Typowym przykładem gatunku, którego populacje podlegają znacznym waha-niom liczebności implikowanym zmianami klimatycznymi i charakterem działal-ności gospodarczej człowieka, jest kornik drukarz. W Puszczy Białowieskiej jest to gatunek postrzegany zarówno jako zagrożenie dla stabilności zespołów roś-linnych, w których dominującą rolę odgrywa świerk, jak i jako gatunek, którego działalność przynosi szereg korzystnych zjawisk w odniesieniu do funkcjonowa-nia ekosystemu i szeroko pojętej bioróżnorodności, co ma szczególne znacze-nie w odznacze-niesieniu do obszarów chronionych. Liczne badania wskazują na zna-czenie kornika jako tzw. gatunku kluczowego (Lawton, Jones 1995; Müller i in.
2008). Rola kornika drukarza jako gatunku kluczowego polega przede wszystkim na tworzeniu otwartych przestrzeni w drzewostanie, które można porównać do powierzchni wiatrołomowych, istotnych dla funkcjonowania zbiorowisk roślin-nych i zwierzęcych, w tym zwłaszcza owadów (Sokołowski 2002; Bouget, Duelli 2004). W przypadku owadów saproksylicznych oddziaływanie środowisk „wy-tworzonych” przez kornika wiąże się z dostępnością i jakością martwego drewna na gniazdach kornikowych, czyli przede wszystkim z korzystnymi warunkami ter-micznymi, które stanowią bardzo ważny czynnik rozwoju specyficznej biocenozy.
Podczas gdy obecność gniazd kornikowych wpływa na zróżnicowanie struk-tury drzewostanu i polepszenie warunków rozwojowych wielu organizmów, to wielkopowierzchniowe gradacje kornika, z którymi mamy do czynienia obecnie w Puszczy, mogą w dłuższej perspektywie przynosić negatywne skutki wynikają-ce z drastycznych zmian środowiska. Zjawisko takie jest szczególnie groźne dla gatunków związanych z żywymi starymi drzewami, a w przypadku zamierania świerka na wyspowych stanowiskach wrażliwych na zmiany środowiskowe – ga-tunków stenotopowych. Do takich gaga-tunków należy m.in. chrząszcz rozmiazg kolweński (Pytho kolwensis) z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej, wykorzystują-cy spewykorzystują-cyficzną niszę wytworzoną przez działalność kornika jako miejsca rozwoju i schronienia (Siitonen, Saaristo 2000). Także nadmiar martwych drzew świerko-wych nie sprzyja rozwojowi bioróżnorodności z nimi związanej. Ilość martwego drewna nie jest jednocześnie kluczowym czynnikiem determinującym różnorod-ność owadów saproksylicznych (Gossner i in. 2013). Martwe świerki nie są prefe-rowane np. przez gatunki uważane za wskaźniki dobrego zachowania środowisk związanych z martwym drewnem, takie jak: zgniotek cynobrowy (Cucujus cinnabe-rinus), zgniotek szkarłatny (C. haematodes), ponurek Schneidera (Boros Schneideri) . W Puszczy Białowieskiej gatunki te zdecydowanie preferują odpowiednio: osikę, olszę i sosnę, co pokazują wstępne wyniki inwentaryzacji wskaźnikowej
prowa-dzonej przez Instytut Badawczy Leśnictwa na zlecenie Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych (Hilszczański – mat. niepubl.).
Kornik drukarz jest gatunkiem wielogeneracyjnym, a na liczbę jego pokoleń wpływa klimat sezonu wegetacyjnego. W suche, ciepłe lata gatunek ten wypro-wadza w Puszczy Białowieskiej do pięciu pokoleń (łącznie z siostrzanymi), pod-czas gdy normalnie są trzy. Opracowany w Szwecji model występowania gradacji kornika drukarza pokazuje, że jest to funkcja dostępności materiału do zasie-dlenia, czyli występowania wiatrołomów, oraz warunków pogodowych. Badacze szwedzcy stwierdzili, że ocieplenie klimatu znacząco zwiększa potencjalne straty w drzewostanach powodowane przez kornika. Przy wzroście średniej tempera-tury o 1°C – nawet ponaddwukrotnie. Działania człowieka związane z ograni-czaniem populacji kornika, polegające na terminowym usuwaniu wiatrołomów oraz drzew zasiedlonych, zdecydowanie redukują te straty (Jönsson i in. 2012).
Ewidentnym przykładem wpływu wiatrołomów oraz braku reakcji człowieka na rozwój gradacji kornika jest obecna sytuacja w Puszczy Białowieskiej, gdzie po szkodach w lasach spowodowanych przez wiatr w 2012 r. rozwinęła się grada-cja trwająca obecnie (2012–2016). W trakcie pięciu lat kornik zabił drzewostany świerkowe o miąższości około miliona metrów sześciennych i były to głównie drzewa starszych klas wieku, szczególnie istotne z punktu widzenia ochrony bio-różnorodności puszczańskiej.
Symulacje dynamiki populacji kornika drukarza przeprowadzono także w po-łudniowej Szwecji (Jönsson i in. 2007). Gatunek ten ma na tym obszarze tylko jedną generację w ciągu roku, przy zakładanym wzroście średniej temperatury rocznej o 2–3°C bardzo realna jest możliwość wystąpienia drugiej generacji, na-tomiast wzrost o 5–6°C może doprowadzić do rozwoju kolejnej generacji tego kornika. Autorzy badań podkreślają jednak, że spore znaczenie ma też rozpo-częcie sezonu wegetacyjnego, w związku z czym nawet ocieplenie klimatu przy wahaniach temperatury na początku sezonu nie musi powodować wystąpienia następnych generacji kornika.
Wnioski
1. Obserwowane zmiany struktury fitocenoz są wynikiem zachodzących proce-sów regeneracji zbiorowisk leśnych Puszczy Białowieskiej po dawnych znie-kształceniach spowodowanych m.in. wypasem lub pożarem. Ponadto zmiany w kierunku ocieplenia się klimatu powodują wzrost udziału gatunków charak-terystycznych dla mezo- i eutroficznych lasów liściastych.
2. Przywrócenie naturalnej struktury zanikających zespołów grądów miodowni-kowych i świetlistych dąbrów wymaga stosowania metod aktywnej ochrony przyrody .
3. W związku z brakiem w Puszczy Białowieskiej i strefie klimatu umiarkowa-nego lasów, które nie były w przeszłości użytkowane gospodarczo, ochrona bierna na obszarach leśnych prowadzi do następujących skutków: obniże-nia bogactwa gatunkowego, zmniejszeobniże-nia różnorodności roślinności w skali
zespołów i podzespołów leśnych, zaniku gatunków podlegających ochronie prawnej. Pojawienie się nowych gatunków jest niewspółmiernie mniejsze niż ich zanikanie, a ponadto wśród nowych gatunków dotyczy to częściowo takso-nów obcych geograficznie. Stąd też jest kwestią czasu, kiedy to gatunki obce w zbiorowiskach Puszczy Białowieskiej staną się powszechne.
4. Istnieje konieczność powtarzania obserwacji fitosocjologicznych w interwale dziesięcioletnim w celu zweryfikowania określonych na każdym z etapów ba-dań kierunków zmian roślinności oraz dalszych efektów biernej ochrony przy-rody .
5. Zmiany klimatyczne, utożsamiane głównie z ociepleniem, powodują wzrost presji populacji owadów na drzewostany. Przykładowo dłuższe i bardziej in-tensywne gradacje kornika drukarza wpływają na funkcjonowanie w Puszczy Białowieskiej wielu siedlisk i gatunków, dla których świerk odgrywa zasadni-czą rolę.
Literatura
Boczoń A. 2006. Charakterystyka warunków termiczno-pluwialnych w Puszczy Białowie-skiej w latach 1950–2003. Leśne Prace Badawcze 1: 57–72.
Czerepko J. 2008. A long-term study of successional dynamics in the forest wetlands. Fo-rest Ecology and Management 255: 630–642.
Czerepko J. 2011. Zmiany roślinności na siedliskach mokradeł leśnych północno-wschod-niej Polski. Prace Instytutu Badawczego Leśnictwa, Rozprawy i Monografie. Sękocin Stary.
Drozdowski S., Brzeziecki B., Żybura H., Żybura B., Gawron L., Buraczyk W., Zajączkow-ski J., Bolibok L., SzeligowZajączkow-ski H., Bielak K., Widawska Z. 2012. Wieloletnia dynamika starodrzewów w zagospodarowanej części Puszczy Białowieskiej: gatunki ekspansyw-ne i ustępujące. Sylwan 156(9): 663−671.
Faliński J.B. 1986. Vegetation dynamics in temperate lowland primeval forest. Junk Publi-shers, Dortrecht.
Gossner M.M., Floren A., Weisser W.W., Linsenmair K.E. 2013. Effect of dead wood en-richment in the canopy and on the forest floor on beetle guild composition. Forest Ecology and Management 302: 404–413.
Huculak W., Makowiec M. 1977. Wyznaczanie meteorologicznego okresu wegetacyjnego na podstawie jednorocznych materiałów obserwacyjnych. Zeszyty Naukowe SGGW AR, Leśnictwo 25: 65–73.
Jönsson A.M., Harding S., Bärring L., Ravn H.P. 2007. Impact of climate change on the population dynamics of Ips typographus in southern Sweden. Agricultural and Forest Meteorology 16: 70–81.
Jönsson A.M., Schroeder L.M., Lagergren F., Anderbrant O., Smith B. 2012. Guess the im-pact of Ips typographus – an ecosystem modelling approach for simulating spruce bark beetle outbreaks. Agricultural and Forest Meteorology 166–167: 188–200.
Kweczlich I., Miścicki S. 2004. Ocena wpływu roślinożernych ssaków kopytnych na odno-wienie lasu w Białowieskim Parku Narodowym. Sylwan 6: 18–29.
Lawton J.H., Jones C.G. 1995. Linking species and ecosystems: Organisms as ecosystem engineers. [W:] J.H. Lawton, C.G. Jones (red.), Linking Species and Ecosystems. Chap-man and Hall, New York, s. 141–150.
Malzahn E. (red.) 2014. Zmiany warunków klimatycznych i wodnych w środowisku lasów naturalnych Puszczy Białowieskiej. Maszynopis IBL.
Michalska B. 2011. Tendencje zmian temperatury powietrza w Polsce. Prace i Studia Geo-graficzne 47: 67–75.
Miścicki S. 2012a. Structure and dynamics of temperate lowland natural forest in the Bia-lowieza National Park, Poland. Forestry 84(4): 363–373.
Miścicki S. 2012b. Dynamika naturalnych faz rozwojowych drzewostanów w Białowie-skim Parku Narodowym. Sylwan 8: 616−626.
Mueller-Dombois D., Ellenberg H. 1974. Aims and Methods of Vegetation Ecology. John Wiley and Sons, New York.
Paluch R. 2004. Stan, warunki i problemy odnowienia naturalnego sosny w Puszczy Bia-łowieskiej. Sylwan 11: 9–21.
Paluch R. 2015. Wieloletnie zmiany składu gatunkowego drzewostanów naturalnych w Puszczy Białowieskiej. Sylwan 4: 278–288.
Secretariat of the Convention on Biological Diversity United Nations Environment Pro-gramme. 2016. Biodiversity and climate change. Making use of the findings of the IPCC’s Fifth Assessment Report (https://www.cbd.int/climate/doc/biodiversity-ar5--brochure-en.pdf).
Siitonen J., Saaristo L. 2000. Habitat requirements and conservation of Pytho kolwensis, a beetle species of old-growth boreal forest. Biological Conservation 94(2): 211–220.
Sokołowski A.W. 2004. Lasy Puszczy Białowieskiej. CILP, Warszawa.
Pierzgalski E. (red.) 2010. Operat zarządzania wodami i ochrony ekosystemów wodnych (do planu ochrony Białowieskiego Parku Narodowego). Maszynopis IBL.
Stan uszkodzenia lasów w Polsce w 2013 roku na podstawie badań monitoringowych.
2014. IBL.
Stan uszkodzenia lasów w Polsce w 2014 roku na podstawie badań monitoringowych.
2015. IBL.
Stereńczak K., Szczygieł R., Kwiatkowski M., Kraszewski B., Ciarka Ż., Mielcarek M. 2015.
Wpływ ilości martwego drewna w Puszczy Białowieskiej na zagrożenie pożarowe oraz zagrożenie dla ludzi. Maszynopis IBL.
Zawora T. 2005. Temperatura powietrza w Polsce w latach 1991–2000 na tle okresu nor-malnego 1961–1990. Acta Agrophysica 6(1): 281–287.