Kontekstem dalszym opowiadania jest cała Biblia, zarówno Stary, jak i Nowy Testament. Posiada ona bowiem jednego boskiego autora (Deus auctor) i rozwija jeden zamysł zbawczy. W egzegezie kontekst ten nazywa się historiozbawczym26. Bezpośrednio z tym związana za-sada kohezji i koherencji Biblii, czyli zaza-sada jej spójności, brania Pisma Świętego jako całość, jest jedną z podstawowych reguł egzegezy bi-blijnej27. Na temat tej zasady wypowiada się Konstytucja o Objawieniu Bożym Dei Verbum:
24 Por. G. fohrEr, Exegese des Alten Testaments. Einführung in die Methodik, Hei-delberg: Quelle & Meyer 1973, 44.
25 Zdarzają się pojedyncze, raczej odosobnione interpretacje włączające do sekcji fragment Wj 24,15-18. Na ten temat powiemy niżej.
26 Papieska Komisja Biblijna, Interpretacja Pisma Świętego w Kościele, tłum.
K. Romaniuk, Poznań: Pallottinum 1994, 71-72.
27 Zob. np. Cz. JakuBiEc, Wzajemne „przenikanie się” obu Testamentów, RBL 16 (1963) 25-29; M. pEtEr, Jedność całej Biblii jako zasada hermeneutyczna, AK 72 (1969) 398-407; L. stachoWiak, W poszukiwaniu chrześcijańskiego sensu Starego Testamentu, AK 72 (1961) 419-430; M. stolarczyk, Harmonia Starego i Nowego Testamentu, RTK 9 (1962) 25-40; J. kudasiEWicz, Harmonia obydwu testamentów w świetle najnowszych badań, RTK 10 (1963) 51-75; tenże, Jedność dwu Testamentów jako zasada wyjaśnia-nia misterium Chrystusa w Kościele pierwotnym, RBL 24 (1971) 95-109; J. chmiEl, Współczesna egzegeza staro-testamentalna a duszpasterstwo, RBL 26 (1973) 296-307;
H. langkammEr, Stary Testament, a Boże dzieło zbawienia w Chrystusie, RBL 32 (1979) 14-22; h.u. von Balthasar, Bóg jest swym własnym egzegetą, Com 6 (1986) 58-65; P.J.
cahil, The Unity of the Bible, Bib 65 (1984) 404-411.
58 Mieszkanie Chwały. Teologia sanktuarium Izraela na pustyni
Ponieważ Pismo Święte powinno być czytane i interpretowane w tym samym Duchu, w jakim zostało napisane, należy, celem wydobycia właściwego sensu świętych tekstów (...) uwzględnić treść i jedność ca-łej Biblii28.
i dalej:
Bóg, sprawca natchnienia i autor ksiąg obydwu Testamentów, mądrze postanowił, by Nowy Testament był ukryty w Starym, a Stary w Nowym znalazł wyjaśnienie29. Bo choć Chrystus ustanowił Nowe Przymierze we krwi swojej, wszakże księgi Starego Testamentu, przyjęte w całości do nauki ewangelicznej, w Nowym Testamencie uzyskują i ujawniają swój pełny sens i nawzajem oświetlają i wyjaśniają Nowy Testament30. Chrześcijanie Nowego Testamentu żywo interesowali się tematem kultu i świątyni, szczególnie w czasie, gdy doszło do definitywnego rozłamu między Kościołem a Synagogą. W tym kontekście Nowy Testament w kilku znamiennych momentach wspomina Mieszkanie – pustynne sanktuarium Izraela, jednocześnie, co ciekawe, pomijając milczeniem wspaniałą Świątynię Heroda (zob. Dz 7; Hbr 8-9). Autor Apokalipsy stwierdzi nawet, że w Nowym Jeruzalem nie będzie już świątyni (Ap 21,22), tylko Mieszkanie Boga z ludźmi (Ap 21,3).
28 Konstytucja dogmatyczna o Objawieniu Bożym Dei Verbum, nr 12, w: Sobór Wa-tykański II. Konstytucje, dekrety, deklaracje. Tekst polski, Poznań: Pallottinum 1967.
29 Sobór cytuje tu starożytne powiedzenie, które brzmi: Novum in Vetere latet et in Novo Vetus patet (św. Augustyn,Augustyn, Quaestiones in Heptateuchum, 2, 73, w: Patrologia latina, wyd. J.P. Migne, Paris 1878-90, 34, 623).
30 Konstytucja dogmatyczna o Objawieniu Bożym Dei Verbum, nr 16, w: jw. Por.
też Katechizm Kościoła Katolickiego, Poznań: Pallottinum 1994, nry 111, 112 i 129 oraz Papieska Komisja Biblijna, Naród żydowski i jego Święte Pisma w Biblii chrześci-jańskiej, Kielce: Verbum 2002, nr 84. Wszystkie kryteria, na których opiera się jedność Biblii są natury teologicznej, a nie literackiej, chodzi bowiem o jeden, całościowy plan zbawczy realizowany „wielokrotnie i na różne sposoby” (por. Hbr 1,1) przez Boga.
L. rykEn, mówiąc o Biblii jako całości, wskazuje na jej głównego Bohatera, którym jest Bóg. O jedności Biblii, według niego, decyduje również jej orientacja religijna, a także niezwykle liczne w Biblii archetypy literackie, które w wyobraźni czytelnika przedstawiały świat jako jednolity (Biblia jako dzieło literackie, w: SWB, 60). Tych samych dwóch argumentów za jednością Biblii używa J. kudasiEWicz (Biblia, historia, nauka, Kraków: Znak 1987, 113). Wysuwane są różne odcienie źródła jedności Biblii:
osoba Jezusa Chrystusa (J. szlaga, Hermeneutyka biblijna, w: Wstęp ogólny do Pis-ma Świętego, red. J. szlaga, Poznań-Warszawa: Pallottinum 1986, 190), natchnienie, dzieło Ducha Świętego (A. paciorEk, Wstęp ogólny do Pisma Świętego, Tarnów: Biblos
21999, 136), jeden duch wiary i stopniowy rozwój świadomości religijnej (M. filipiak, Biblia jako tekst religijny i kulturowy, Lublin: Uniwersytet Marii Składowskiej-Curie 1993; T. loska, Heurystyka integralna, Kraków: WAM 1995, 163).
5
Rozdział I. Analiza literacka tekstu Wj 25-31; 35-40
Zacieśniając panoramę kontekstu literackiego, powiemy, że dal-szym otoczeniem opowiadania jest także Stary Testament. Jego dzieje stanowią fundamentalny etap historii zbawienia, który rozpoczyna się stworzeniem świata, a zamyka wraz z przyjściem Jezusa, oczekiwane-go Mesjasza. Księgi Stareoczekiwane-go Przymierza stanowią jedność ideową na wielu płaszczyznach, mogą być zatem rozpatrywane jako osobny kon-tekst naszej narracji. Przymierze Synajskie, w ramach którego znajduje się opowiadanie o Mieszkaniu, będzie tym wydarzeniem, do którego odwoływać się będzie cały Stary Testament31. Księgi historyczne Sta-rego Testamentu (gł. Jozuego, 1-2 Sm) mówią o dalszej historii pu-stynnego sanktuarium. Opis budowy Świątyni Salomona (1 Krl 6n = 2 Krn 3n), w wielu miejscach podobnej do Mieszkania, jest na pewno jakoś współzależny z kapłańskim opisem sanktuarium pustyni. Wszyst-ko przemawia za tym, że starożytny opis z 1 Krl 6n pochodzi z epoki planowania budowy i że został on odnaleziony w archiwach Świątyni i jako taki włączony do Roczników Salomona32, jest więc wiarygod-nym świadkiem. Wśród proroków Starego Testamentu dla nas szcze-gólnie ważny jest Ezechiel z jego wizją przyszłej świątyni (Ez 40-48).
Ezechiel to kapłan Świątyni Jerozolimskiej, czyli człowiek środowi-ska, w którym najprawdopodobniej powstała sekcja Wj 25-31; 35-40.
Świątyni Jerozolimskiej oraz Ezechielowej wizji świątyni w kontekście opisu Mieszkania Bożego przyjrzymy się osobno w rozdziale drugim.
Także księgi dydaktyczne, zwłaszcza Księga Mądrości i Księga Psal-mów szeroko nawiązują do wydarzeń opisywanych w Księdze Wyjścia.
Księga Psalmów z jej przebogatą teologią Świątyni Jerozolimskiej jest dla naszej analizy szczególnie cenna, gdyż niewątpliwie miała wpływ (zresztą wzajemny) na teologię Mieszkania.
Świadomość więc, jak Stary i Nowy Testament rozumie Przymierze Synajskie i samą instytucję Mieszkania na pustyni, będzie dla nas bar-dzo cenną wskazówką interpretacyjną.
Kontekstem dalszym analizowanego tekstu jest także Pięcio-ksiąg, hebrajska Tora. Dla Żydów Pięcioksiąg stanowi najważniej-szą, najświętszą część Biblii hebrajskiej – Tanak33. Jest to zbiór pięciu
31 Por. wstęp do Księgi Wyjścia w BT (autorstwa redakcji).
32 T. BrzEgoWy, Obraz kultu Bożego w podstawowym dziele deuteronomistycznym, CT 67 (1997) 37, n. 25; M.J. mEyErs. II Chronicles. Introduction, Translation and Notes (The Anchor Bible 13), Garden City, New York: Doubleday & Company, Inc.
1965, 16.
33 Żydzi dzielą swój kanon Pism na trzy zasadnicze części: Prawo – Tora, Prorocy
60 Mieszkanie Chwały. Teologia sanktuarium Izraela na pustyni ksiąg34, który swego czasu nie był dzielony na mniejsze jedności li-terackie (dzisiejsze „księgi”), o czym mogą świadczyć m.in. rękopi-sy z Qumran35. Podział Tory na pięć ksiąg jest sprawą późniejszą niż uformowanie się jego treści36, jednak nie jest spowodowany wyłącz-nie względami technicznymi, czyli długością zwojów, lecz względami treściowymi i strukturalnymi37.
Pięcioksiąg stanowi „potężną kompozycję literacką, w której ob-szerny zbiór praw jest organicznie wbudowany w równie monumental-ne opowiadanie historyczmonumental-ne”38. Zbiór ten w sposób naturalny znajduje się na początku Pism Świętych, opisuje bowiem genezę ludzkości oraz genezę i teokratyczny charakter społeczności Bożej, najdawniejszy etap historii Izraela oraz jego prawodawstwo. Poza spoiwem tema-tycznym Pięcioksiąg łączy także materiał i redakcja. To tzw. źródła, które ciesząc się autorytetem Mojżeszowym39, stoją u podłoża treści Pięcioksięgu. Wypracowany przez niemal trzy stulecia badań kry-tycznych i dominujący w egzegezie do lat siedemdziesiątych XX w.
– Newi’im i Pisma – Ketuwim (zob. np. ostatnia tabela w wydaniach kolejnych ksiąg Pięcioksięgu w Edycji Pardes Lauder). Od ich początkowych liter powstało określenie Świętych Pism narodu żydowskiego: Tanak. Podział ten zob. już w Prologu do Księgi Syracha.
34 Pomijamy tu ujęcia osłabiające jedność Pięcioksięgu, mówiące o Tetrateuchu (m. noth), Hexateuchu (g. von rad), czy Enneateuchu (o. EissfEldt i inni). Argu-menty literackie za mówieniem o Pięcioksięgu przytacza m.in. J.l. ska w kilku swych pozycjach dotyczących Pentateuchu. Tradycję Piecio-księgu zdaje się odzwierciedlać także podział na pięć części Księgi Psalmów (Ps 1-41; 42-72; 73-89; 90-106; 107-150) oraz Ewangelii wg św. Mateusza (podobną formułę zamykającą pięć mów znajdujemy w Mt 7,28; 11,1; 13,53; 19,1; 26,1).
35 Np. rękopis oznaczany jako 4QExod-Levf (rękopis f z groty nr 4, obejmujący tekst Wj-Kpł), gdzie po zakończeniu Księgi Wyjścia następuje zaraz tekst Księgi Ka-płańskiej, czy zwój 4QLev-Numa (rękopis a z groty nr 4, obejmujący tekst Kpł-Lb), gdzie występuje podobne zjawisko.
36 W. tyloch (Dzieje ksiąg Starego Testamentu, Warszawa: Książka i Wiedza 21994, 33) mówi o I w. n.e., od którego zaczęto wyróżniać poszczególne księgi z Pięcioksięgu, ale zdaje się, że ten proces zaczął się już wcześniej, zob. np. Septuaginta.
37 a. tronina, Księga Kapłańska (Nowy Komentarz Biblijny 3), Częstochowa:
Edycja Świętego Pawła 2006, 29.
38 T. BrzEgoWy, Pięcioksiąg Mojżesza. Wprowadzenie i egzegeza Rdz 1-11 (Acade-mica 27), Tarnów: Biblos 2002, 9.
39 Zob. Papieska Komisja Biblijna, List do arcybiskupa Paryża, Kard. E.C. Suhar-da, w: Enchiridion biblicum. Documenta ecclesiastica Sacram Scripturam spectantiaDocumenta ecclesiastica Sacram Scripturam spectantia, Neapoli-Romae 1954, nry 324-331 (580); Breviarium fidei. Wybór doktrynalnych wy-Wybór doktrynalnych wy-powiedzi Kościoła, opr. S. Głowa, I. Bieda, Poznań: Księgarnia św. Wojciecha 1988, III, 69-71.
61 Rozdział I. Analiza literacka tekstu Wj 25-31; 35-40
paradygmat o czterech źródłach Pięcioksięgu (JEDP)40 został w ostat-nich latach mocno zakwestionowany. Ostatnie ćwierćwiecze przyniosło rewolucyjne – w stosunku do wypracowanego modelu badań – poglą-dy o nieistnieniu takich źródeł (R. Rendtorff, E. Blum, F. Crüsemann, R. Albertz) lub zupełnie innym (niż w klasycznym systemie J. Wel-lhausena) ich rozumieniu i datacji (J. van Seters, Ch. Levin, M. Rose, H.H. Schmid)41. Nowe teorie dotyczą zwłaszcza istnienia dokumentu E oraz zakresu i datacji J.
Opis ustanowienia Mieszkania Wj 25-31; 35-40 przypisywany jest do źródła kapłańskiego (P) i przy całej ożywionej dyskusji na temat źródeł w Pięcioksięgu, co do tego źródła istnieje względny konsensus42. Istnienie w Pentateuchu kapłańskiego materiału prawno-historycznego – ze względu na jego charakterystyczny styl i określoną tematykę – nie jest w zasadzie podważane. Przyjmuje się także powszechnie kapłańską (ostateczną) redakcję całości. Różnice poglądów na temat źródła P do-tyczą kwestii bardziej szczegółowych, np. jego charakteru, rozciągło-ści, warstw w ramach P czy wreszcie datacji źródła, o czym powiemy poniżej, w punktach poświęconych autorstwu i datacji.
Ponieważ opowiadanie o budowie Mieszkania jest tylko fragmen-tem narracji, jaką poprzez Pięcioksiąg prowadzi autor kapłański (rozu-miany jako szkoła, źródło), więc dla zrozumienia teologii Mieszkania będziemy odwoływać się do innych tekstów, których poszczególne cechy będą świadczyć o tej samej szkole teologicznej. Na tym etapie chodzi zwłaszcza o teksty z Księgi Rodzaju – stworzenie świata, hi-storia Noego i potop – gdyż wykazują cechy łączące je z naszym opo-wiadaniem.
Kontekstem dalszym opowiadania o budowie Mieszkania, zwłasz-cza przy synchronicznym czytaniu Biblii, jest także sama Księga
Wyj-40 Literatura na temat kompozycji Pięcioksięgu jest wprost nieskończona, dlatego pomijamy tu kwestie literackie Pięcioksięgu (autorstwo, źródła, redakcja itp.) omawia-ne choćby w każdym wprowadzeniu do Pentateuchu (zob. np. wprowadzenia autorów, jak J. Blenkinsopp, T. Brzegowy, U. Cassuto, H. Cazelles, F.M. Cross, D.A. Knight, S. Łach, R.E. Murphy, M. Noth, G. von Rad, J.L. Ska, R.N. Whybray i innych).
41 Przegląd i analiza tych poglądów oraz bibliografia zob. t. BrzEgoWy, Najnowsze teorie na temat powstania Pięcioksięgu – próba oceny, CT 71 (2002) 11-45. Zob. też T. BrzEgoWy, Kompozycja Pięcioksięgu według Johna van Setersa, AnCrac 23 (2001) 325-355; tenże, Źródła i redakcje Pięcioksięgu według Aleksandra Rofé, TST 23 (2004) 85-100; tenże, Pięcioksiąg Mojżesza, jw., 37-56.
42 T. BrzEgoWy, Najnowsze teorie, jw., 39; M.S. smith, The Literary Arrangement of the Priestly Redaction of Exodus. A Preliminary InvestigationA Preliminary Investigation, CBQ 58 (1996) 27;
J.L. ska, Pięcioksiąg, w: MKPŚ, 258.
62 Mieszkanie Chwały. Teologia sanktuarium Izraela na pustyni
ścia. Księga rozwija dwa zasadnicze tematy: uwolnienie z Egiptu (1,1-15,21) i Przymierze na Synaju (19,1-40,38), które zostają związane poprzez drugorzędny temat marszu po pustyni (15,22-18, 27)43. Całe wydarzenie „wyjścia” Izraela, w którym Bóg ukazał się jako rzeczy-wisty Król i Zbawca narodu, nakierowane jest na wydarzenie później-sze, niewątpliwie najważniejsze w Starym Testamencie, Przymierze.
Głównym bohaterem Księgi, jak i większej części Pięcioksięgu, jest Mojżesz. Syn narodu wybranego, jego wybawca, wódz i prawodawca, jako postać historyczna, odegrał kluczową rolę w historii starożytnego Izraela. Powołanie Mojżesza spełni się właśnie w tych dwóch wielkich wydarzeniach, stanowiących istotną treść Księgi i fundament Stare-go Testamentu: wyjście z Egiptu i Przymierze na Synaju. Odegra on pierwszorzędną rolę we wprowadzeniu nakazów Przymierza, wśród których znajduje się nakaz budowy sanktuarium-namiotu.
Dzięki uwolnieniu i przymierzu Izraelici stają się ludem Bożym, Bożym „królestwem kapłanów” (Wj 19,6: P), a więc narodem wy-branym ze wszystkich narodów, aby być ofiarnikiem i pośrednikiem między Jahwe Królem a ludzkością44. Konsekwencją Przymierza jest budowa sanktuarium, które dla ludów starożytnego Bliskiego Wscho-du było niezbędnym czynnikiem istnienia luWscho-du czy naroWscho-du45 i istotnym elementem utrzymywania kontaktu z bóstwem46. W dziejach Izraela tu znów następuje bardzo ważny przełom w historii ich kontaktu z Bo-giem. Jahwe objawi się już nie sporadycznie, w wyjątkowych momen-tach i wybranym jednostkom – jak czynił dotychczas – ale na stałe za-mieszka pośrodku swego ludu. Chwała Jahwe po raz pierwszy objawi się na oczach całego domu izraelskiego w czasie całej ich wędrówki (Wj 40,48). Jahwe będzie mieszkać pośród synów Izraela i będzie ich Bogiem (por. Wj 29,45). Wszystkie te kluczowe wydarzenia Księgi Wyjścia dzieją się w tle naszego opowiadania.
43 T. BrzEgoWy, Pięcioksiąg Mojżesza, jw., 139.
44 Por. K. romaniuk, Krótki zarys historii zbawienia, Warszawa 1987, 72n; S. stE
-fanEk, 155.
45 R.J. clifford, Księga Wyjścia, w: KKB, 92.
46 T. BrzEgoWy, Pięcioksiąg Mojżesza, jw., 170.
63 Rozdział I. Analiza literacka tekstu Wj 25-31; 35-40