Niemal we wszystkich typach zbiorowisk leśnych Puszczy Białowieskiej świerk jest naturalnym elementem drzewostanów, ale jego rola w poszczególnych typach jest różna, tylko w przypadku 3–4 zespołów leśnych świerk może być zaliczo-ny do tzw. charakterystycznej kombinacji gatunków, a w przypadku dwu zespo-łów leśnych jego rola jest zdecydowanie dominująca. Wyraźnie większa jest rola Ryc. 4. Przestrzenne rozmieszczenie klas określających stan zachowania siedliska
przyrod-niczego 9170 zamieszczony w planie urządzenia lasu dla trzech nadleśnictw wchodzą-cych w skład Leśnego Kompleksu Promocyjnego Puszcza Białowieska
świerka w lasach gospodarczych, gdzie na wielu siedliskach jego duży udział jest następstwem wyrębów z XX w. (zwłaszcza tych z okresu I wojny światowej i lat 20.) i nasadzeń tym gatunkiem dokonywanych w ramach gospodarki leśnej. Jak się sądzi, rola świerka w zbiorowiskach leśnych Puszczy, nawet tych w rezerwa-tach ścisłych i PN, może w przyszłości zmniejszać się, na co wpływ będzie miała ekspansja gatunków liściastych (zwłaszcza grabu), a być może także ocieplenie klimatu. Gradacja kornika stanowi niewątpliwie poważne i gwałtowne narusze-nie układu przyrodniczego, jaki jest znany do tej pory. Świerk jest masowo ata-kowany zarówno na siedliskach, gdzie jego duża rola jest wynikiem działalności człowieka, więc można by go traktować jako element „niepotrzebny” (grądy, łęgi, olsy), jak i na siedliskach, gdzie jego rola jest biocenotycznie ważna (bory, bory mieszane, borealne świerczyny).
Wypadanie świerka z drzewostanów zmienia cały ekosystem Puszczy, przy czym masowość i gwałtowność tego procesu powoduje w efekcie degenerację fi-tocenoz, która trwać będzie dłużej lub krócej, zależnie od siedliska i okoliczności.
Pozostawienie martwych drzew świerka na miejscu, w przypadku siedliska 9170 oraz innych eutroficznych, spowoduje opóźnienie procesu regeneracji, na skutek zmian w środowisku glebowym (próchnica nakładowa, zakwaszenie). Re-dukcję pozostawionego martwego drewna w ekosystemie grądowym spowodo-wać może dopiero pożar. Powstaje pytanie: przeciwstawiać się temu w sposób aktywny czy pozostawić to siłom natury, które prędzej czy później doprowadzą do stanu równowagi?
W najważniejszym (bo najbardziej rozpowszechnionym) zespole grądu natu-ralna jest (jak się przyjmuje) domieszka świerka w drzewostanie, ale gatunek ten nie należy do tzw. charakterystycznej kombinacji gatunków. Dominacja świerka w drzewostanie na tym siedlisku jest wynikiem zniekształceń wywołanych daw-niejszą działalnością człowieka. Renaturalizacja drzewostanu w grądzie mogłaby być dokonywana poprzez ograniczenie udziału tego gatunku w drzewostanach, co mogłoby być wykonywane w połączeniu z ograniczaniem skutków gradacji kornika. Nie ma przy tym znaczenia wiek drzewostanu i zmniejszanie udziału świerka mogłoby być wykonywane także w drzewostanach starszych niż 100 lat, zarówno w sytuacji, gdy to świerk jest w wieku ponad 100 lat, jak i wtedy, gdy ponadstuletni jest drzewostan tworzony przez inny gatunek.
Pozostawianie dużych ilości martwych pni (stojących i leżących) świerka na siedliskach grądów (np. zamarłych na skutek gradacji kornika) nie jest uzasad-nione przyrodniczo. Zapas martwego drewna, niewątpliwie w jakimś stopniu ko-nieczny, powinien być pod względem gatunkowym w ogólnym zarysie zgodny z naturalną (optymalną) kombinacją drzewostanów żyjących, nadmiar rozkłada-jącego się drewna szpilkowego będzie bowiem czynnikiem zmieniającym warun-ki glebowe, a pewnie także biocenotyczne. Ta zmiana raczej opóźni i zdeformuje, niż przyspieszy, naturalne procesy regeneracji fitocenozy, choć, ogólnie biorąc, na siedliskach grądowych prawdopodobnie nie spowoduje trwałej degradacji. Moż-na zakładać, że usunięcie zamierających lub zamarłych świerków z lasów grądo-wych raczej przyczyni się do ich regeneracji niż spowoduje degenerację.
Znaczna część gatunków runa grądów, w tym istotne dla tego zbiorowiska geofity, potrzebuje gleby z dobrze rozłożoną próchnicą typu mul, a nie próchnicy nakładowej. Zatem duże ilości ściółki iglastej i martwego drewna iglastego mogą je ograniczać. Wobec tego za być może ryzykowne należy uznać pozostawianie dużych ilości zamarłych świerków na siedliskach innych niż typowe świerczyny (świerczyna na torfie, bór mieszany dębowo-świerkowy).
Sztuczne odnowienia gatunkami właściwymi dla typu siedliskowego lasu i zespołu roślinnego może przyspieszyć proces renaturalizacji biocenoz grądów, dzięki czemu ocena ich stanu według klasyfikacji siedlisk Natura 2000 mogłaby wzrosnąć (obecnie U1, docelowo FV). Uniknięto by także ryzyka zdominowania drzewostanów przez 1–2 gatunki o największej zdolności konkurencyjnej (głów-nie grab). Z drugiej strony każda działalność polegająca na formowaniu biocenoz opiera się na wizji, jaką się ma odnośnie do docelowego stanu za lat 100 i więcej, zwłaszcza przy niepewności dotyczącej wpływu zmian klimatycznych na poszcze-gólne typy zbiorowisk leśnych. Dla wizji tej jest bardzo istotne, czy zakłada się trwałość gospodarki leśnej w Puszczy. Czy odnowienia będą w przyszłości pie-lęgnowane? Tylko w warunkach trwałej gospodarki leśnej sensowne wydaje się sztuczne odnawianie drzewostanów.
Oczywiście możliwe jest postawienie na naturalną regenerację zbiorowisk i ekosystemów, co prawdopodobnie byłoby stosowane na znaczną skalę, gdyby rozszerzono zasięg parku narodowego. Liczyć się jednak należy z tym, że na tej drodze renaturalizacja może przebiegać wolniej (choć niewątpliwie taniej) oraz że może pociągnąć za sobą spadek różnorodności biologicznej, układy pod słabym wpływem człowieka są bowiem bogatsze niż w pełni naturalne. Zatem zaniecha-nie działań odbije się na różnorodności. Postawić można pytazaniecha-nie: Co ważzaniecha-niejsze:
„naturalność” czy „różnorodność” biocenoz?
Literatura
Hilszczański J. (red.) 2015. Potrzeby aktywnej ochrony gatunków i siedlisk w Puszczy Białowieskiej. Instytut Badawczy Leśnictwa, Sękocin Stary (manuskrypt).
Wesołowski T., Kujawa A., Bobiec A., Bohdan A., Buchholz L., Chylarecki P., Engel J., Fal-kowski M., Gutowski J.M., Jaroszewicz B., Nowak S., Orczewska A., Mysłajek R.W., Wa-lankiewicz W. 2016. Spór o przyszłość Puszczy Białowieskiej: mity i fakty. Głos w dys-kusji. www.forestbiology.org (2016), Article 1: 1–12.