Wprowadzenie
Śląsk jest obszarem geograficzno-historycznym, który w przeszłości podlegał podobnym uwarunkowaniom rozwoju, tworząc historyczną całość. Jednak kolejne wydarzenia, tj. zmienność przynależności politycznej, podziałów administracyjnych czy wreszcie uwarunkowań regionalnych i lokalnych wynikających ze zróżnicowań środowiska geograficznego, w tym występowania bogactw naturalnych, prowadzi
ły do stopniowego różnicowania się obszaru Śląska (Borcz, Pogodziński, 1981;
Mikołajewicz, 1992). Znalazło to swoje odzwierciedlenie w strukturze sieci osadni
czej (Ciok, 1994). Powstaje zatem pytanie, czy dzisiaj - w nowej rzeczywistości społeczno-ekonomicznej i politycznej - poszczególne obszary Śląska wykazują więcej różnic czy podobieństw w zakresie rozwoju procesów osadniczych? Czy tempo procesów urbanizacji jest podobne i jak ono przebiega na różnych pozio
mach hierarchicznych sieci osadniczej, tj. na poziomie miast dużych, średnich i małych? Wydaje się, że obszar ten stanowi dobry wzorzec badawczy do próby identyfikacji czynników kreujących przemiany sieci osadniczej.
Przedmiot badania stanowią miasta Śląska ze szczególnym uwzględnieniem miast średnich, tj. liczących od 20 tys. do 100 tys. mieszkańców. Zbiór miast śląskich przyjęto za W. Drobkiem (1999). Są to miasta z obszaru historycznego Śląska, obejmującego 9 byłych województw (katowickie, bielskie, częstochowskie, opolskie, wrocławskie, wałbrzyskie, jeleniogórskie, legnickie, zielonogórskie) oraz 4 obecne województwa (śląskie, opolskie, dolnośląskie, lubuskie). Analizę przepro
wadzono dla czterech przekrojów czasowych, tj. lat: 1977, 1985, 1994 i 2001, co pozwoliło na uchwycenie wpływu zmieniających się uwarunkowań społeczno- -gospodarczych na przemiany demograficzne badanego zbioru miast.
Celem analizy jest wykazanie przestrzennych prawidłowości przemian demogra
ficznych miast śląskich oraz przebiegu tych zmian na różnych poziomach hierar
chicznych miejskiej sieci osadniczej. Podjęto przy tym próbę wykazania zależności zmian zaludnienia od zespołu wybranych cech społeczno-gospodarczych w mia
stach dużych i średnich. Zastosowanie modelu regresji krokowej pozwoliło na iden
tyfikację czynników kształtujących stan zaludnienia badanych miast.
Przemiany demograficzne miast śląskich w latach 1977-2001
Na obszarze historycznego Śląska występują 184 miasta, stanowiace 20,8%
ogółu miast Polski. W latach 1977-2001 liczba miast śląskich wzrosła ze 167 do 184, tj. o 17 miast. Najwięcej miast przybyło na Górnym Śląsku (10 miast), na Dol
nym Śląsku liczba miast zwiększyła się o 6, zaś na Opolszczyźnie status miasta uzyskał Korfantów. Proces tworzenia samodzielnych miejskich jednostek osadni
czych nasilił się w latach 90. w nowych warunkach ustrojowych. O ile w latach
1 9 7 7 _ 1 9 9 0 przybyły tylko 4 nowe miasta, o tyle w latach 1990-2001 liczba ta zwiększyła się o 13 ośrodków. Przyczyną zwiększania się liczby miast było odzy
skiwanie samodzielności administracyjnej miejscowości włączonych w latach 70.
do dużych miast. Na podstawie Ustawy o samorządzie terytorialnym w latach 90.
zweryfikowało decyzje planistyczne podejmowane w latach 70. Tą drogą samo
dzielność administracyjną odzyskało 9 miast (wszystkie z Górnego Śląska) spośród 17. Pozostałych 8 miast powstało przez nadanie praw miejskich.
W latach 1977-2001 liczba ludności miejskiej Śląska wzrosła z 5241,1 tys. do 5763,1 tys., tj. do 110,0%. W tym samym czasie dynamika ludności miejskiej kraju wynosiła 120,8%. Świadczy to, iż procesy urbanizacji na Śląsku przebiegały z mniejszym nasileniem niż w całym kraju. W rezultacie udział miast śląskich w koncentrowaniu ludności miejskiej Polski zmalał z 26,5% do 24,2%.
Procesy urbanizacji na Śląsku przebiegały ze zmiennym nasileniem w czasie i przestrzeni. W latach 1977—1990 liczba ludności miast Śląska wzrosła z 5341,1 tys. do 5900,7 tys., tj. do 112,6%, podczas gdy w tym samym czasie w kraju dyna
mika ta wynosiła 119,0%. Natomiast w latach 1990-2001 odnotowano spadek za
ludnienia miast śląskich z 5900,7 tys. do 5763,1 tys., tj. do 97,7%, podczas gdy w tym samym czasie w kraju miasta wykazywały stagnację zaludnienia (101,4%).
Schyłek industrialnego okresu rozwoju na Śląsku wystąpił wcześniej niż średnio w kraju. Szybciej wygasła tu motoryczna rola industrializacji w rozwoju demogra
ficznym miast. Proces ten był zróżnicowany regionalnie, przebiegał bowiem z róż
nym nasileniem w poszczególnych obszarach Śląska. Najsłabszą dynamikę wyka
zywał na Górnym Śląsku, gdzie w latach 1977-2001 liczba ludności miast wzrosła z 2715,9 tys. do 2854,1 tys., tj. do 105,1%. Szybsze tempo urbanizacji utrzymywało się na Dolnym Śląsku — 115,4% oraz na Opolszczyźnie — 114,1%. Takie tendencje rozwojowe stanowią odzwierciedlenie zmian zachodzących w okresie
industrial-Miasta średnie w sieci osadniczej Śląska 87
nym lat 1977-1990. W okresie następnym, tj. w latach 1990-2001, obserwujemy stagnację zaludnienia w miastach Dolnego Śląska oraz Śląska Opolskiego. Nato
miast na Górnym Śląsku potencjał demograficzny miast zaczął się zmniejszać, po
mimo że liczba miast właśnie tam wzrosła w największym stopniu.
W porównaniu do struktury wielkościowej miast kraju obszar Śląska charaktery
zuje się większym udziałem miast dużych (powyżej 100 tys. mieszkańców), gdyż ich udział wynosi 8,2%, podczas gdy miasta duże kraju stanowią zaledwie 4,7%
ogółu miast. Nieco większy jest także udział miast średnich, mieszczących się w przedziale 20-100 tys. mieszkańców. Natomiast udział miast małych, tj.
liczących poniżej 20 tys. mieszkańców, jest zdecydowanie mniejszy na Śląsku i wy
nosi 66,8%. W kraju stanowią one 74,1% ogółu miast.
W strukturze wielkościowej miast Śląska liczebnie dominowały miasta małe.
W 1977 r. występowało 112 miast małych (67,1% zbioru miast), lecz obejmowały one zaledwie 805,0 tys. ludności, tj. 15,3% ogółu ludności miejskiej Śląska (rys. 1).
Dość dużą grupę 42 ośrodków stanowiły miasta średnie (25,1% zbioru miast), w których mieszkało 1790,7 tys. ludności, tj. 34,2% ogółu ludności miejskiej.
Najmniej liczna była grupa 13 miast dużych, stanowiących 7,8% miast śląskich, w których jednak koncentrowała się połowa ludności miejskiej (50,5%). W latach centralizmu społeczno-gospodarczego wzrastała rola miast dużych w strukturze wielkościowej, przy malejącym znaczeniu miast małych. Natomiast w latach 1990-2001 tendencja ta uległa odwróceniu. Udział miast dużych w koncentrowaniu potencjału demograficznego zmniejszył się z 54,0% do 50,2%, zaś w miastach
ooooooooooooooooooooosO\ononO\OnOnO\OnOn o o
On On On On On On On On On On On On On On On On On On On On O O
Lata
Rys. 1. Zmiany w liczbie ludności miast Śląska w latach 1977-2001
Struktura wielkościowa miast podlegała zatem rozdrobnieniu. Tendencje te zmierzały w kierunku zmniejszania procesu koncentracji w sieci osadniczej i zmniejszaniu dysproporcji w tym zakresie. Miasta średnie okazały się stabilne wo
bec tych przemian. Średni szczebel hierarchiczny okazał się buforem między mia
stami dużymi a małymi, tracąc kilka miast, które przeszły do grupy miast dużych (Legnica, Jastrzębie Zdrój, Zielona Góra), zyskując jednocześnie ośrodki, które przeszły z grupy miast małych (Łaziska Górne, Strzelce Opolskie, Jawor, Polkowi
ce, Świebodzin) (rys. 2a). Pomimo iż saldem tych przesunięć był niewielki wzrost liczby miast średnich z 42 w 1977 r. do 46 w 2001 r., to w zbiorze miast śląskich nie zmieniły one swego udziału (25,0%). Zauważyć należy przy tym, iż niewielkie
mu wzrostowi liczebności miast towarzyszył niewielki spadek udziału w ogólnym zaludnieniu - odpowiednio z 34,2% do 33,3%.
^ <N <N Lata
Rys. 2a. Dynamika zaludnienia miast Śląska w latach 1977-2001
Sieć osadnicza, kształtowana w poszczególnych obszarach Śląska przez odmien
ne uwarunkowania, charakteryzuje się zróżnicowaną strukturą wielkościową.
Na Górnym Śląsku zaznacza się dominacja 10 miast dużych. Ich liczba nie uległa zmianie, lecz wobec rosnącej ogólnej liczby miast zmalał ich udział w zbio
rze (z 25,0% w 1977 r. do 20,0% w 2001 r.). Z kolei ich udział w koncentrowaniu potencjału demograficznego w pierwszym okresie wzrastał (z 66,7% do 68,4%), zaś w nowych uwarunkowaniach zmalał do 62,1%.
Najbardziej liczną grupą były miasta średnie. W pierwszym okresie były one dość stabilne zarówno pod względem liczby miast, jak i koncentrowanego poten
cjału demograficznego. W 1977 r. w 17 miastach (42,5% zbioru miast) mieszkało 29,1% ogółu ludności miejskiej, a w 1990 r. 28,1% tej ludności. Natomiast w 2001 r. w 20 miastach średnich skupiało się 31,0% ludności miast.
Miasta średnie w sieci osadniczej Śląska 89
Małe miasta początkowo traciły swoje znaczenie, w ostatnim okresie zwięk
szają jednak swój udział zarówno w liczebności miast (z 30,0% do 40,0%), jak i w potencjale demograficznym (z 3,5% do 6,9%).
Dolny Śląsk charakteryzował się supremacją Wrocławia, który był 5-krotnie większy od następnego co do wielkości Wałbrzycha. W 1977 r. te dwa ośrodki (2,0% liczby miast) koncentrowały 35,2% ludności miejskiej. Dynamicznie prze
biegające procesy urbanizacji doprowadziły do powiększenia grupy miast dużych o Zieloną Górę i Legnicę. W rezultacie grupa ta w 1990 r. koncentrowała 42,4%
ludności miejskiej Dolnego Śląska, utrzymując ten udział na podobnym poziomie w okresie następnym (42,0%). Najliczniejszą grupę stanowiły natomiast miasta małe. W 1977 r. obejmowały one 77,6% zbioru miast i 25,3% ludności miejskiej.
Do 1990 r. traciły one na znaczeniu, lecz tendencja ta w latach 90. została zaha
mowana. Natomiast miasta średnie, pomimo iż przez cały badany okres ich liczba nie uległa zmianie, zmniejszały swój udział w koncentrowaniu potencjału demo
graficznego. Wynikało to z salda przesunięć w grupach wielkościowych miast.
Średni poziom hierarchiczny utracił bowiem Zieloną Górę i Legnicę na rzecz miast dużych, zyskując w to miejsce dawne miasta małe - Jawor, Polkowice, Świebodzin.
Bardzo podobną strukturą wielkościową miast charakteryzował się do 2001 r.
Śląsk Opolski, przy czym najniższy szczebel hierarchiczny miast był tutaj jeszcze bardziej rozbudowany (Heffner, 1992). Tendencje zmian w strukturze wielkościo
wej były bardzo podobne jak na Dolnym Śląsku. Zaznacza się zatem odmienność, zarówno w strukturze wielkościowej, jak i w tendencjach przemian tej struktury między Górnym Śląskiem a pozostałymi regionami.
Rozpatrując tendencje dynamiki zaludnienia w poszczególnych grupach wielkoś
ciowych miast, należy stwierdzić, iż najszybciej, bo już w 1992 r., załamał się roz
wój miast dużych (rys. 2a). Zmiennymi tendencjami przemian charakteryzowały się miasta średnie. Generalny trend wzrostu wygasł tu w 1993 r. Natomiast miasta małe notują wzrost zaludnienia w okresie od 1986 r. do 1998 r. Dopiero w ostatnich la
tach, a zatem najpóźniej, nastąpiła stagnacja zaludnienia w tej grupie miast.
Na Górnym Śląsku w pierwszym, industrialnym okresie rozwoju, miasta duże dominowały w strukturze i poprzez szybki rozwój, dominację tę powiększyły. Jed
nak w drugim okresie, tj. transformacji ustrojowo-gospodarczej, załamał się ich rozwój. Ośrodki te traciły potencjał demograficzny, w tym w dużej mierze na rzecz wyodrębniających się z ich granic administracyjnych miast małych. Nato
miast miasta średnie okazały się mniej wrażliwe na zmianę uwarunkowań, wyka
zując wzrost zaludnienia w pierwszym, jak i w drugim okresie (Runge A., 2002).
Miasta małe, początkowo regresywne i tracące w związku z tym swoją pozycję w strukturze wielkościowej miast, w drugim okresie zyskały na znaczeniu. Jak stwierdza J. Runge (2000), tendencja ta była obserwowana nie tylko w skali regio
nalnej, ale i ogólnopolskiej. Zaznaczyć jednak należy, że znaczna dynamika
rozwoju wynikała z powiększenia zbioru miast małych, głównie o usamodziel
niające się jednostki osadnicze.
Na Śląsku Opolskim natomiast najbardziej stabilne okazały się miasta małe, w których słaby wzrost utrzymuje się przez cały badany okres. Wygasanie impul
sów rozwojowych obserwujemy w Opolu, gdzie po okresie dynamicznego rozwoju nastąpiła stagnacja zaludnienia. Najbardziej wrażliwy na zmiany okazał się tu śred
ni poziom hierarchiczny miast. Wykazywał on najszybszą dynamikę rozwoju w pierwszym okresie, a następnie jej załamanie w drugim okresie.
Z kolei na Dolnym Śląsku tendencje rozwojowe miast dużych były dość podobne jak na Górnym Śląsku. W pierwszym okresie notowano ich dynamiczny rozwój (szybszy niż na Górnym Śląsku), zaś w drugim okresie rozwój ten załamał się, przy czym spadek zaludnienia był mniejszy niż na Górnym Śląsku. W grupie małych miast zaznaczał się wzrost zaludnienia, w pierwszym okresie szybszy, w drugim zaś zdecydowanie wolniejszy. Natomiast grupa miast średnich nie wykazywała istot
nych zmian zaludnienia.
Zmiany proporcji między poszczególnymi grupami wielkościowymi miast wyni
kały w dużej mierze ze zmian administracyjnych i przesuwaniu się miast pomiędzy grupami wielkościowymi (rys. 2a). Rola tego czynnika była znacząca. W latach 1977-1990 wzrost zaludnienia w miastach dużych o 539,3 tys. ludności wynikał z powiększenia zbioru miast o Zieloną Górę, Jastrzębie Zdrój i Legnicę, co przy
sporzyło 302,8 tys. ludności, tj. 56,2% całego przyrostu. Natomiast w latach 1990-2001 miasta duże utraciły 289,1 tys. ludności, z czego 134,4 tys. osób na sku
tek przejścia Wodzisławia Śląskiego do grupy miast średnich oraz wyodrębnienia się z Tychów miast małych - Bierunia i Lędzin. Miasta średnie w latach 1977-2001 zanotowały wzrost zaludnienia o 126,8 tys. mieszkańców. Wzrost ten byłby więk
szy, gdyby nie liczne przesunięcia miast między grupami wielkościowymi. Na skutek tych przesunięć grupa miast średnich utraciła 81,0 tys. ludności. Wejście nowych miast do grupy powiększyło liczbę ludności o 235,8 tys., lecz wyjście kil
ku miast z tego zbioru, w tym także wydzielenie się Imielina z Mysłowic, Miastecz
ka Śląskiego z Tarnowskich Gór, Radzionkowa z Bytomia, spowodowało stratę 316,9 tys. ludności. Miasta małe powiększyły liczbę ludności o 144,9 tys. osób, z czego saldo zmian administracyjnych stanowiło 28,2 tys., tj. 19,5% przyrostu.
Dlatego też warto rozpatrzyć strukturę wielkościową miast z pominięciem miast zmieniających przynależność do grupy wielkościowej (przesuwających się z miast średnich do dużych, z małych do średnich czy też odwrotnie) (rys. 2b). W analizie pominięto też miasta nowo pojawiające się, tj. takie, które usamodzielniły się po
przez odłączenie od innych organizmów miejskich, bądź które uzyskały prawa miejskie, wcześniej ich nie mając. Analiza poszczególnych grup wielkościowych obejmowała tylko te miasta, które w tych grupach znajdowały się w całym bada
nym okresie, nie zmieniając swej przynależności. W tak przyjętym zbiorze miast tendencje przemian stają się bardziej klarowne. Najsłabszą dynamiką zaludnienia
Miasta średnie w sieci osadniczej Śląska 91
Rys. 2b. Dynamika zaludnienia miast Śląska w latach 1977-2001 (dla miast stałych w zbiorze)
(101,0%) charakteryzowały się miasta duże, w których wyhamowanie wzrostu nastąpiło już w połowie lat 80., a po 1990 r. ich rozwój załamał się. Szybszą dyna
mikę wzrostu (114,2%) wykazywały miasta średnie, lecz tendencje regresywne ujawniły się także i w tej grupie, choć z nieznacznym opóźnieniem w stosunku do miast dużych, bo w 1992 r. Natomiast wzrost zaludnienia w miastach małych (113,7%) uległ osłabieniu na początku lat 90. Od 1996 r. wykazywały one stagnację zaludnienia, a od 1999 r. wyraźny regres. Najszybciej natomiast rozwijała się grupa miast zmieniających przynależność do grupy wielkościowej miast (137,2%). Na bardzo szybki rozwój tej grupy wpłynęło jednak pojawianie się nowych miast, za
równo w drodze wyłączenia z większych ośrodków (8 miast), jak i przez nadanie praw miejskich (7 miast). Natomiast liderów, tj. miast, których dynamika zaludnie
nia spowodowała awans do wyższych klas wielkościowych, było niewielu: Zielona Góra, Jastrzębie Zdrój, Legnica, Strzelce Opolskie, Łaziska Górne, Jawor, Polkowi
ce, Świebodzin.
Determinanty przemian demograficznych miast Śląska w latach 1977-2001
Najważniejszą rolę w koncentrowaniu potencjału demograficznego na Śląsku od
grywały miasta duże i średnie. W celu identyfikacji cech kształtujących w najwięk
szym stopniu stan zaludnienia tej wielkości ośrodków miejskich wykorzystano pro
cedurę regresji krokowej (Draper, Smith, 1973). Jako zmienne niezależne przyjęto zespół kilkunastu cech (1977 r. - 13 cech; 1985 r. - 15 cech; 1994 r. - 14 cech i 2001 r. - 13 cech), stanowiących charakterystyki demograficzne, gospodarcze i in
frastrukturalne. Były to:
- powierzchnia miast w km2;
- przyrost naturalny na 1 0 0 0 ludności (w %o);
- saldo migracji na 1000 ludności (w %0);
- współczynnik efektywności migracji;
- liczba osób przypadających na 1 izbę mieszkalną;
- liczba mieszkań oddanych do użytku na 1000 ludności;
- liczba absolwentów liceów ogólnokształcących na 1000 ludności;
- dochody budżetowe gmin w zł na 1 mieszkańca;
- wydatki gmin w zł na 1 mieszkańca;
- liczba ludności przypadająca na 1 sklep (brak cechy w 1994 r.);
- liczba pracujących w handlu na 1000 ludności (brak cechy w 1977 r.
i w 2001 r.);
- liczba pracujących w przemyśle na 1000 ludności;
- % pracujących w przemyśle w ogólnej liczbie pracujących (brak cechy w 1977 r.);
- liczba lekarzy na 10 tys. ludności (brak cechy w 2001r.);
- liczba łóżek w szpitalach na 1000 ludności.
Analizę przeprowadzono dla czterech przekrojów czasowych, tj. lat: 1977, 1985, 1994 i 2001. Ich wybór determinowany był dążeniem do określenia współzależ
ności między badanymi cechami w zmieniających się uwarunkowaniach społecz
no-gospodarczych. I tak przyjęcie 1977 r. pozwala uchwycić formowanie sieci osadniczej w nowych ramach administracyjnych po przeprowadzeniu podziału ad
ministracyjnego w 1975 r., przyjęcie 1985 r. rejestruje uwarunkowania przemian demograficznych miast w schyłkowym okresie gospodarki centralnie sterowanej, zaś lat 1994 i 2001 uwarunkowania w warunkach transformacji i nowej rzeczywis
tości ustrojowo-gospodarczej. Obok takiej reprezentatywności merytorycznej waż
na była także możliwość doboru w miarę pełnego zespołu cech społeczno-ekono- micznych dla miast poszczególnych województw z obszaru historycznego Śląska, zarówno w starym, jak i nowym podziale administracyjnym.
Pierwszym etapem badania była konstrukcja modeli regresji krokowej dla miast dużych obszaru Śląska we wszystkich przekrojach czasowych. Pozwoliła ona na identyfikację istotnych dla zmian ludnościowych charakterystyk społeczno-gospodar- czych dużych miast. We wszystkich czterech przekrojach czasu istotnymi determi
nantami stanu zaludnienia okazały się powierzchnia miasta w km2 oraz przyrost natu
ralny na 1000 mieszkańców. W 1985 r. istotną cechą okazały się także wydatki gmin w przeliczeniu na 1 mieszkańca. Jednocześnie stopień dopasowania modeli regresji krokowej do danych obserwowanych był nie tylko istotny, lecz zwiększał się w cza
sie (w 1977 r.: r2 = 0,807; w 1985 r.: r2 = 0,823; w 1994 r.: ł = 0,858; w 2001 r.: r2 =
= 0,865). Tym samym wzrastający współczynnik determinacji dowodzi wzrostu do
pasowania w zakresie przyjętych statystycznych relacji między zmiennymi.
Wykorzystanie standaryzowanych reszt z regresji pozwala na podział badanego zbioru ośrodków miejskich na grupy w zależności od wzmiankowanych relacji mię
dzy przyjętymi do badania zmiennymi niezależnymi a stanem zaludnienia (tab. 1).
Tabela 1.Standaryzowane resztyz regresjikrokowejzależnościmiędzy liczbąludności a czynnikami społeczno-gospodarczymi w miastach dużych Śląska w latach1977, 1985, 1994i 2001
Miasta średnie w sieci osadniczej Śląska 93
2001 Liczba ludności w tys. 196,5 634,0 200,2 119,2 101,0 130,4 108,9 153,0 119.5 338.0 179.0 128.6 208,4 133,7 145,0
Miasta Zabrze Wrocław Bytom Zielona Góra JastrzębieZdr. Tychy Legnica Ruda Śląska Chorzów Katowice Bielsko-Biała Opole Gliwice Wałbrzych Rybnik
Reszty z regresji 1,333 1,290 1,106 0,699 0,447 0,275 0,227 0,081 -0,014 -0,292 -0,583 -0,601 -0,946 -1,145 -1,877
OsOs
Liczba ludności w tys. 228,2 201,8 642,9 115.8 107.8 103.5 126.5 355,1 166.6 134,7 140,0 214,2 180,3 130,2 144,0
Miasta Bytom Zabrze Wrocław Zielona Góra Legnica JastrzębieZdr. Chorzów Katowice Ruda Śląska Tychy Wałbrzych Gliwice Bielsko-Biała Opole Rybnik
Reszty z regresji 1,221 1,113 1,053 0,523 0,486 0,428 0,373 0,290 0,151 0,052 -0,763 -0,764 -1,111 -1,249 -1,804
1985 Liczba ludności w tys. 198,4 637,2 137,6 100,5 363,3 238,9 126,1 166,1 109,2 209.7 138.7 142,0 175.9 109.9 183,8
Miasta Zabrze Wrocław Rybnik JastrzębieZdr Katowice Bytom Opole Ruda Śląska WodzisławŚl. Gliwice Wałbrzych Chorzów Bielsko-Biała Zielona Góra Tychy
Reszty z regresji 1,633 1,001 0,928 0,596 0,555 0,280 0,125 0,119 O O m O cN m
so o <n f" oo
— — «n oo oo os f f i i i i
mo T
1977 Liczba ludności w tys. 592.5 236.5 111,1 129,8 204,0 104.5 148,7 156.6 155.9 111.9 350,4 142,4 200,1
Miasta Wrocław Bytom Opole Wałbrzych Zabrze WodzisławŚl Bielsko-Biała Chorzów Ruda Śląska Rybnik Katowice Tychy Gliwice
Reszty z regresji 1,718 1,076 0,879 0,808 0,389 oo 0\ —so —- m vo Os
O —- ro «n On f f f f f f -1,111 -1,168
Klasa wielkości reszt z regresji 1-2 0-1 -1-0 7
i 7
Źródło: Obliczeniawłasne.
Wnikliwa analiza klas wielkości reszt z regresji pozwala zauważyć wysoki stopień przynależności niektórych miast do wydzielonych grup, czego przykładem jest pla
sowanie się Wrocławia, Zabrza i Bytomia w grupie ośrodków z dominacją poten
cjału demograficznego nad badanymi cechami społeczno-ekonomicznymi. Z kolei relatywny „niedobór” stanu zaludnienia do poziomu natężenia wybranych wskaźni
ków widoczny jest do lat 90. w Tychach, zaś później w Rybniku.
Miasta duże, zajmujące kluczową pozycję w strukturze osadniczej badanego ob
szaru, nie wykazywały istotnych zmian charakteru zależności pomiędzy stanem za
ludnienia a tymi czynnikami, które ów stan determinują. Uzyskane wyniki wska
zują, iż w badanym okresie nie było już istotnych czynników motorycznych, impulsów pobudzających rozwój miast dużych.
Na tym tle miasta średnie, stanowiące zasadniczy przedmiot badania, cechowały się odmiennymi współzależnościami między stanem zaludnienia a uwarunkowania
mi społeczno-gospodarczymi. Uzyskane modele regresji krokowej są słabiej dopa
sowane, lecz wskazują na odmienny, bardziej urozmaicony zestaw cech istotnych w modelu. W 1977 r. cechami istotnymi okazały się: powierzchnia miast w km2, przyrost naturalny na 1000 ludności, dochody budżetowe gmin w zł na 1 mieszka
ńca, liczba ludności przypadająca na 1 sklep, zaś współczynnik determinacji wy
niósł r2 = 0,563. W 1985 r. do cech istotnych należały: powierzchnia miast w km2, przyrost naturalny na 1000 ludności, dochody budżetowe gmin w zł na 1 mieszkań
ca, wydatki gmin w zł na 1 mieszkańca, liczba ludności przypadająca na 1 sklep, zaś współczynnik determinacji wyniósł r2 = 0,648. W 1994 r. istotna okazała się tyl
ko powierzchnia miast w km2, a dopasowanie modelu było bardzo słabe, r2 = 0,228.
Podobnie w 2001 r. tylko powierzchnia miast w km2 była cecha istotną w modelu, lecz dopasowanie modelu nieco wzrosło, r2 = 0,268.
Można zatem stwierdzić, że miasta średnie w porównaniu do miast dużych cha
rakteryzowały się słabszym stopniem dopasowania modelu współzależności pomię
dzy stanem zaludnienia a czynnikami go determinującymi. W latach 70. i 80. dopa
sowanie to było jednak stosunkowo duże i rosnące. Natomiast w okresie przełomu transformacyjnego nastąpiło zaburzenie owej struktury współzależności. Bardzo słabe, choć z niewielką tendencją wzrastającą, dopasowanie modelu świadczy o sil
nym zróżnicowaniu zbioru miast średnich w nowych warunkach ustrojowo-gospo
darczych, przy dużym stopniu niepewności decyzyjnej i ograniczeniach budżeto
wych. Poszczególne miasta odmiennie reagowały na radykalnie zmieniające się uwarunkowania swego funkcjonowania, stąd przyjęte do badania wskaźniki uległy dyspersji, w związku z czym znacznie zmniejszyły się zależności statystyczne. Do
wodem na wzrastające zróżnicowanie w zbiorze miast średnich jest szersze spek
trum klas wielkościowych reszt z regresji niż to było w zbiorze miast dużych (tab. 2). O ile w miastach dużych brak było przedziałów reszt z regresji <2-3>, jak i < - 2 — 3>, o tyle w miastach średnich klasy te są reprezentowane i to przez zwiększającą się liczbę ośrodków. Do miast z wyraźną dominacją zaludnienia nad