Uczeni są zgodni, że P zawiera w swym dokumencie starożytny materiał, który włączył do swej pracy. Dawno już rozpoznano w P ist-nienie pewnej ilości zachowanych starych (nawet najstarszych w Pię-cioksięgu) materiałów i zwyczajów, i nie twierdzi się już (jak szkoła wellhausenowska), że P ma najwyżej wartość historyczną tego okresu, w którym zostało spisane. Także wiele z jego rytualnych praw ma sta-rożytne korzenie245. Dla niektórych P to zarówno stare źródła używane przez szkołę kapłańską, jak i rezultat ich opracowania. Jeżeli przyjąć, jak sugeruje krytyka literacka, że P reprezentuje kolekcję dostępnych kapłanom materiałów zarówno z tradycji ustnej, jak i spisanych, uło-żonych w historię, to należy przypuszczać, że znajdą się tu elementy starsze i młodsze. Źródło kapłańskie, w świetle powyższego, należa-łoby rozumieć jako pewien proces twórczy środowiska kapłańskiego rozpoczęty już za czasów Pierwszej Świątyni, zebrany i zredagowany w czasie lub po powrocie z niewoli, a zakończony wraz z ostateczną kapłańską redakcją całości Pięcioksięgu. Zatem wskazania egzegetów na datę P, często tak różną, na podstawie różnych fragmentów i róż-nych daróż-nych P, nie koniecznie muszą być ze sobą sprzeczne. W takim wypadku konkretną jednostkę zawartości P należałoby badać w oparciu o jej wewnętrzne właściwości, z tym zastrzeżeniem, że analiza literacka nie jest wystarczającym i ostatecznym kryterium. Z naszym wywodem zbieżna jest uwaga poczyniona przez B.A. Levine’a: wysiłki egzege-tów, by wskazać jeden konkretny okres powstania całej różnorodnej zawartości P, wydają się być bezproduktywne. Lepiej założyć, że ma-teriał kapłański jest dziełem rozłożonej w czasie literackiej twórczo-ści. Niektóre elementy P można datować na okres wygnaniowy, nawet późno-wygnaniowy; niektóre jednak, o czym jest przekonana znaczna część uczonych, pochodzą z epoki Pierwszej Świątyni246.
245 Zob. np. V. hurovitz, P – Understanding the Priestly Source, BR 12 (1996) 30-37 i 44-47 (za: IZBG 42 (1995-6) nr 204); R. aBBa, Priests and Levites, jw., 888;
B. couroyEr, L’Exode, jw., 10. Z. zEvit, Converging Lines, jw., 485.
246 B.a. lEvinE, Late Language in the Priestly Source, jw., 70.
115 Rozdział I. Analiza literacka tekstu Wj 25-31; 35-40
W moim przekonaniu, w odpowiedzi na najbardziej ogólną kwestię usytuowania materiału kapłańskiego w historii Izraela, nie uniknie się odpowiedzi na dwa podstawowe pytania: 1. jaka mogła być motywacja stworzenia tak rozbudowanego materiału lepsza niż historyczny dramat narodu wygnanego do Babilonii i zagrożonego utratą tożsamości i wiary (gdzie kapłani oderwani od zwyczajnych czynności kultycznych skupi-li się na katechezie, a ich znaczenie w obcym kraju znacznie wzrosło)?
i 2. czy rzeczywiście tak rozbudowany i kunsztowny pod względem teologicznym i liturgicznym materiał kapłański, wykazujący tak wiele późnych cech, najlepsze swe usytuowanie znajduje w XI – VII w. reli-gii Izraela (szczególnie, gdy porównamy go do innych pism biblijnych tego okresu i problemów z jakimi borykają się ich autorzy i bohate-rzy)? Według mnie zdecydowanie lepiej uargumentowany i osadzony w realiach jest pogląd klasyczny, dostrzegający główną pracę szkoły kapłańskiej w czasie lub po niewoli, wskazujący jednak na możliwość wykorzystania przez ową szkołę przechowywanej starej wiedzy i sta-rożytnych źródeł.
Taki proces wykorzystania i przetworzenia starej wiedzy i źródeł wydaje się zachodzić w opowiadaniu o Mieszkaniu na pustyni. Nie będę tu przytaczał argumentacji na potwierdzenie tej opinii, gdyż temu tematowi osobno poświęcony jest ostatni podpunkt drugiego rozdziału pracy. Jeżeli chodzi o datację opowiadania o Mieszkaniu Wj 25-31;
35-40, na pewno nie bez znaczenia jest fakt, że zarówno cytowany wy-żej hurvitz, a także R. gEndsBurg argumentują za wczesną datą P na podstawie słownictwa w dużej mierze wziętego z kapłańskiej peryko-py o Mieszkaniu247. Wielu uczonych mówiąc o starożytnym materiale zachowanym w źródle kapłańskim, wskazuje właśnie na opowiadanie z Wj 25-40. Śmielsze hipotezy o starożytności opisu Mieszkania stawia od lat ’40-tych f.m. cross248, który widzi za kapłańskim opisem staro-żytne źródło, być może z archiwów świątynnych, które P zastępuje swo-im własnym. Do podobnego wniosku dochodzi cytowany wyżej s.E.
mcEvEnuE, który stwierdza, że źródło kapłańskie spisywane na
wy-247 R. gEndsBurg, Late Bibilical Hebrew and the Date of P, Journal of the Ancient Near Eastern Society 12 (1980) 65-80. Gendsburg, z dziewięciu analizowanych przezGendsburg, z dziewięciu analizowanych przez siebie przykładów, aż pięć bierze z Wj 28, a siedem z Wj 25-31. Artykuł jest recenzją książki R. Polzina, Late Biblical Hebrew, jw. Odnośnie do Hurvitza zob. szczególnieOdnośnie do Hurvitza zob. szczególnie tegoż, The Usage of šš and bûc, jw., oraz The Evidence of Language in Dating the Priestly Code, jw.
248 F.m. cross, The Priestly Tabernacle, jw.; tak samo w kolejnych swych publi-kacjach.
116 Mieszkanie Chwały. Teologia sanktuarium Izraela na pustyni gnaniu w całości bazuje na spisanej tradycji, przekształcając ją w ma-teriał katechetyczny249. Co do samego tekstu Wj 25-31 egzegeta pisze:
„There was such a variety of styles within the unit, that one was led to suspect P had used sources here”250. Również dla H. utzschnEidEra
kapłański tekst o Mieszkaniu jest złożoną kompozycją wielu tekstów, które zwykle miały również długą historię ustnego przekazu, spisywa-nia, edytowania i przepisywania251. Za starożytnością opisu Mieszkania szeroko argumentują cytowani Friedman, Kaufmann, Haran i Knohl, taką tezę stawia też D. Kellermann252 i wielu innych253. Wellhausen mylił się twierdząc, że Mieszkanie jest po prostu wymyślonym przez kapłanów obrazem Świątyni Jerozolimskiej rzuconym w zamierzch-łe czasy. W rozdziale drugim przytoczę szereg argumentów przema-wiających za tym, że instytucja świętego Namiotu pochodzi z cza-sów mojżeszowych wprost z Synaju. Tradycja sanktuarium-namiotu, której ślady odnajdujemy na wielu miejscach Biblii (np. Wj 33,7-11;
Pwt 31,14n; Ps 78,60; 2 Sm 7,6), została utrwalona na piśmie najpew-niej jeszcze przed niewolą, za czasów Pierwszej Świątyni, ale opisa-na i zredagowaopisa-na w okazałej, monumentalnej formie przez kapłanów w VI – V w. przed Chr.
249 Zob. s.E. mcEvEnuE, The Narrative Style of the Priestly Writer, jw., 179 i 185n.
250 Tamże, 22.
251 H. utzschnEidEr, Das Heiligtum und das Gesetz, jw., 13. Ciekawie ideę tęCiekawie ideę tę sformułował r.n. WhyBray: “The Pentateuch, then, it may be suggested, is an out-standing but characteristic example of the work of an ancient historian: a history of the origins of the people of Israel, prefaced by an accuont of the origins of the world... He had at his disposal a mass of material, most of which may have been of quite recent origin and had not necessarily formed part of any ancient Israelite tradition. Follow-ing the canons of the historiogrphy of his time, he radically reworked this material, probably with substantial additions of his own invention”, r.n. WhyBray, The Mak-ing of the Pentateuch. A Methodological Study, Sheffield 1987, 242; za: J. Brinkman, The Perception of Space in the Old Testament. An Exploration of the Methodological Problems of Its Investigation, Exemplified by a Study of Exodus 25 to 31, Kampen: Kok Pharos 1992, 156.
252 D. kEllErmann,
!
, w: TWAT, Bd. 5, kol. 62-69.253 Trafna jest uwaga cenionego przeze mnie egzegety B.s. childsa: wśród uczo-nych wzrasta konsensus, że za kapłańskim opisem Mieszkania stoi starożytny materiał.
Zob. B.s. childs, The Book of Exodus. A Critical, Theological Commentary (OTL), Philadelphia: Westminster Press 1974, 352. Podobne zdanie sformułuje prawie 20 latPodobne zdanie sformułuje prawie 20 lat później w swej obszernej monografii: Biblical Theology of the Old and New Testament.
Theological Reflection on the Christian Bible, Minneapolis: Fortress Press 1993, 140.
Rozdział II
Mieszkanie jako budowla
Obecny rozdział będzie miał zasadniczo charakter egzegetyczny.
Zanim bowiem zaczniemy zgłębiać stronę teologiczną analizowane-go przez nas fragmentu Biblii, musimy wpierw właściwie analizowane-go odczy-tać i dobrze zrozumieć. Właściwie i dobrze, to znaczy w taki sposób, jak zamierzył to autor natchniony. Dopiero tak uchwycony i ożywiony tekst zacznie przemawiać swoją wymową teologiczną.
W punkcie 1. i 2. przeanalizuję opis Namiotu oraz Arki. Większą uwagę poświęcę kluczowym terminom całego opowiadania – tym określającym pustynne sanktuarium Jahwe:
! K;v.mi , d[eAm lh,ao
, jak też terminom związanym z Arką:! Ara]
,tWd[e
itr,Po;K
. W dwóch ko-lejnych punktach (3. i 4.) omówię pozostałe sprzęty Mieszkania: we-wnętrzne i zewe-wnętrzne. Podział na sprzęty wewe-wnętrzne i zewe-wnętrzne jest wyraźnie zasugerowany przez samego autora natchnionego i wy-nika z ustalonych przez niego kręgów świętości Mieszkania254. Przy analizie każdego sprzętu zacznę od terminologii, by następnie przejść do analizy opisu przedmiotu i analizy jego funkcji w życiu religijnym według źródła kapłańskiego. Chcę w ten sposób zrozumieć, jakie zna-czenie świętym przedmiotom Mieszkania nadaje autor kapłański. Choć opis pustynnego sanktuarium jest w pewnych kwestiach bardzo szcze-gółowy i daje dość konkretne wyobrażenie, czym było Mieszkanie Jah-we, to jednak w niektórych kwestiach nie jest pozbawiony zagadek. Są rzeczy nie wyjaśnione bezpośrednio z powodu traktowania ich bądź to jako oczywiste, bądź jak kwestie mające być wywnioskowane255. Opis przedstawia nagromadzenie pewnych szczegółów z jednej strony, lecz całkowite ominięcie innych z drugiej. Z tego względu trzeba będzie254 Zob. np. Wj 40,9-11, gdzie sprzęty wewnątrz Mieszkania (stół, świecznik i oł-tarz kadzenia) są potraktowane rozdzielnie z elementami zewnętrznymi Namiotu (oł-tarz całopalenia, kadź, dziedziniec).
255 Np. kształt cherubów, grubość złota na przebłagalnię, stół, grubość desek Miesz-kania, z czego mają być lampy świecznika, itp. Z drugiej stron nie jest tak, jak mówi G.
hEnton daviEs (Tabernacle, w: IDB, vol. 5, 498-506; tu: 503), że w opisie tym „jest tak wiele niejasności i opuszczeń, że nie było by możliwe odtworzyć Mieszkania P”.
120 Mieszkanie Chwały. Teologia sanktuarium Izraela na pustyni sięgnąć do innych źródeł mogących ułatwić zrozumienie i rekonstruk-cję tej archaicznej budowli. Podsumowaniem tych badań będzie punkt 5., w którym podejmę kwestię stosunku opisu Mieszkania do innych źródeł biblijnych opisujących świątynię. To z kolei przybliży mnie do odpowiedzi na pytanie o historyczną wartość i zamysł twórczy autora opowiadania.
Rys. 1. Schemat budowli Mieszkania z rozmieszczeniem jego sprzętów:
1. Arka i cheruby 2. Ołtarz kadzenia
3. Stół chlebów pokładnych 4. Świecznik
5. Kadź
6. Ołtarz całopalenia
A. Miejsce Najświętsze B. Miejsce Święte C. Dziedziniec A B C
wschód
1 2 34
5 6
121 Rozdział II. Mieszkanie jako budowla
1. Mieszkanie, Namiot Spotkania d[eAm lh,ao ! K;v.mi
W punkcie tym przeanalizuję dwa kluczowe terminy określające święty Namiot (A) oraz sposób ich tłumaczenia w złożeniu (B). Już same terminy powiedzą nam wiele o sposobie rozumienia tej instytucji Izraela przez autora; temat ten rozwinę w dalszych częściach pracy.
Następnie (C) przeanalizuję złożoną konstrukcję świętego Namiotu – obraz nakreślony przez źródło kapłańskie.