Zasadnicze cechy i idee

Tzw. materiał kapłański jest najłatwiej rozpoznawalną warstwą w Pięcioksięgu ze względu na hieratyczny styl, specyficzne słownictwo i zainteresowania¹³⁸. Jest najbardziej wyróżniający się i samoświadomy,

137 Wśród egzegetów trwa otwarta dyskusja nt. materiału kapłańskiego, a dotyczy ona kwestii rozciągłości materiału, jego natury i relacji do innych źródeł (P – źródło czy suplement) a także datacji. Te zagadnienia poruszymy. Pomniejsze rozważane kwestie to: czy P jest tylko ostatnią warstwą, czy jest też odpowiedzialne za ostateczną redak-cje Pięcioksięgu; relacja miedzy narracją a legislatywą w P; czy materiał legislacyjny P jest homogeniczny, czy niejednorodny, stosunek P do H. Zob. np. R.N.R.N. WhyBray, Introduction to the Pentateuch, Grand Rapids, Michigan: W.B. Eerdmans Publisching Company 1995, 24-26.

138 T. B^rzEgoWy, Pięcioksiąg Mojżesza, jw., 58; W.H.C. p^ropp, Exodus 1-18. A NewA New

2 Mieszkanie Chwały. Teologia sanktuarium Izraela na pustyni i z tego względu najbezpieczniejszy w nazwaniu go źródłem czy do-kumentem. Materiał ten można stosunkowo łatwo pogrupować w trzy zbiory: A. regulacje dotyczące kultu (Wj 25 - Lb 10), B. genealogie i C. elementy narracyjne.

W pierwszej grupie, najobszerniejszej i najbardziej charakterystycz-nej dla źródła, a obejmującej regulacje kultu Izraela, znajduje się opo-wiadanie o Mieszkaniu. Według naszych badań autor kapłański chce pokazać najzupełniej poważnie, że kult, który w narodzie izraelskim przybrał historyczne kształty, cały jest dziełem Bożym i stanowi cel powstania i rozwoju świata. P jest tak zapatrzony w sprawy kultu, że inne są daleko w cieniu. Ta godna podziwu gorliwość o „sprawy Pana”

(1 Kor 7,32) nadała nazwę tej tradycji biblijnej i stała się podstawą po-wygnaniowej ideologii nazwanej judaizmem biblijnym.

Genealogie (np. Rdz 5; 10; 11,10nn; 11,27nn; 25) mają na celu tro-skę o czystość krwi (rasową) i symetrię, legalizację i porządek. Ustalają kontynuację pomiędzy stworzeniem a historią oraz zapewniają szeroką przestrzeń dla ludzkiej historii jako areny wydarzeń. Cechą wyróżnia-jącą P jest umiłowanie wszelkich elementów podkreślających porządek świata, historii i życia na ziemi oraz ścisłe powiązanie historii Izraela ze stworzeniem świata i prehistorią.

Natomiast elementy narracyjne (np. Rdz 1; 6,9-22; 9,1-17; 23) są z reguły mało dynamiczne, ale niosą wyraziste przesłanie; odzwiercied-lają niepospolitą dyscyplinę i samoświadomość tej szkoły pisarskiej¹³⁹. Stylem kompozycji narracyjnych P zajął się s.E. m^cE^vEnuE, który do badania źródła kapłańskiego zastosował metody tzw. „nowej kryty-ki”¹⁴⁰. Egzegeta konkludując swe rozważania nt. stylu opowiadań P^G, podkreśla takie ich cechy jak: tendencja do redukowania wszystkich

Translation with Introduction and Commentary (Anchor Bible 2), New York i in.: AB Doubleday 1999, 49.

139 W. BruEggErmann, The Kerygma of the Priestly Writers, jw., 398n. Autor uwa-Autor uwa-ża, że to właśnie materiał narracyjny, a nie legislacyjny, jest wskaźnikiem kerygmatu P (s. 412).

140 s.E. m^cE^vEnuE, The Narrative Style of the Priestly Writer, jw., 10nn. Według autora ta nowa krytyka “attempts to be scientific without ceasing to be a criticism of lit-erature, i.e. without becoming a history of litlit-erature, or a philosophy of litlit-erature, or an ethical evaluation of literature, etc.”, tamże, 10. W swym studium skupia się na samym tekście, który ma być interpretowany; pisze: „In approaching the priestly document, the present autor felt that the general categories applied to the priestly document up to now had failed to touch the essence of this writing. So he attempted to find a new entry by beginning with the minute rather than the general, beginning with grammar rather than literary form, beginning with stylistics rather than narrative structure”, tamże, 11.

3 Rozdział I. Analiza literacka tekstu Wj 25-31; 35-40

gatunków opowiadanych do absolutnego minimum; akcja zastąpiona jest ideą, dialogi – dyskursem, niepewność i związane z tym napięcie – symetrią. Nieobecne są tu także wszelkie aspekty wewnętrzno-oso-bowe oraz reakcje psychologiczne, a wartości emocjonalne ustępują tym rozumowym, retorycznym¹⁴¹. Nie do końca chyba można się z tym ostatnim zgodzić. Pewne aspekty osobowe należałoby tu wskazać. Au-tor kapłański odsłania nam się poprzez sposób mówienia, interpretowa-nia i stosunek do wypowiadanej rzeczy. Wyraźnie odczuwalna jest jego predylekcja i zamiłowanie do Mieszkania Jahwe i ciążenie w kierunku świętych spraw kultycznych. W opisie Mieszkania znajduje wyraz całe zaangażowanie kapłana i jego upodobanie w doskonale zapamiętanych szczegółach. Autor kapłański nie pozostaje amorficznym głosem spo-łeczności. Tym niemniej oczywiście działa i pisze we wspólnocie i w jej imieniu; jego wiara nie jest tylko jego prywatną, staje się centralną wia-rą i przekonaniem Izraela.

Mieszkanie Jahwe wraz z jego złożonym kultem, tak jak stoi w cen-trum obozu izraelskiego (Lb 2) i świata¹⁴², tak stanowi centrum, w któ-rym ogniskuje się teologia materiału kapłańskiego; jeden z fundamen-talnych, jeżeli nie podstawowy, temat tej szkoły teologicznej w Izra-elu¹⁴³; obiekt jej szczególnie intensywnych uczuć. Kapłański autor poświęca Mieszkaniu Jahwe aż 13 długich rozdziałów, a więc więcej niż jakiejkolwiek innej rzeczy (w ogóle jest to najdłuższy opis w Sta-rym Testamencie). Według M. n^otha, narracja o Mieszkaniu tworzy fundamentalne dla P wydarzenie, do którego cały materiał prowadzi, i w którym się zamyka¹⁴⁴. Całe przymierze na Synaju, ten fundament Starego Testamentu, dla źródła kapłańskiego sprowadza się do budowy Mieszkania i zamieszkania w nim Boga¹⁴⁵. Odnośnie do perykopy sy-najskiej w Księdze Wyjścia, P obejmuje: Przybycie pod Synaj (19,1);

objawienie się Jahwe Mojżeszowi na górze (24b-18a i 31,18a); naka-zy dotyczące Mieszkania (25-31); zstąpienie Mojżesza z góry (34,29-35); wykonanie nakazów (35-40,33), teofania Jahwe (Wj 40,34-38).

Wszystko układa się w logiczną i chronologiczną całość.

141 s.E. m^cE^vEnuE, The Narrative Style of the Priestly Writer, jw., 182.

142 Podobnie świątynia u Ezechiela stanowi środek kosmosu, centrum świata (Ez 5,5; 38,12).

143 W. BruEggErmann, The Kerygma of the Priestly Writers, jw., 398.

144 M. n^oth, Exodus. A Commentary, jw., 17.

145 Tamże, 200.

4 Mieszkanie Chwały. Teologia sanktuarium Izraela na pustyni W teodycei tradycja P jest bardzo transcendentna i wzniosła, w prze-ciwieństwie do narracyjnej, laickiej i mądrościowej tradycji jahwi-stycznej. Nigdy nie przypisuje Bogu ludzkich zachowań i uczuć¹⁴⁶, wspaniałą wyniosłość Bożą uwydatnia przez obraz chwały Jahwe (k^ebôd JHWH), która zamiast Niego ukazuje się Izraelowi, a w kon-takcie z Bogiem potrzebny jest pośrednik (Mojżesz, Aaron, kapłani).

Jednak to ona mówi o stałym zamieszkaniu Jahwe na ziemi wśród ludu Izraela¹⁴⁷. Imionami określającymi Boga są: Elohim – dla okresu przed Patriarchami, El Szaddaj – przeważnie w historii Patriarchów i Jah-we – w relacjach z Izraelem. Naród przymierza jest szczególną włas-nością Boga (‘am sĕgullāh). Podkreślone jest obrzezanie, jako znak przynależności do ludu wybranego¹⁴⁸, dbałość o czystość krwi (mał-żeństwa mieszane są potępiane), a szczególnie wielką rangę uzyskuje szabat wyprowadzony wprost z działalności stwórczej samego Boga.

Patriarchowie nie składają żadnych ofiar, gdyż te są legalne dopiero wraz z erekcją Mieszkania i ustanowieniem kapłaństwa. Przestrzega-na jest skrupulatnie chronologia i kalendarz kultowy. Tradycja P jest tą, której Pięcioksiąg zawdzięcza podział życia religijnego na świecie na cztery etapy: stworzenie, dzieje Noego, Abrahama i Mojżesza oraz rozwój objawienia poprzez cztery przymierza: z Noem, z Abrahamem, z Izraelem na Synaju i z Pinchasem¹⁴⁹. P, podobnie jak Deuteronomista, ma wyraźne upodobanie w Bożych przemowach (np. Rdz 17; 35,9-15;

Wj 6,2-8; 24,15b-31,18; Lb 14,26-35; itp.)¹⁵⁰, wprowadzanych formu-łą: Tak powiedział Jahwe, a przypominanych inną: Jak nakazał Jahwe (o czym była już mowa).

Egzegeza klasyczna, która datuje źródło na czas niewoli babiloń-skiej lub krótko po niej, scharakteryzuje P jako zbiór tradycji dotyczą-cych spraw kultu – podstawowych dla rekonstrukcji wspólnoty wiary nazwanej później judaizmem biblijnym. Intencją jest tu dostarczenie podstaw historycznych i legislacyjnych dla sprawowania kultu, wokół

146 Jedyna czynność bezpośrednio przypisywana Bogu to mówienie i rozkazywa-nie.

147 Tematem obecności Bożej według tradycji kapłańskiej zajmiemy się w rozdziale czwartym pracy.

148 V. f^ox, The Sign of the Convenant. Circumcision in the Light of Priestly Etiolo-gies, RB 81 (1974) 557-596.

149 T. B^rzEgoWy, Pięcioksiąg Mojżesza, jw., 58n.

150 J.l. s^ka, Le Pentateuque: état de la recherche à partir de quelques récents “In-troductions”, Bib 77 (1996) 245-265 (tu: 257).

5 Rozdział I. Analiza literacka tekstu Wj 25-31; 35-40

którego miała gromadzić się po wygnaniu odnowiona wspólnota¹⁵¹, a także poszukiwanie własnych korzeni. P jest skierowane na przy-szłość, podaje program w formie historycznej narracji: „jak było, tak ponownie musi być”¹⁵². Chaos i stworzenie byłyby tu obrazem wygna-nia i powrotu do utraconej ojczyzny. Mieszkanie z jego kultem, który stanowi punkt dojścia nie tylko historii exodusu, ale historii świata, mają być fundamentem i centrum odnowionej wspólnoty skupionej wokół Bożego mieszkania¹⁵³. Brak fizycznej świątyni każe powrócić do wzorca z przeszłości, a bardziej jeszcze do wzorca Mieszkania niebiań-skiego, duchowego. Redaktorzy kapłańscy, nawiązując do reformy Joz-jasza, wskazują Izraelowi przymierze nie Dawidowe, mniej w tej chwi-li aktualne ze względu na upadek dynastii i zniszczenie Świątyni, ale synajskie, gdyż Izrael jest znowu „na pustyni”, daleko od Palestyny¹⁵⁴. Według P. W^Eimara to wydarzenia Exodusu mają centralne znacznie w materiale kapłańskim. Materiał ten akcentuje prowadzenie Izraela do obiecanej mu ziemi. Nacisk jest tu położony na moc i chwałę Jahwe oraz Jego panowanie nad historią. Wysiedleńcy w Babilonii utracili już zainteresowanie swą ziemią i wiarę w moc Jahwe, aby ich uratować.

Głównym celem kapłańskiego opowiadania było według tego egzegety ożywienie tej nadziei i wiary w zdolność Boga do spełnienia swoich obietnic¹⁵⁵. Powrót z niewoli miał być drugim wyzwoleniem z Egiptu (Iz 52,12; 58,8).

W tej interpretacji egzegetów dokument kapłański P jest tworem szkoły wywodzącej się z kręgu kapłanów, związanej z kapłanem i pro-rokiem Ezechielem oraz będącej pod jego wpływem. Szkoła ta miała wielkie znaczenie w teologii i duchowości starotestamentalnej. Wywo-dziła się ze środowiska kapłańskiego deportowanego do Babilonii i jest przez to współczesna edycji deuteronomistycznej¹⁵⁶. P. W^Eimar oraz

151 W. BruEggErmann, The Kerygma of the Priestly Writers, jw., 397n.

152 K.k^och, Die Eigenart der priesterschriftlischen Sinaigesetzgebung, ZThK 55 (1958) 40.

153 T.E. f^rEthEim, The Priestly Document – anti-temple?, VT 18 (1968) 314; W.H.C.

p^ropp, Exodus 1-18. A New Translation with Introduction and Commentary (Anchor Bible 2), New York i in.: AB Doubleday 1999, 33.

154 E. E^hrlich, Okres niewoli babilońskiej, Znak 7 (1976) 975; F. m^ickiEWicz, Rola świątyni jerozolimskiej w życiu i doktrynie Izraela, Com 15 (1995) 41.

155 p. WEimar, Untersuchungen zur priesterschriftlichen Exodusgeschichte (For-schung zur Bibel 9), Würzburg: Echter Verlag 1973 (recenzja: CBQ 37 (1975) 158-159).

156 J. v^ErmEylEn, La formation du Pentateuque à la lumière de l’exégèse historico-critique, RThLov 12 (1981) 342.

6 Mieszkanie Chwały. Teologia sanktuarium Izraela na pustyni E. z^EngEr157 mówią o narodzeniu się P^G w niewoli, jako dokumentu autonomicznego, a niedługo później jego jerozolimskiej redakcji (P^S).

W epoce powygnaniowej Redaktor (R) opracował P i historię deutero-nomistyczną (DtrG, czyli Joz – 2 Krl), gdzie P było dominujące, oraz oddzielił Pięcioksiąg od kompleksu Joz – 2 Krl. Skompilował P z JE, dodał genealogie i wstawki geograficzne¹⁵⁸. Ci, którzy mówią o dacie przedwygnaniowej źródła – miejsce narodzin tradycji P widzą w sank-tuarium w Betel, w kręgach kapłanów wywodzących się od Aarona i Pinchasa. Szerzej tematem datacji naszego fragmentu i całego źródła zajmiemy się w punkcie piątym rozdziału.

Jeżeli chodzi o warstwy, w egzegezie przyjął się klasyczny po-dział materiału kapłańskiego na warstwę starszą, podstawową – P^G (Grundschrift) i warstwę młodszą, tzw. dodatki – P^S (Supplement), któ-ra przez swą fktó-ragmentaryczność spktó-rawia czasem wktó-rażenie opowiadania w opowiadaniu¹⁵⁹. Wśród materiału kapłańskiego egzegeci wyróżniają tzw. Kodeks Świętości – H (Heiligkeitsgesetz: Kpł 17-26); czasem tak-że Prawo Czystości – P^R (Reinheitsgesetz: Kpł 11-15) i Rytuał Ofiar P^O (Opfertôrôt: Kpł 1-7). To rozróżnienie na P^G, P^S i H po raz pierwszy sy-stematycznie opracował H. Holzinger w 1893 r. Według przyjętych ob-liczeń dla klasycznego podziału warstw P^G ma 678½ wersów, a P^S ma ich 578½, z czego w Księdze Wyjścia P^G ma 221 wersów, a P^S 291½.

Egzegeci, tak jak R.W. k^lEin160, wskazują na treściową kontynuację po-między P^G i P^S. Jednak pomimo fundamentalnego pokrewieństwa oby-dwu materiałów, nie powinno się zapominać o ich odmienności, gdy chce się je badać dokładnie. Kodeks Świętości H został wyodrębniony jako dzieło osadzone w kapłańskim materiale¹⁶¹. Wyodrębnienie doko-nało się na bazie odróżniającego się języka i tematyki oraz

powtarza-157 Np. E. z^EngEr, Priesterschrift, w: Theologische Realenzyklopädie, hrsg.

G. Krause, G. Müller, Berlin: Walter de Gruyter Bd. 27 (1997) 435-446.

158 W.H.C. p^ropp, Exodus 1-18, jw., 49; a. ^dE p^ury, t. r^ömEr, Le Pentateuch en Question. Position du problème et brève histoire de la recherche, w: Le Pentateuch en Question. Les origines et la composition des cinq premiers livres de la Bible à la limière des recherches récentes, éd. a. ^dE p^ury (La monde de la Bible), Genève: Éditions La-bor et Fides 1989, 9-80 (tu: 56n).

159 Zob. J. k^uschkE, Die Lagevorstellung der priesterschriftlichen Erzählung, ZAW 63 (1951) 87n.

160 R.W. klEin, The Message of P, w: Die Botschaft und die Boten (Festschrift für H.W. Wolff), Neukirchen-Vluyn 1981, 57-66; za: r. m^osis, Gen 9,1-9. Funktion und Bedeutung innerhalb der priester-schriftlichen Urgeschichte, BZ 38 (1994) 195, n. 2.

161 R. W^hyBray, Introduction to the Pentateuch, jw., 16.

7 Rozdział I. Analiza literacka tekstu Wj 25-31; 35-40

jącego się wezwania: Świętymi bądźcie, bo ja Jahwe, wasz Bóg, jestem święty¹⁶². Wśród egzegetów dyskutuje się o stosunku czasowym H do P, gdyż Kodeks Świętości nie jest tu jednoznaczny. Wydaje się nie zakła-dać jedności miejsca kultu, co przemawiałoby za jego starszeństwem (paralelny do D – VII w.), a uderzające podobieństwa z Ezechielem w języku i teologii oraz sytuacja wygnania może wskazywać na to, że jest młodszy. B.A. l^EvinE forsuje tezę o starszeństwie H w stosunku do P¹⁶³, natomiast i. k^nohl dowodzi, że H jest późniejsze od P¹⁶⁴ (co wyni-ka m.in. z określonej datacji źródła P – Levine: powygnaniowe; Knohl:

przedwygnaniowe).