Formuły

Kiedy wczytujemy się w dzieło autora kapłańskiego, nie tylko w materiał dotyczący Mieszkania Jahwe, zauważamy pewną specyficz-ną cechę pisarskiego stylu P, mianowicie jego formulistyczny (używa-jący formuł), bardzo schematyczny język. Okazuje się, że jest to jedna z podstawowych cech źródła, pierwsza wyróżniająca go spośród innych warstw Pięcioksięgu⁹⁰. Z tego też powodu wśród niektórych badaczy Starego Testamentu język i styl P postrzegany jest jako „monotonny, suchy, formalny, powtarzający ciągle na nowo te same stereotypowe formuły”⁹¹ czy jako „suchy i monotonny, nie zdradzający żadnego zaan-gażowania uczuciowego i często posługujący się tymi samymi zdania-mi lub wyrażeniazdania-mi”⁹². A szkoda, gdyż jestem przekonany o doniosłej

Jérusalem. Essai de parcours historiqueEssai de parcours historique, RB 87 (1980) 571-572; J.W. W^EvErs, The Building of the Tabernacle, Journal of Northwest Semitic Languages 19 (1993) 123-131; M.L. W^adE, Consistency of Translation techniques in the Tabernacle accounts of Exodus in the Old Greek (Society of Biblical Literature 49), Atlanta: Society of Biblical Literature 2003; D.M. g^urtnEr, „Atonement Slate“ or „Vail“? Notes on Textual Vari-ant in Exodus XXVI 34, VT 54 (2004) 396-398. Owoce szerokich badać nad tekstemOwoce szerokich badać nad tekstem LXX są publikowane m.in w periodyku Textus. Studies of the Hebrew UniversityStudies of the Hebrew University (Je-rusalem: Magnes Press).

90 Zob. np. J. r^oth, Thèmes majeurs de la Tradition sacerdotale dans le Penta-teuque, NRTh 90 (1958) 696-721 (tu: 696n).

91 p.g. d^unckEr, Introduction to the Pentateuch, w: Harper’ Com, 163.

92 J.s. s^ynoWiEc, Na Początku. Wybrane zagadnienia Pięcioksięgu, Warszawa:

Akademia Teologii Katolickiej 1987, 39. Podobny wydźwięk mają słowa M. m^ichaEla w jego charakterystyce źródła kapłańskiego: „Their (Priestly scribes – MM) style is ge-nerally formal, measured, unimaginative and repetitive”; zob. MM. m^ichaEl, Genesis (Old Testament Message. A Biblical-Theological Commentary 2), Wilmington, Delaware: M.

Glazier, Inc. 1984, 17; zob. też J. s^charBErt, Einleitung in dem Pentateuch, w: tenże, Genesis (Die Neue Echter Bibel 1), Würzburg: Echter Verlag 1983, 12; g. v^on r^ad:

„Dokument kapłański nie przejawia w ogóle chęci wyjaśniania. Pojedyncze materiałyPojedyncze materiały o treści kultowej noszą do tego stopnia znamię nagiej rzeczowości, są przedstawione

78 Mieszkanie Chwały. Teologia sanktuarium Izraela na pustyni roli nie tylko literackiej, ale i teologicznej, jaką pełnią formuły i sche-maty w całym materiale narracyjno-prawnym P⁹³. W punkcie tym zo-staną przeanalizowane dwie formuły występujące i powtarzające się w opowiadaniu o Mieszkaniu. One najczęściej pojawiają się w całym materiale kapłańskim. Obie są związane z Bożym słowem i Bożym roz-kazem; obie nadają opowiadaniu pewną zamierzoną formę.

1. Tak powiedział Jahwe do Mojżesza (i Aarona):

rmoaLe (!roh]a;-la,w>) hv,mo-la, hwhy (rm,aYOw:) rBed;y>w:

to formuła, która jak refren powraca w narracyjno-prawnym materiale kapłańskim.

Zdanie to, z wiodącym czasownikiem w piel perf. 3 os. męskiej l. poj., jest wprowadzeniem mowy Jahwe; to bardzo częsta konwencja na kar-tach Starego Testamentu⁹⁴. Zdanie (nie tylko w P) pojawia się najczęś-ciej na początku jakiegoś dającego się wyodrębnić fragmentu biblijnego, opisującego czy to jakiś przedmiot, wymóg kultu, czy jakieś wydarze-nie (zob. np. Wj 6,10; 7,1.14; 8,1; 9,1; 10,1; 11,1; 12,1; 13,1; 14,1; 16,4;

25,1; 30,11.17.22.34; 31,1.12; Kpł 1,1; 4,1; 5,14.20; 6,1.12.17; 7,22.28;

8,1; 11,1, 12,1; 13,1; 14,1; 15,1; 16;1 itd.). Sigla biblijne potwierdzają, że formuła ta była doskonałą pomocą do delimitacji rozdziałów bądź perykop Ksiąg Wyjścia, Kapłańskiej i Liczb⁹⁵. c.J. l^aBuschagnE, ana-lizując wszystkie formuły Bożej przemowy w Pięcioksięgu, napisze:

„The divine speech formulas in the Tetrateuch occur in na elaborate,

w sposób tak bardzo pozbawiony jakiegokolwiek teologicznego informującego uzupeł-nienia, że zadanie ich interpretacji przechodzi niepostrzeżenie z teologów na archeolo-gów biblijnych. Wszystko to musi mieć związek z zupełnie innym i tak jeszcze w ma-łym stopniu znanym przeznaczeniem Dokumentu kapłańskiego” (Teologia Starego Testamentu, tłum. B. Widła, Warszawa: Pax 1986, 187). Słusznie jednak dalej zauważa:

„Chłód i sztywność opisu bynajmniej nie dowodzą – dlatego tylko, że cechy te mniej nam dzisiaj przypadają do gustu – iż w dziele tym nie dochodzą do głosu prawdziwe teologiczne zamiary względem historii”.

93 Niektórzy egzegeci (zob. J. BlEnkinsopp, The Scructure of P, CBQ 38 (1976) 275-292, czy W. BruEggErmann, The Kerygma of the Priestly Writers, ZAW 84 (1972) 397-413) klucz do rozumienia teologicznego przesłania P odnajdują właśnie poprzez analizę jego formuł.

94 Mowy Jahwe to w Starym Testamencie bardzo częste formy wypowiedzi, dłuższe lub krótsze, poetyckie, czy pisane prozą, włożone przez pisarzy natchnionych w usta Boga. W ten sposób autor biblijny przez usta Boga pouczał, dawał interpretację teolo-giczną wydarzeń historycznych.

95 W ogóle źródło kapłańskie ma tendencję do konstruowania perykop w bardzo uporządkowany sposób, bazując często na pojedynczym motywie, wykorzystując ta-kie elementy stylistyczne, jak: powtarzalność słów i zwrotów, efekt „echo”, symetria, inkluzja, zaczynanie zdania od czasownika, wyliczenia wykorzystujące liczbę siedem czy dziesięć, itp.

7

Rozdział I. Analiza literacka tekstu Wj 25-31; 35-40

coherent, and consistent network of clusters with fixed patterns, where they function as a deliberate literary device to give unity and structure to the narrative and legal material in Genesis-Numbers”⁹⁶. Oprócz tego znaczenia jako wprowadzenie i rozdzielenie partii materiału, formuła ta pełni bardzo ważną funkcję teologiczną: wskazuje, że słowa, które po niej następują, pochodzą od samego Boga, cieszą się najwyższym moż-liwym autorytetem, wymagają więc najskrupulatniejszego wysłuchania i wprowadzenia w życie.

W analizowanym opowiadaniu formuła ta, w tej samej formie (w BHS, bo nie w BT), występuje siedem razy w Wj 25-31 (Wj 25,1;

30,11.17.22.34; 31,1.12) i jeden raz w Wj 35-40, w Wj 40,1. Siedem

„mów Jahwe” w Wj 25-31 zapewne nie jest przypadkowe. Zwrócił na to uwagę p. k^EarnEy97. Autor zauważył tu schemat korespondujący w literackiej strukturze z opisem stworzenia świata w Rdz 1. Każda mowa Jahwe odpowiada kolejnemu dniowi stwarzania. Siedem mów kończy się nakazem święcenia szabatu w Wj 31,12-17, który to nakaz hagiograf uzasadnia bezpośrednim nawiązaniem do Rdz 1: ...bo w sześ-ciu dniach Jahwe stworzył niebo i ziemię, a w siódmym dniu odpoczął i wytchnął (Wj 31,17). To jedna z wielu analogii opowiadania o Miesza-niu i opowiadania o wstworzeMiesza-niu świata, jaką buduje autor kapłański;

wyczerpująco na ten temat powiemy w rozdziale piątym pracy. Jedyna formuła Tak powiedział Jahwe do Mojżesza w Wj 35-40 (w Wj 40,1) rozpoczyna końcowy, bardzo ważny rozdział opowiadania.

2. Jak nakazał Jahwe (Mojżeszowi) (

hv,(mo-ta,

)

hwhy hW ci rv,a]K;

to druga istotna formuła w materiale kapłańskim występująca w na-szym tekście. Formuła ma kilka form, ale istotną jej częścią jest zwrot:

hwhy hW ci rv,a]K;

jak nakazał Jahwe (odkąd nakazy przychodzą przez Mojżesza, taka prostsza forma nie jest używana). Schemat całej frazy jest taki: X uczynił wszystko, jak mu nakazał Jahwe, czy od kiedy więk-szość nakazów przychodzi przez Mojżesza: X uczynił wszystko, jak

na-96 c.J. l^aBuschagnE, The Pattern of the divine speech formulas in the Pentateuch.

The key to its literary structure, VT 32 (1982) 268-296 (tu 280). Zob. też jego Ad-ditional remarks on the pattern of the divine speech formulas in the Pentateuch, VT 34 (1984) 91-95; a także krytykę artykułów l^aBuschagnE’^a przez p.r. d^aviEs, d.m.

g^unn, Pentateuchal patterns. An examination of C.J. Labuschagne’s theory, VT 34 (1984) 399-406 oraz jego odpowiedź: Pentateuchal patterns. A reply to P.R. Davies and D.M. Gunn, VT 34 (1984) 407-413.

97 p. k^EarnEy, Creation and Liturgy. The P Redaction of Exodus 25-40, ZAW 89 (1977) 375-387. Siedem Bożych mów wyróżnia w tej sekcji takżeSiedem Bożych mów wyróżnia w tej sekcji także c.J. l^aBuschagnE, The Pattern of the Divine Speech Formulas, jw., 277.

80 Mieszkanie Chwały. Teologia sanktuarium Izraela na pustyni

kazał Jahwe Mojżeszowi; czasem po prostu: jak nakazał Jahwe Mojże-szowi. Formuła ta ma także swoją wersję bardziej złożoną i uroczystą, używaną tylko przy specjalnych okazjach: X uczynił wszystko jak mu nakazał Jahwe (jak nakazał Jahwe Mojżeszowi). Tak uczynił. Formuła ta bardzo często powraca w narracji kapłańskiej. Wskazuje ona na wy-konanie poleceń, danych pośrednio czy bezpośrednio przez Boga, mo-żemy więc nazwać ją formułą wykonania⁹⁸. W materiale P występuje ona w następujących opisach⁹⁹:

Konstrukcja Arki przez Noego (Rdz 6,22*; 7,5.9.16); wypełnienie prawa o obrzezaniu przez Abrahama (17,23; 21,4); posłanie Mojżesza i Aarona do faraona (Wj 7,6*.10.20); pascha (Wj 12,28*.50*; Lb 9,5);

przechowanie omeru manny (Wj 16,34); nakazy Jahwe na górze Synaj (Wj 19,7); wstąpienie Mojżesza na górę (Wj 34,4); wykonanie budowy Mieszkania (Wj 35,29); praca przy sanktuarium (Wj 36,1.5); wykona-nie szat kapłańskich (Wj 39,1.5.7.21.26.29.31); zakończewykona-nie prac wo-kół Mieszkania (Wj 39,32*.42-43*; 40,16*); postawienie Mieszkania (Wj 40,19.21.23.25.27.29.31); nakaz dotyczący wszelkich ofiar (Kpł 7,38); święcenia kapłanów (Kpł 8,4.9.13.17.21.29.36); inauguracja ka-płaństwa Aarona (Kpł 9,7.10.21); rytuał zadośćuczynienia (Kpł 16,34);

śmierć bluźniercy (Kpł 24,23)¹⁰⁰; spis ludności (Lb 1,19*.54*; 2,33.34;

3,42; 4,49; 26,4); porządek obozu (Lb 5,4); sporządzenie menory (Lb 8,3*.4); służba kapłańska (Lb 8,20.22*); kara za przekroczenie szaba-tu (Lb 15,36); zwierzchnictwo rodu Aarona (Lb17,26*); zabranie laski z sanktuarium (Lb 20,9); podróż przez pustynię (Lb 9,23); dziedzicze-nie (Lb 27,11); przekazadziedzicze-nie władzy Jozuemu (Lb 27,22-23*); kalendarz (Lb 30,1); zasady świętej wojny (Lb 31,7.31.41.47); córki Selofchada (Lb 36,10); posłuszeństwo Jozuemu (Pwt 43,9)¹⁰¹.

Jak można się spodziewać, pojawiają się różnice w szczegółach (np.

k^ekol ’ăšer zamiast ka’ăšer, dibbēr zamiast siwwāh, itp.). Formuła ta ma znaczenie literackie. Jest ona dobrym przykładem charakterystycz-nego dla P używania zwartych konkluzji¹⁰²; stanowi frazę organizującą

98 Tak nazywa ją J. B^lEnkinsopp, The Structure of P, CBQ 38 (1976) 275-292.

99 Gwiazdką zaznaczono formuły uroczyste, a w italic formuły nie wymienione przez Blenkinsoppa.

100 Formuła ta tylko raz występuje w Kodeksie Świętości (H), w jedynym fragmen-cie narracyjnym w H, przypisywanym P.

101 Też: Joz 4,10*; Joz 8,27; Joz 11,15*; 11,20; Joz 14,2.5*; Joz 21,8.

102 s.E. m^cE^vEnuE, The Narrative Style of the Priestly Writer (Anchor Bible 50), Rome: Biblical Institute Press 1971, 165; l. a^lonso-s^chökEl, Słowo natchnione. PismoPismo

81 Rozdział I. Analiza literacka tekstu Wj 25-31; 35-40

opowiadanie¹⁰³. Ma też ona jednak ważniejsze znaczenie teologiczne.

Autor kapłański przykłada do niej wielką wagę, gdyż dzięki niej rea-lizuje swe główne założenie, dogmat teologiczny: działanie dokładnie według wcześniej ustalonego wzorca (tabnît) i porządku Bożego. P chce pokazać, że wszystko, co jest chlubnego w historii Izraela, a zwłaszcza sanktuarium i kult pochodzi z bezpośredniego nakazu Bożego, cieszy się autorytetem i modelem Boskim. Daje także naukę: jak nakazał Jah-we – oto przyczyna, dla której człowiek ma działać, oto racja aktyw-ności człowieka. Człowiek ma wypełniać wolę nie swoją, lecz Bożą.

W tym tkwi wielkość i szlachetność człowieka oraz jego dzieła.

Warto zwrócić uwagę, że formuła ta pojawia się siedem razy w trzech rozdziałach: dwóch dotyczących Mieszkania: w Wj 39, Wj 40 i w Kpł 8 mówiącym o wyświęceniu kapłanów. Według J. m^ilgroma nie może to być przypadkiem, że siedmiokrotne użycie formuły występuje w tych trzech fragmentach, trzeba je więc rozważać łącznie¹⁰⁴. Kpł 8-9, jak wiemy z punktu pierwszego tego rozdziału, jest kontekstem najbliż-szym opowiadania o Mieszkaniu.

3. Formulistyczny język autora kapłańskiego ujawnia się także w in-nych jego charakterystyczin-nych zwrotach. (w^e)’ēlleh tôl^edôt („oto/to są po-kolenia/dzieje/potomstwo”) wraz z imieniem własnym rzeczy lub osoby, pojawiając się 10 razy w Księdze Rodzaju, kształtuje strukturę i porząd-kuje jej materiał¹⁰⁵, gdyż stanowi tytuł rozpoczynającej się sekcji

(gene-Święte w świetle nauki o języku, tłum. A. Malewski, Kraków: Polskie Towarzystwo Teologiczne 1983, 119n.

103 g.a. klingBEil, The Syntactic Sctructure of the Ritual of Ordination (Lev 8), Bib 77 (1996) 509.

104 J. m^ilgrom, Leviticus 1-16, jw., 543. Podobnie g.a. k^lingBEil mówi, że formuła wskazuje na makrostrukturę tej potrójnej sekcji (g.a. k^lingBEil, The Syntactic Sctruc-ture of the Ritual of Ordination (Lev 8), Bib 77 (1996) 509-519, tu 510; zob. też: kling

-BEil g.a., Ritual Time in Leviticus 8 with special Reference to the Seven Day Period in the Old Testament, ZAW 109 (1997) 500-513).

105 Nt. tej formuły zob. s.E. m^cE^vEnuE, The Narrative Style of the Priestly Wri-ter, jw., 38-39; p. WEimar, Die Toledot-Formel in der priesterschiftlischen Geschichts-darstellung, BZ 18 (1974) 65-93; tenże, Aufbau und Struktur der priesterschiftlischen Jakobsgeschichte, ZAW 86 (1974) 174-203 (całość w kontekście Toledot-Formel);

s. t^Engström, Die Toledotformel und die literarische Structur der priesterlichen Erwe-iterungsschicht im Pentateuch (ConBibOT 17), Lund: Gleerup 1982 (recenzja: CBQ 47 (1985) 147-149); J.l. s^ka, De la relative indépendeance de l’écrit sacerdotal, Bib 76 (1995) 400-401; r.E. m^urphy, Wprowadzenie do Pięcioksięgu, w: KKB, 4; d. c^arr, Βίβλος γευέσεως Revised. A Synchronic Analisis of Patterns in Genesis as Part ofA Synchronic Analisis of Patterns in Genesis as Part of the Torah, ZAW 110 (1998) 159-172 i 327-347. p. W^Eimar (jw.), s. t^Engström (jw.) oraz J. r^oth (Thèmes majeurs de la Tradition sacerdotale, jw., 696n) znajdują 11 tych

82 Mieszkanie Chwały. Teologia sanktuarium Izraela na pustyni alogii)¹⁰⁶. W Rdz 5 mamy powtarzający się refren-formułę: I umarł…

(imię). W Lb 7,12-83 dwanaście razy (!) powtarza się długie wyliczenie identycznych ofiar składanych przez książąt Izraela, łącznie z formułą wprowadzającą: Pierwszego dnia (drugiego, trzeciego…) oraz inklu-zją: To był dar ofiarny… (imię księcia). W Prawie Czystości i Kodeksie Świętości (zwł. Kpł 18 i 19) pojawia się często formuła Ja jestem Jah-we (’ănî JHWH). Także znaczącą w materiale kapłańskim jest formuła z Rdz 1,28: Bądźcie płodni i rozmnażajcie się, abyście zaludnili ziemię i uczynili ją sobie poddaną (zob. Rdz 8,17; 9,1.7¹⁰⁷; 17,2.20; 28,1-4;

35,11; 47,27; 48,3-4; Wj 1,7.10.12)¹⁰⁸. Kapłańskie uwagi o wędrówce (tzw. „itinerary notices”)¹⁰⁹ rejestrujące podróż Izraelitów z Egiptu do Synaju (Wj 12,37a; 13,20; 14,2a; 15,22a; 16,1; 17, 1; 19,2a) i od Synaju do stepów Moabu (Lb 10,12; 20,1a; 20,22; 21,10; 22,1) są także formu-łami: „wyruszyli Izraelici z nazwa X i rozbili obóz pod nazwa Y”.

Wszystkie te formuły – jak na to zwróciliśmy uwagę – oprócz funk-cji literacko-mnemotechnicznej określającej charakter wypowiedzi i ułatwiającej odbiór oraz zapamiętanie, pełnią ważniejszą funkcję te-ologiczną, która ujawnia zamysł religijny i koncepcję historiozbawczą autora-kapłana.

3. Gatunek literacki

W konstytucji Dei Verbum Sobór Watykański II zawarł takie po-uczenie w sprawie interpretacji Pisma Świętego: „Dla właściwego zro-zumienia tego, co święty pisarz chciał stwierdzić, należy m.in. wziąć

formuł w Rdz (2,4; 5,1 tu: seper tôl^edôt; 6,9; 10,1; 11,10; 11,27; 25,12; 25,19; 36,1;

36,9; 37,2), a dwunastą w Lb 3,1.

106 Co do Rdz 2,4a egzegeci nie są zgodni, z czym należy łączyć ten werset. Więk-szość komentatorów uważa formułę w Rdz 2,4a za konkluzję opowiadania poprzedza-jącego (t. B^rzEgoWy, Pięcioksiąg, jw., 262n).

107 Wersety te stanowią inkluzję fragmentu, zob. r. m^osis, Gen 9,1-9. Funktion und Bedeutung innerhalb der priesterschriftlichen Urgeschichte, BZ 38 (1994) 195-228 (szczeg. 220-228, gdzie autor odnosi fragment Rdz 9,1-7 do Gen 1,28-30).220-228, gdzie autor odnosi fragment Rdz 9,1-7 do Gen 1,28-30).

108 Tę formułę P rozważa w swym artykule W. BruEggErmann, The Kerygma of the Priestly Writers, ZAW 84 (1972) 397-413.

109 g.W. c^oats, The Wilderness Itinerary, CBQ 34 (1972) 135-152; g.J. d^aviEs, TheWildernesss Itineraries and the Composition of the Pentateuch, VT 33 (1983) 1-13;

J.T. W^alsh, From Egipt to Moab. A Source Critical Analysis of the Wilderness Itiner-ary, CBQ 39 (1977) 20-33.

83 Rozdział I. Analiza literacka tekstu Wj 25-31; 35-40

pod uwagę także gatunki literackie. Całkiem inaczej bowiem wyraża się prawdę w tekstach historycznych różnych odmian, prorockich, poe-tyckich, czy w innych rodzajach wypowiedzi” (nr 12). Spróbuję więc w tym punkcie określić gatunek, specyfikę omawianego tekstu, by le-piej zrozumieć jego przesłanie teologiczne.

W dokumencie Teologia sanktuarium Izraela na pustyni (Stron 77-83)