko, Lubaczów, Kolbuszowa). Ujemne saldo migracji zaznaczyło się w miastach bardzo małych (Pilzno, Zagórz, Radomyśl Wielki, Baranów Sandomierski, w uzdrowiskach oraz w Sędziszowie Małopolskim i Nowej Dębie). W 2001 r. liczba jednostek o dodatnim przyroście migracyjnym zmniejszyła się do 15, a wśród nich dominowały małe ośrodki. Największe wartości współczynnika zanotowano w Tyczynie (17,3%o) i Radomyślu Wielkim (12,4%o).
Ujemnym saldem migracji charakteryzowały się wszystkie miasta badanego regio
nu liczące powyżej 20 tys. mieszkańców. Największym miastem o dodatnim saldzie migracji było Nisko, liczące 12,5 tys. mieszkańców. W 22 analizowanych jednost
kach współczynnik salda migracji kształtował się poniżej średniej dla miast Polski (-0,9%o).
Na podstawie omówionych wskaźników demograficznych podjęto próbę prze
prowadzenia typologii miast badanego obszaru w 1988 i 2001 r. Jako metodę gru
powania obiektów przyjęto metodę taksonomiczną Warda (Pociecha i in., 1988;
Grabiński, Wydymus, Zeliaś, 1989; Nowak, 1990; Kurkiewicz i in., 1991; Stec
1999). Do grupowania wzięto pod uwagę współczynnik feminizacji, udziały lud
ności w wieku 0-19 oraz 60 lat i więcej, a także cząstkowe składniki ruchu natural
nego (współczynnik urodzeń i zgonów) oraz wędrówkowego ludności (współczyn
nik napływu i odpływu). Przyjęto podział badanych obiektów na 8 grup (wartość krytyczna 32 dla roku 1988 oraz 16 dla roku 2001, rys. 2 i 3).
180 160 140
a I 120
•g 100I
£ O ™80 60 u
§ 60 40 20
0
Rys. 2. Grupowanie miast metodą Warda w 1988 r.
W 1988 r. w pierwszej grupie znalazły się bardzo małe ośrodki o wysokim odpływie ludności i ujemnym saldzie migracji (tab. 4). Ponadto charakteryzowały się one niskim współczynnikiem feminizacji, poniżej średniej dla Polski. W grupie II wystąpiły ośrodki o różnej wielkości, charakteryzujące się niskim współczynniku feminizacji oraz wysokim udziałem ludności młodej. Do grupy III zaliczono Rze
szów, ówczesne stolice województw - Krosno, Przemyśl oraz inne większe ośrodki, jak Jasło, Jarosław i Sanok. Cechą wyróżniająca je od innych był wysoki współczynnik feminizacji oraz odsetek ludzi starych powyżej średniej dla woje
wództwa. W kolejnej grupie zanotowano ośrodki o dominującej grupie prze
mysłowej (Stalowa Wola, Tarnobrzeg, Nowa Sarzyna, Dębica). Charakteryzowały się one dużym napływem ludności do nowo tworzonych miejsc pracy oraz niskim poziomem feminizacji, jako że ze względu na specyfikę rozwijających się wówczas gałęzi przemysłu (metalurgiczny i chemiczny) w strukturach przepływu migrantów dominowali mężczyźni. Do grupy V zaliczono sześć małych miast wyróżniających się wysokim natężeniem napływu ludności oraz dużym odsetkiem ludności młodej.
W grupie VI wyróżniono dwa ośrodki, natomiast grupa VII i VIII była
reprezen-Przemiany demograficzne miast województwa podkarpackiego. 117
Grupa I Radomyśl Wlk., Baranów Sandomier
ski Baranów Sandomierski
Grupa II
Ropczyce, Mielec, Lesko, Zagórz, Sę
dziszów Młp., Nowa Dęba, Głogów Młp., Rymanów, Pilzno, Dynów
Ulanów, Pilzno, Cieszanów, Sędziszów Młp., Głogów Młp., Dukla, Brzozów
Grupa III
Rzeszów, Sanok, Krosno, Jasło, Łańcut, Przemyśl, Jarosław, Strzyżów, Leżajsk, Brzozów, Sieniawa, Błażowa
Tyczyn, Radomyśl Wlk., Błażowa
Grupa IV
Ustrzyki Dolne, Radymno, Przeworsk, Rudnik nad Sanem, Jedlicze, Nowa Sarzyna, Stalowa Wola, Tarnobrzeg, Dębica
Ustrzyki Din., Sieniawa, Nowa Sarzyna, Sokołów Młp., Przeworsk, Leżajsk, Sanok,
Ustrzyki Din., Sieniawa, Nowa Sarzyna, Sokołów Młp., Przeworsk, Leżajsk, Sanok,