Dawne granice własnościowe i administracyjne w układzie przestrzennym i fizjonomii zabudowy

Każde miasto bez wyjątku charakteryzuje się specyficzną i indywidualną morfologią , a przez to unikalnym krajobrazem kulturowym. Jak już wskazano wcześniej, Łódź dysponuje obsza-rem o różnej genezie. Obecny krajobraz kulturowy przestrzeni miejskiej Łodzi wywodzi się z uwarunkowań kształtowania terenu pod wpływem i na sposób miejski, nadając mu okre-śloną funkcję i formę. Z drugiej strony w krajobrazie kulturowym miasta istnieją obszary o genezie niemiejskiej. Funkcjonowanie tych terenów pod szyldem miejskim stało się za sprawą kolejnych inkorporacji sąsiadujących z miastem obszarów. Koegzystencja tak roz-maitych terenów pod administracją miasta, jak podkreśla M. Koter – w wyniku konieczności dostosowania starych form do zmieniających się funkcji miasta, prowadziła do przekształca-nia się ich morfologii 18. Z pewnością takie przeobrażenia następowały i następują w różnym

większość Ksawerowa, Charze, Chocianowice, Retkinię, Brus, Cygankę, Złotno, Jagodnicę-Złotno, Grabieniec, Mikołajew, Teofilów, Budy Kałowskie, Kochanówkę, Kały, Piskowiec, Marianów i Pabianę, część Żabieńca oraz Kolonię Radogoszcz.

14 Do Łodzi włączonych zostało w całości blisko 90 typów osiedli a fragmentarycznie 12 innych położonych w gminie wiejskiej Chojny, części gminy Brus i Rąbień, w gminie Radogoszcz oraz części gmin Łagiewniki, Dobra, Nowosolan, Widzew, Wiskitno i Gospodarz. Inkorporowano także gminę miejską Rudę Pabianicką.

15 M. K o t e r, Organizacja terytorialna Łodzi…, s. 19–40.

16 Na podstawie informacji podanych na stronie internetowej Urzędu Miasta Łodzi – www.uml. lodz.pl, dostęp: 29 sierpnia 2009 roku.

17 W granice administracyjne Łodzi dostały się następujące osiedla: Romanów, Zimna Woda, So-kołów, część wsi Nowe Łagiewniki ( Łagiewniki Parcele ), Nowy Imielnik, Nowe Moskule, Wilanów, Nowosolna, Mileszki, Wiączyń Górny, Sąsieczno, Nery, Andrzejów, Feliksin, Huta Szklana, Wiskitno A-Las, Wiskitno, Bronisin, Łaskowice, Lublinek, Jagodnica, Huta Jagodnica, część wsi Antoniew i fragment miasta Konstantynów Łódzki.

18 M. K o t e r, Struktura morfogenetyczna wielkiego miasta na przykładzie Łodzi, „Acta Universitatis Lodziensis”, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego. Nauki Matematyczno-Przyrodnicze” 1979, seria II, z. 21, s. 25–52.

stopniu, a łatwiej działają i uwidaczniają się w modelowaniu fizjonomii zabudowy aniżeli rozplanowaniu wcześniejszej struktury osadniczej. Ten fakt rodzi pytania: Czy oraz na ile widoczne są granice własnościowe takich form przestrzennych w krajobrazie kulturowym miasta ? Czy same dawne granice miasta zostały zatarte przez jego późniejszy rozwój ?

Pewnym wycinkiem przestrzeni reprezentatywnej do ukazania rozwoju miasta Łodzi jest strefa ulicy Pomorskiej 19. Geneza samej ulicy Pomorskiej wiąże się z powstaniem Nowego Miasta, jednakże jej przebieg nawiązywał do wcześniejszego układu dróg lokal-nych. Na początku XIX wieku obejmował on system dróg lokalnych łączących punkty osadnicze klucza łódzkiego dóbr biskupów kujawskich z oddalonymi na wschód wsiami: Stokami ( Dobra Stokowskie ), Mileszkami ( Dobra Mileskie ) i Nowosolną , Właściwa jej forma ukształtowana została w latach trzydziestych XIX wieku. Stała się ona wtedy arte-rią wylotową z miasta, łączącą Łódź z Nowosolną , a także dalej prowadzącą w kierunku Brzezin. Od powstania ulicy, w latach formowania się Nowego Miasta, miało miejsce kilka zmian administracyjnych granic w tej części Łodzi – w 1823, 1840, 1915, 1940, 1946 i 1988 roku. Wpłynęły one na rozszerzenie pod miejskim adresem długości strefy ulicy Pomorskiej. Zmiany te z różnym efektem przekształcały inkorporowane tereny. Dziewiętnastowieczny dynamiczny rozwój miasta powodował urbanizację wchłanianego obszaru. Tereny te uzyski-wały nowy układ przestrzenny i poddawane były procesom urbanizacyjnym. Obszary włą-czane do Łodzi w dwudziestym wieku wskutek zmniejszonego tempa rozwojowego miasta nie ulegały znaczniejszym przemianom. Dołączone tereny albo poddawane były parcelacji przy zachowaniu pierwotnej struktury agrarnej ( Podgórze – swój układ przestrzenny odzie-dziczyło po rozplanowaniu pól wsi Antoniew ), albo wnosiły swoisty układ przestrzenny, który wykształcony został w bezpośrednim powiązaniu z miastem jako przedmieścia ( Stoki ) bądź w sposób od niego niezależny, na zasadzie dziedzictwa dawnych form wiej-skich – Mileszki, Henryków, Nowosolna.

Najdłuższa, bo przeszło jedenastokilometrowa (11,2 km ) ulica Pomorska przebiega równoleżnikowo ( wyłączając jej ostatni 1700-metrowy odcinek ). Stanowi ona swojego rodzaju oś osadniczą , na której odłożyły się efekty procesów rozwoju miasta. Oś ta wskazuje zarówno mnogość form morfologicznych danych obszarów własnościowych składających się na specyficzny krajobraz kulturowy miasta, jak i identyfikuje zmieniający się historycznie zasięg terytorialny miasta.

Uwzględniając zarysowany podział, w krajobrazie kulturowym strefy ulicy Pomorskiej można wyróżnić występowanie następujących linii granicznych:

a ) trzy granice między dawnymi podziałami własnościowymi – między: Kluczem Łódz-kim a Dobrami Stoki, Dobrami Stoki a Dobrami Mileszki oraz Dobrami Mileszki a Kluczem Wiączyńskim ( por. ryc. 1 ),

b ) pięć granic odzwierciedlających historyczny zasięg miasta – między terenami inkor-porowanymi między 1821 a 1823 rokiem, 1823 a 1840 rokiem, 1840 a 1915 rokiem, 1915 a 1940 (1946 rokiem ) 20, 1940 (1946 rokiem ) a 1988 rokiem 21.

19 Strefę ulicy Pomorskiej w Łodzi tworzą podstawowe elementy morfologiczne miasta, tj. element liniowy – ulica, elementy powierzchniowe – działki bezpośrednio przylegające do ulicy i mające jej adres oraz elementy przestrzenne – budynki i budowle znajdujące się na wskazanych działkach.

20 Cofnięte po wojnie zmiany administracyjne okupanta niemieckiego zostały wykorzystane przez polskie władze i powtórzone w identycznym wymiarze w tej części miasta w 1946 roku.

21 Przebieg tych granic można odnaleźć w następujących planach: Plan Nowego Miasta z 1823

roku – Plan sytuacyjny uregulowania Ogrodów Sukienniczych w Miecie Łodzi, F. De Viebig, reprodukcja, Justyna Wojtkiewicz

Granice między obszarami o różnej przynależności prawnowłasnościowej warunkowały zazwyczaj przebieg granic, na których formowano inkorporacje nowych terenów do miasta 22. I tak też na tej zasadzie dwie granice administracyjne miasta występujące w strefie ulicy Pomor-skiej oparte zostały na kryterium podziału prawnowłasnościowego. Przebieg ich pokrywa się w przypadku dawnej granicy między Kluczem Łódzkim a Dobrami Stoki i granicą admini-stracyjną miasta z 1840 roku oraz dawnej granicy między Dobrami Stoki a Dobrami Mileszki i granicą miasta wyznaczoną w 1940 roku. Wszystkie wymienione rodzaje dawnych granic w różnym stopniu są czytelne w obecnym krajobrazie kulturowym strefy.

Pierwsza z tych wspólnych granic oddzielała obszar Klucza Łódzkiego od Dóbr Stoki ( ryc. 3. ), a ustalona w 1840 roku granica miasta w tej części Łodzi funkcjonowała przez 75 lat. Biorąc pod uwagę, że jest to czas formowania się Łodzi tzw. wielkoprzemysłowej, spodziewać się by można było trwałych śladów zapisanych w morfologii. Nakreślony dzie-więtnastowiecznymi szkicami układ przestrzenny dla wcielonego obszaru w tej części miasta pozostawał jednak głównie w sferze planów 23. Wprawdzie widoczne są ogólne zarysowania jego założenia, to jednak na podstawie zarysu działek nie sposób jest wyraźnie wskazać prze-bieg dawnej granicy. Natomiast do odnalezienia jej mogą prowadzić pewne różnice w fizjono-mii zabudowy. Nie są one nakreślone w oparciu o czas jej powstania, tylko poprzez pełnioną dzisiaj funkcję. Na sąsiadujących z dawną granicą działkach po stronie zachodniej wybudo-wane zostały od lat pięćdziesiątych XX wieku akademiki Uniwersytetu Łódzkiego, natomiast po stronie wschodniej na sąsiadujących działkach zlokalizowane są ogródki działkowe.

Ryc. 3. Granica między Kluczem łódzkim a Dobrami Stoki Źródło: Opracowanie własne na podstawie www.modgik.lodz.pl

zbiory własne; Topograficzna Karta Królestwa Polskiego 1822 – 1843, BUŁ Zb. Kart. K6025; Rysunek

ręczny miasta Łodzi z 1849 r., MHMŁ, sygn. I-H/2749; Plan der Grundbesitzunges samt Fabricken des Herrn Prezes Karl Scheibler mit der Umgebung der Stadt Lodz, R. Miciński, 1877, APŁ Zb. Kart. 527s; Plan miasta Łodzi, 1939 rok, BUŁ, Zb. Kart. K3131; Plan miasta Łodzi, 1950 rok, zbiory własne; Plan miasta Łodzi, 1990 rok, zbiory własne.

22 M. K o t e r, Organizacja terytorialna Łodzi…, s. 19–40.

23 Projekt organizacji przestrzennej w tej części miasta przedstawiają m.in. plany: Plan der

Grund-besitzunges…; Plan miasta Łodzi w 53 arkuszach, Starzyński W., 1897, APŁ, Zb. Kart. 1.

Działki ewidencyjne Numery ewidencyjne działek Przebieg ulicy Pomorskiej Linia granicy Legenda

Druga wskazana wspólna granica, to linia rozdzielająca dawne Dobra Stoki od Dóbr Mileszki i jednocześnie granica administracyjna miasta wyznaczona w 1940 roku, która egzystowała w tej części miasta Łodzi przez 48 lat ( ryc. 4 ). Przebieg granicy nawiązywał do linii zasięgu sąsiadujących tu jednostek osadniczych – wsi i folwarku Mileszki, Henry-kowa i Kolonii Jędrowizna, wobec czego granica biegła za Kolonią Jędrowizna południkową dróżką do obecnej ulicy Pomorskiej, a na jej wysokości skręcała na wschód i aż do ulicy Henrykowskiej biegła jej południową pierzeją. Okres gospodarki centralnie planowanej, mimo śmiałych możliwości i rozwiązań z punktu widzenia osadniczego, nie zatarł granicy w płaszczyźnie układu przestrzennego. Nie nastąpiło to także w późniejszym okresie. Nadal w obecnym krajobrazie kulturowym granicę wyraźnie obrazuje układ pól i działek. Trwałość jej istnienia podkreśla także kryterium fizjonomii zabudowy. Mimo że na działkach dominuje typ zabudowy jednorodzinnej z różnych przedziałów czasowych, to brak budynków po stro-nie południowej ulicy Pomorskiej przypomina o byłej granicy.

Ryc. 4. Granica między Dobrami Stoki a Dobrami Mileszki Źródło: Opracowanie własne na podstawie www.modgik.lodz.pl

Ostatnia dawna granica wyznaczająca podział wg zasad prawnowłasnościowych ( między Dobrami Mileszki a Kluczem Wiączyńskim, a obecnie Nowosolną 24 ) widoczna jest klarownie w krajobrazie kulturowym strefy ulicy Pomorskiej ( ryc. 5 ). Zauważalna ona jest w ukształto-waniu powierzchni obszaru, w wyraźnym „skręcie” ulicy Pomorskiej z kierunku północno-zachodniego na północny, ale przede wszystkim w układzie pól i działek z nią sąsiadujących. Natomiast kompletnie nieczytelna jest w fizjonomii zabudowy, gdyż zarówno po jednej, jak i po jej drugiej stronie występuje taki sam typ zabudowy jednorodzinnej ( por. ryc. 9 c ).

Pierwsza 25 z granic, obrazująca zmiany administracyjne miasta, w strefie ulicy Pomor-skiej przebiegała między obszarem dawnego Nowego Miasta i Ogrodów Miejskich, ulicą Wschodnią ( ryc. 6 ). Oddzielała ona obszar o odmiennych funkcjach i rozplanowaniu.

24 Nowosolna powstała na gruntach Dóbr Wiączyńskich w 1801 roku w ramach kolonizacji fryde-rycjańskiej.

25 Zmiana administracyjna z 1823 roku jest również pierwszą zmianą granic Łodzi przemysłowej.

Działki ewidencyjne Numery ewidencyjne działek Przebieg ulicy Pomorskiej Linia granicy Legenda Justyna Wojtkiewicz

Ryc. 5. Granica między Dobrami Mileszki a Kluczem Wiączyńskim Źródło: Opracowanie własne na podstawie www.modgik.lodz.pl

Ryc. 6. Granica między terenami inkorporowanymi do miasta w 1821 a 1823 roku Źródło: Opracowanie własne na podstawie www.modgik.lodz.pl

Ogrody powstały jako uzupełnienie Nowego Miasta. Działki w tej części Nowego Miasta rozplanowane zostały w oparciu o moduł pięcioprętowy, czyli 21,6 m i otrzymały kształt prostokątów, zróżnicowanych co do wielkości na dwa typy, o długości i powierzchni placów pozostających względem siebie w proporcji jak 1:2. Zgodnie z założeniem działki ogrodowe rozplanowane były w oparciu o odmienny niż siedliskowe moduł. Ich szerokość wynosiła 8 prętów ( 34,56 metra ), a długość – 50 prętów ( 216 metrów ) 26. W obecnym krajobrazie kul-turowym dawna granica widoczna jest w sferze układu przestrzennego. Stałość pierwotnego

26 M. K o t e r, Geneza układu przestrzennego Łodzi…, s. 130.

Działki ewidencyjne Numery ewidencyjne działek Przebieg ulicy Pomorskiej Linia granicy Legenda Działki ewidencyjne Numery ewidencyjne działek Przebieg ulicy Pomorskiej Linia granicy Legenda

rozplanowania zachowały działki położone po zachodniej części granicy ( Nowe Miasto ), a na skutek procesów komasacji i parcelacji działek na terenie byłych Ogrodów Sukienni-czych zatarły pierwotne rozplanowanie. W wyniku porównywalnej formy, funkcji i czasu powstania budynków omawiana granica w fizjonomii zabudowy jest niewidoczna, gdyż dominują czteropiętrowe kamienice mieszkalne z początku XX wieku, szczelnie wypełnia-jące powierzchnię działki ( por. ryc. 9 a ).

Druga granica administracyjna miasta, między terenami miasta inkorporowanymi w 1823 a 1840 roku, przebiegała w omawianej przestrzeni, początkowo ulicą Ogrodową ( ryc. 7 ). Na podstawie jej przebiegu powstała obecna ulica Kamińskiego. Granica ta rozdzielała teren Ogrodów Miejskich i pole dla proboszcza 27.

Ryc. 7. Granica między terenami inkorporowanymi do miasta w 1823 a 1840 roku Źródło: Opracowanie własne na podstawie www.modgik.lodz.pl

Sama granica obecnie nie jest widoczna ani w układzie przestrzennym, ani w fizjonomii zabudowy. Natomiast niezmiernie czytelne w układzie miasta jest rozwiązanie przestrzenne obejmujące zasięg dawnego pola proboszcza – charakterystyczny trójkąt oparty o obecne ulice: Kamińskiego, Źródłową , Uniwersytecką. Obecna ulica Uniwersytecka wyznaczona została ukośnie, a jej wyjątkowy przebieg jest wynikiem genezy – oddzielała ona las rzą-dowy od pola przeznaczonego dla łódzkiego proboszcza. Funkcjonowanie dawnej granicy przyczyniło się więc do powstania nowej formy przestrzennej – ulicy.

Czwarta 28 granica administracyjna zasięgu historycznego Łodzi przeprowadzona została niezgodnie z kryterium prawnowłasnościowym ( ryc. 8 ). Przebiegała ona bowiem ulicą Pomorską do dzisiejszej ulicy Edwarda, rozdzielając tym samym obszar wsi Antoniew. Ponieważ sąsiadujący z granicą obszar podlegał znacznym inwestycjom, zarówno w fizjo-nomii zabudowy, jak i w układzie przestrzennym granica ta jest niewidoczna. Pierwsza

27 Była to rekompensata za zajęte mu trzy pasma gruntu w dawnej niwie starowiejskiej. M. K o t e r,

Geneza układu przestrzennego Łodzi…, s. 63.

28 Charakterystyka trzeciej i piątej granicy, odzwierciedlającej historyczny zasięg miasta, przedsta-wiona zostały przy problemie granic między dawnymi dobrami.

Działki ewidencyjne Numery ewidencyjne działek Przebieg ulicy Pomorskiej Linia granicy Legenda Justyna Wojtkiewicz

znacząca inwestycja zacierająca ówczesny krajobraz kulturowy miała miejsce w 1926 roku i dotyczyła przeprowadzenia łódzkiej kolei obwodowej. W latach 1935–1937 zlokalizowany został zbiornik wody pitnej. Po kolejnej inkorporacji, już w ramach miasta, od roku 1975 powstawał na tym obszarze kompleks szpitalny CKD, należący obecnie do Uniwersytetu Medycznego ( por. ryc. 9b )

Ryc. 8. Granica między terenami inkorporowanymi w 1840 a 1915 roku Źródło: Opracowanie własne na podstawie www.modgik.lodz.pl