Ważniejsze obiekty

2.1. Widok na pole bitwy pod Burkatowem i Lutomią

Historia obiektu. Podczas trzeciej wojny śląskiej, która była częścią wojny siedmioletniej (1756–1763 ) pomiędzy habsburską Austrią i Prusami Hohenzollernów o panowanie nad Śląskiem, w dniu 21 czerwca 1762 roku nieopodal Bystrzycy, na polach Burkatowa ( niem. Burkersdorf ) i pobliskich miejscowości, rozegrała się wielka bitwa – jedna z ostatnich w tej wojnie, która doprowadziła do utrwalenia pruskiego panowania nad Śląskiem 1. Austriacy przygotowali w Złotym Lesie sześć umocnionych fortów, wykopali liczne szańce i stano-wiska artyleryjskie, ustawili zasieki i palisady. Rozmieszczono na nich 8 tysięcy żołnie-rzy. Wzmocniono też pozycje po wschodniej stronie doliny Bystrzycy, zarówno w górach, w pasie obejmującym Bojanice i Lutomię, jak i na nizinie w kierunku Świdnicy 2. Prusacy początkowo pod osłoną nocy dolinkami górskimi wysłali duże siły, które miały zaatakować pozycje austriackie od tyłu. W ciągu dnia wojska pruskie pod dowództwem króla Fryderyka Wielkiego przypuściły również ataki na fortyfikacje austriackie i rozgromiły broniące się wojska austriackie. Dla upamiętnienia tego zwycięstwa na pobliskiej Widnej Górze ( dawniej Belvederberg ) wzniesiono pamiątkowy obelisk, zniszczony niestety po II wojnie światowej.

1 www.burkatow.com/bitwa.htm

2 Ibidem.

Opis i udostępnienie. Teren pola bitwy, który rozciąga się od Witoszowa po Lutomię, jest dobrze widoczny z proponowanego punktu widokowego ( doskonale jest także widoczna Świdnica ). Na tablicy, poza historią bitwy i planem rozmieszczenia wojsk, powinna zna-leźć się panorama z zaznaczeniem ważniejszych miejsc. Należałoby również umieścić kilka mniejszych map pokazujących rozwój sytuacji podczas bitwy w kolejnych jej fazach.

Ryc. 2. Plan bitwy pod Burkatowem i Lutomią , za: www.burkatow.com/bitwa.htm

2.2. Stanowiska artylerii austriackiej na Widnej Górze

W pobliżu szczytu znajdują się pozostałości szańców artylerii austriackiej. W najbliższej okolicy takich śladów jest wiele. Tablica informacyjna poza planem pola bitwy z zaznacze-niem lokalizacji obiektu powinna zawierać ilustracje sposobu budowy takich fortyfikacji w czasach wojen śląskich, być może także podstawowe informacje o podstawach sztuki for-tyfikacyjnej. Stanowisko to jest bezpośrednio powiązane ze stanowiskiem 1.

2.3. Teren kopalni „Segen Gottes”/„Christinenglück”/ „Victor Friedrich”/ „Wilhelmine”/„Beathe”

Historia obiektu. Prace górnicze w dolinie Bystrzycy i jej sąsiedztwie były prowadzone przez kilkaset lat, być może już w XIV wieku wypłukiwano tu złoto ze złóż okruchowych. Pierwsze wzmianki o górnictwie w okolicach Świdnicy znajdują się w dokumentach z XV wieku, jednak bez podania lokalizacji. Natomiast doliny Bystrzycy dotyczą dokumenty z okresu od XVI do XX wieku 3. W niektórych czasach wydobycie prowadzono nawet

3 M. S t y s z, M. M ą c z k a, R. B a n d u c h, Górnictwo rud metali w rejonie Bystrzycy Grn.,

Luba-chowa i Modliszowa – próba lokalizacji… [w:] Dzieje górnictwa – element europejskiego dziedzictwa Marek J. Battek, Maciej Madziarz

w kilkunastu kopalniach jednocześnie. Na górze Widnej prace były wielokrotnie wznawiane i porzucane ( stad zmiany nazwy kopalni ), ostatnie próby podejmowano jeszcze w XX wieku, nawet po II wojnie światowej badano tutejsze złoża pod kątem występowania uranu.

Opis i udostępnienie. Na południowym zboczu góry Widnej, zwłaszcza w pobliżu doliny potoku, widoczne są duże hałdy, a bliżej dna doliny pozostałości wylotów sztolni. Na tablicy informacyjnej powinny znaleźć się: historia eksploatacji kruszców w tej okolicy, sposoby wykonywania wyrobisk. Warto zamieścić reprodukcję oryginalnego zachowanego planu górniczego z 1840 roku. Celowe byłoby rozważenie udostępnienia turystom jednej ze sztolni ze względu na ich wyjątkową wartość historyczną. Udostępnianie takie z wykwalifikowa-nym przewodnikiem, w odpowiednich strojach i obuwiu, z lampami, mogłoby być dużą atrakcją turystyczną. Z kolei zbieracze minerałów mogliby próbować poszukiwań w wyzna-czonym i odpowiednio przygotowanym miejscu na hałdzie.

2.4. Kopalnia „Marie Agnes” w Bystrzycy Górnej

Historia obiektu. Zachowało się bardzo niewiele dokumentów dotyczących tej kopalni. Nawet używana obecnie nazwa kopalni widnieje tylko w jednym zachowanym dokumen-cie z 1904 roku. Ostatnie badania 4 wskazują , że jest to dawna kopalnia „Conrad Glück”, pochodząca z XVIII wieku, a założona prawdopodobnie na jeszcze starszych wyrobiskach. Kopalnia ta na początku XX wieku została podzielona na trzy pola górnicze, z których jedno nosiło obecnie używaną nazwę.

Opis i udostępnienie. Poniżej toru kolejowego biegnącego w tym miejscu po murowa-nej galerii, przy drodze gruntowej na prawym brzegu Bystrzycy znajduje się wylot kopalni „Marie Agnes”. Wyrobiska wykonano w skale gnejsowej w miejscu występowania żyły rud ołowiu, srebra i cynku 5. Stan wyrobisk jest dobry i osoby odpowiednio wyposażone ( właściwy ubiór, hełm, oświetlenie ) i nie cierpiące na klaustrofobię mogą pokusić się przy zachowaniu ostrożności na wejście do sztolni ( należy uważać, by nie wpaść do zawodnio-nego szybiku ). Zwiedzanie umożliwia zapoznanie się z budową geologiczną oraz sposobami wykonywania wyrobisk górniczych. Obecnie kopalnia jest dość często zwiedzana przez przechodzących obok wejścia turystów. W przyszłości po dostosowaniu powinna zostać udo-stępniona dla normalnego ruchu turystycznego z przewodnikiem.

2.5. Most kolejowy w Lubachowie

Historia obiektu. Kolej Bystrzycka ( niem. Weistritztalbahn ) łączy stacje Świdnica-Kraszewice i Jedlina-Zdrój. W nomenklaturze PKP nosi numer 285. Zbudowana została w latach 1902– 1904. Na stacji Jugowice odgałęzia się linia do Walimia. W latach II wojny światowej linia

kultury, red. P. P. Z a g o ż d ż o n, M. M a d z i a r z, t. 1, Wrocław 2008, t. 2, Wrocław 2009, t. 3, Wrocław

2010, tu: t. 3, s. 459–482; M. M a d z i a r z, Tereny dawnych robót górniczych w Bystrzycy Górnej,

Modliszowie i Dziećmorowicach w świetle danych archiwalnych i badań współczesnych [w:] Dzieje górnictwa…, tu: t. 1, s. 159–180.

4 M. S t y s z, M. M ą c z k a, R. B a n d u c h, op. cit.

5 S. J a n u s z e w s k i, Zabytki techniki Dolnego Śląska, Warszawa 1988.

była wykorzystywana do zaopatrywania budowy kompleksu „Riese”. Ruch kolejowy zlikwi-dowano ostatecznie w 2000 roku, jednak faktycznie nie była wykorzystywana już wcześniej 6. Opis i udostępnienie. Trasa linii poprowadzona jest malowniczą doliną rzeki Bystrzycy. Na trasie znajdują się liczne wiadukty i mosty. Zbudowane jako zazwyczaj wieloprzęsłowe, przeważnie z kilkoma przęsłami blachownicowymi i jednym lub dwoma kratownicowymi, są wspaniałymi zabytkami budownictwa kolejowego. Jeden z kilku niezwykle interesują-cych mostów i wiaduktów leży na terenie Lubachowa. Na tablicy powinna znaleźć się histo-ria linii kolejowej wraz z jej mapą i zdjęciami innych mostów tej linii.

2.6. Elektrownia wodna w Lubachowie

Historia obiektu. Zbudowana została w latach 1912–1917 razem z zaporą Jeziora Bystrzyc-kiego. Jednak jej budowę planowano już w XIX wieku, w okresie szybkiego rozwoju energe-tyki wodnej. Elektrowownia jest zachowana bez większych zmian od dnia budowy.

Ryc. 3. Hala maszyn elektrowni w Lubachowie ( fot. autor )

Opis i udostępnienie. Zachowane niemal w całości oryginalne wyposażenie oraz wystrój wnętrz stawia elektrownię w rzędzie najcenniejszych zabytków techniki Dolnego Śląska. Turbiny systemu Francisa zasilane są wodą z Jeziora Bystrzyckiego przez blisko kilome-trowy podziemny rurociąg o przekroju 1800 mm 7. Elektrownia jest w pełni sprawna i nadal

6 www.potorach.pl/baza-obiektow/63,kolej-bystrzycka

7 www.jew-energia.pl/index.php ?option=com_content&view=article&id=70&Itemid=92

funkcjonuje, co jednak jest przeszkodą w zwiedzaniu, dlatego należałoby dążyć do stworze-nia warunków do jej zwiedzastworze-nia przez turystów ( np. w weekendy ). Obecnie oglądanie jest możliwe tylko wyjątkowo, np. podczas Sowiogórskiego Festiwalu Techniki lub podobnych imprez. Przy obiekcie należałoby umieścić tablicę z licznymi zdjęciami z wnętrza elektrowni.

2.7. Zapora Jeziora Bystrzyckiego w Lubachowie

Historia obiektu. Zapora została zbudowana razem z elektrownią. Spiętrzenie Bystrzycy spowodowało powstanie jeziora o długości blisko 3 km, jednocześnie zatopiona została wieś Schlesiertal. Poza zasilaniem elektrowni zapora miała na celu ochronę przeciwpowodziową oraz zasilanie pobliskich miejscowości w wodę pitną.

Opis i udostępnienie. Długość zapory w koronie wynosi 230 m, szerokość u pod-stawy to 29 m, wysokość 44 m. Zapora ma 10 stałych otworów przelewowych, cztery upu-sty ulgi ( w środkowej części korpusu ) oraz 2 upuupu-sty denne. Jest wspaniałym przykładem dzieła hydrotechnicznego z początku XX wieku. Jezioro ma ok. 50 ha powierzchni. Na jego lewym brzegu, tuż przy zaporze, znajduje się obryw skalny, który odsłonił żyłę pegmatytową z dużą ilością biotytu i turmalinami. Miejsce ciekawe dla zbieraczy minerałów, zwłaszcza początkujących.

2.8. Zamek Grodno

Historia obiektu. Zamek Grodno ( niem. Kynsberg, Kinsberg, Kinsburg ) został prawdo-podobnie założony na przełomie XIII i XIV wieku przez księcia świdnicko-jaworskiego Bolka I, jednak pierwszy dokument świadczący o istnieniu zamku pochodzi z 1315 roku. Od tej pory losy zamku były burzliwe, przechodził z rąk do rąk, był wielokrotnie przebu-dowywany 8. W 1392 roku trafił we władanie królów czeskich. W XV i XVI wieku zamek zamieszkiwali rycerze śląscy, trudniący się często rabunkiem. Pod koniec XVI wieku stał się własnością cesarza Rudolfa II. Od pierwszych lat XVII wieku zamek znajdował się w rękach kolejnych możnowładczych rodów. W 1945 roku jego wnętrza zostały ograbione, a budowla przejęta przez państwo polskie. Po długotrwałym remoncie w 1965 roku zamek udostęp-niono do zwiedzania w formie trwałej ruiny, z zachowaniem kilku pomieszczeń.

Opis i udostępnienie. Zamek stoi na szczycie wzgórza Choina ( 450 m n.p.m. ), nad doliną Bystrzycy, dziś przekształconą w jezioro zaporowe. Obiekt jest pięknym przykładem architektury militarnej. Od kilkudziesięciu lat zagospodarowany turystycznie jest udostęp-niony do zwiedzania. Obecnie stanowi własność gminy Walim.

3. Podsumowanie

Utworzenie Szlaku Doliny Bystrzycy byłoby szansą na dalszy rozwój ruchu turystycznego na tym obszarze. Pozwoliłoby to na zwiększenie zatrudnienia w tej branży i stymulowa-łoby rozwój gospodarczy, nie powodując jednocześnie niszczenia środowiska naturalnego.

8 www.grodnozamek.pl/

Marek J. Battek, Maciej Madziarz

Stworzenie takiego szlaku nie wiąże się z dużymi nakładami finansowymi, ponadto sto-sunkowo łatwo uzyskać na taki cel fundusze z programów unijnych. Powinno to zachęcić lokalne samorządy do podjęcia tej inicjatywy.

SUMMARY

Creation of the Bystrzyca Valley touristic route as the way to the popularization of the unique relics of the region

Bystrzyca Valley between Burkatów and Zagórze Śląskie is interesting touristic area. Attractive position – low distance from cities Świdnica and Wałbrzych, only 70 km from Wrocław, landscape values cause the growth of the touristic movement.

In this area we can find relics of battlefield from 1762, fortifications, old mines and adits, river dam from the beginning of 20th century, water power station with original machines from 1912, some old railway bridges and viaducts and castle from 13th century.

The proposal of the creation of the one-day touristic route for foot and bicycle tourism was introduced. This marking route and construction of car parking, the prepa-ration of informative boards and the guide-book print would require. Funding would be possible from the funds of European Union.

Edward Wiśniewski

Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Witelona w Legnicy Marek J. Battek

Politechnika Wrocławska