Rozwój terytorialny Łodzi

Kształtowanie się przestrzeni miejskiej Łodzi jest procesem ciągłym, którego początków można szukać w pierwszym ćwierćwieczu XV wieku 6. Należy jednak pamiętać, że obecna przestrzeń miejska Łodzi ukształtowana została m.in. przez rozwój terytorialny miasta, który wchłaniał w strukturę miasta obszary o różnej przynależności prawnowłasnościowej ( ryc. 1 ).

1 – dzisiejsze granice Łodzi, 2– granice departamentów pruskich i województw Królestwa Polskiego,  3 – granice własnościowe dóbr, 4 – dobra szlacheckie, 5 – dobra królewskie ekonomii Zgierz,  

6 – dobra królewskie ekonomii Łazanów, 7 – dobra królewskie ekonomii Pabianice

Ryc. 1. Schemat podziału prawnowłasnościowego obszaru obecnej Łodzi u schyłku okresu przedprzemysłowego ( pocz. XIX wieku )

Źródło: M. K o t e r, Organizacja terytorialna Łodzi [w:] Studium wiedzy o regionie łódzkim.

Wybra-ne problemy, red. A. M a t c z a k, Łódź 1994.

6 Pierwsza wzmianka o Łodzi pochodzi z 1332 roku i dotyczy wsi w obrębie dóbr biskupów wło-cławskich. Prawa miejskie Łódź otrzymała z rąk króla Władysława Jagiełły w 1423 roku, potwierdzając wcześniejszy dokument lokacyjny biskupów włocławskich z 1414 roku Miasto założone zostało w od-daleniu od wsi, którą dla odróżnienia nazywano odtąd Starą Łodzią lub Starą Wsią. W wyniku drugiego rozbioru Polski w 1793 roku Łódź znalazła się pod okupacją pruską. W 1806 roku miasto zostało zsekularyzowane przez Prusaków i odtąd było własnością rządową. Po roku 1815 Łódź weszła w skład Królestwa Polskiego. Na mocy dekretu z 1820 roku o możliwościach podniesienia wytypowanych miast rządowych do rangi miast fabrycznych Łódź została zgłoszona i rok później wybrana jako miejsce założenia osady fabrycznej. Rok 1821 rozpoczyna karierę przemysłowej Łodzi, a dla dotychczasowego miasta obrano nazwę Łodzi rolniczej obrazującą zarazem jego kondycję. Zob. K. S t e f a ń s k i, Jak

zbu-dowano przemysłową Łódź. Architektura i urbanistyka miasta w latach 1821–1914, Łódź 2000, s. 13. Justyna Wojtkiewicz

Proces ten odbywał się etapami. Komasowane były obszary zarówno nieukształtowane osadniczo – np. lasy, jak i zainwestowane przestrzennie – wsie, folwarki, osady czy też miasto osadzone w strefie podmiejskiej. Wymienione formy osadnicze charakteryzowały się specyficznymi funkcjami zapisanymi w morfologii, strukturami społecznymi oraz organizacją prawnowłasnościową zamkniętą w określonych granicach administracyjnych. W zależności od siły i kierunku działania czynników strukturotwórczych ( politycznych, gospodarczych, społecznych i innych ) oraz wzrastania pakietu funkcji samego miasta, a także czasu, w którym dokonywano inkorporacji, zaabsorbowane tereny podlegały reorga-nizacji. Proces ten przybrał różną intensywność. W wyniku tego powstał indywidualny kra-jobraz kulturowy miasta, w którym można odszukać relikty dawnych form osadniczych 7. Nietypowym elementem dostrzegalnym w tej przestrzeni są niektóre dawne granice admi-nistracyjne poszczególnych jednostek osadniczych, jak i dawne granice admiadmi-nistracyjne Łodzi. Widoczne są one w sposobie zagospodarowania przestrzeni, przebiegu ulic, a także w fizjonomii zabudowy.

W rozwoju terytorialnym Łodzi można wyróżnić 2 fazy – dziewiętnastowieczną i dwu-dziestowieczną ( ryc. 2 ). Każda z nich ma przyporządkowane etapy.

Za stan wyjściowy tego procesu należy przyjąć organizację terytorialną obszaru Łodzi przed rokiem 1820. Miasto znajdowało się w zachodniej części klucza łódzkich dóbr rzą-dowych i, jak wynika z obliczeń M. Kotera, obejmowało obszar o powierzchni 1244 ha ( tj. 12,44 km2 ). Największy udział przypadał na użytki rolne 828 ha, 416 ha na lasy, a na tereny zabudowane jedynie 20 ha 8. Drugi etap rozwoju terytorialnego Łodzi wyznacza przedział czasowy 1820–1823, kiedy to częściowo na terytorium miasta a częściowo na obszarach Starej Wsi i wójtostwa łódzkiego założono pierwszą osadę przemysłową – sukiennicze Nowe Miasto. Obszar Łodzi powiększył się o 300 ha i uzyskał powierzchnię 1540 ha. Trzeci z kolei etap rozrostu terytorialnego Łodzi obejmuje fakt utworzenia w 1825 roku osady lniano-ba-wełnianej – Łódki 9. W efekcie powierzchnia miasta wzrosła do 2131 ha ( powiększenie o 591 ha ). Kolejny – czwarty – etap miał miejsce w roku 1828, kiedy poszerzono obszar Łodzi o 74 ha ( o tereny wójtostwa zarzewskiego ) poprzez utworzenie kolonii prządków lnu – Szlezyng, wobec czego Łódź w swoich granicach posiadała obszar 2205 ha. Ostatni dziwiętnasto-wieczny etap – piąty – rozwoju przestrzennego Łodzi wyznacza data 1840 roku. W wyniku inkorporacji obszar miasta powiększył się do rozmiarów 2739 ha 10. Przez dwadzieścia lat obszar w granicach administracyjnych Łodzi wzrósł ponad dwukrotnie.

7 Badania struktury Łodzi doczekały się wnikliwej analizy reprezentatntów wielu dziedzin nauko-wych. W obrębie badań historyczno-geograficznych ogrom prac poświęconych Łodzi pochodzi spod pióra profesora Marka Kotera. Zob. m.in. M. K o t e r, Geneza układu przestrzennego Łodzi przemysłowej, „Prace Geograficzne” 1969, nr 79; idem, Relikty osadnictwa średniowiecznego w planie współczesnej

Łodzi, „Przegląd Geograficzny” 1976, nr 4; idem, Kształtowanie się strefy podmiejskiej w świetle badań historyczno-geograficznych, Łódź 1985; idem, Rola wiejskich elementów morfologicznych w procesie kształtowania układu przestrzennego, Łódz 1994.

8 M. K o t e r, Organizacja terytorialna Łodzi…, s. 19–40.

9 Osada Łódka wytyczona została na obszarze wsi należącej do klucza łódzkiego – Wólki oraz 6 osad młyńskich zlokalizowanych wzdłuż rzeki Jasień ( Areszt, Wójtowski Młyn, Księży Młyn, Piła, Kulom, Lamus ), a także na części gruntów staromiejskich.

10 Do Łodzi włączone zostały obszary niezainwestowane osadniczo – las rządowy obrębu Łódź ( 467,5 ha ), na terenie którego wyrosła m.in. Nowa Dzielnica oraz część lasu obrębu Retkinia ( 66,5 ha ), gdzie zorganizowano przemysłową osadę Kąty.

Ryc. 2. Rozwój terytorium miasta Łodzi w XIX i XX wieku Źródło: Opracowanie własne na podstawie www.modgik.lodz.pl

Kolejnych dziewięć etapów wzrostu terytorium Łodzi nastąpiło w fazie dwudziestowiecz-nej. Rozpoczyna ją rok 1906, kiedy to władze carskie wcieliły obszar ponad tysiąca hekta-rów, dając ogólną powierzchnię miasta 3811 ha 11. Dwa lata później inkorporacja ta została wzbogacona jeszcze o zachodnią część wsi Doły. Za trzeci etap powiększenia obszaru Łodzi odpowiadały niemieckie władze okupacyjne, które w 1915 roku dodały do miasta ponad dwa tysiące hektarów. W efekcie Łódź liczyła 5875 ha powierzchni 12. Analogicznie do poprzed-niego, czwarty etap powiększenia Łodzi w XX wieku był autorstwa niemieckiego. W 1940 roku władze okupacyjne pomnożyły prawie czterokrotnie powierzchnię miasta z 5875 ha do 22 660 ha 13. W związku z anulowaniem decyzji władz okupacyjnych wydanych podczas

11 Rozszerzenie miasta o 1072 ha było jednoznaczne z jego wyjściem poza granice klucza łódz-kiego. Do miasta, oprócz należącej do klucza łódzkiego zachodniej części wsi Widzew, przyłączono także zurbanizowane osady podmiejskie – Dąbrówkę, Dąbrówkę Małą i Chojny Kolonię, osadę Rokicie Nowe, część wsi Rokicie Stare z wójtostwem Rokicie, osadę Karolew, część wsi Brus i osadę Żubardź.

12 Włączony 2064 ha obszar obejmował: zachodnie części Widzewa, Zarzewa i Dąbrowy, części wsi Julianów, Chojny ( Chojny Nowe ), Ruda, Rokicie Nowe, Rokicie – wójtostwo i Rokicie Stare, Brus, Żabieniec i Radogoszcz, w całości Bałuty Stare, Bałuty Nowe i Bałuty-Kolonia, folwarki: Julianów, Marysin I, Marysin II oraz części wsi Doły, Antoniew Sikawa i Antoniew Stoki.

13 Inkorporacja ta obejmowała następujące obszary: Łagiewniki, Modrzew, Rogi, Różki, część dwóch Antoniewów oraz Widzewa, Moskule, Sikawę, Stoki, Henryków, Janów, Augustów, Olechów, Jędrzejów, Folwark Wiskitno, Górki Stare, Górki Nowe, Bronisin, Konstantynę, część Dąbrowy oraz Julianowa, Chojny Stare, Józefów Chojny, Starową Górę, Gadkę Starą , Gadkę Nową , miasto Ruda Pabianicka,

Współczesne granice miasta Ulice Terytorium miasta od 1988 r. Terytorium miasta od 1965 r. Terytorium miasta od 1915 r. Terytorium miasta od 1840 r. Justyna Wojtkiewicz

drugiej wojny światowej odnośnie zmian terytorialnych miast, na mocy Dekretu PKWN z 22 sierpnia 1944 roku Łódź powróciła do przedwojennych granic. Piąty etap rozszerzenia granic miasta był wobec tego nieunikniony i nastąpił w 1946 roku. Powierzchnia miasta zwiększyła się o 152,8 km2 – z 58,75 km2 do 211,55 km2 14. Kolejne dwa etapy inkorporacji obszarów do Łodzi nie miały już tak widowiskowego charakteru. W 1959 roku włączono do miasta 2,29 ha gruntów wsi Zimna Woda, a w 1961 roku 21,06 ha terenów wsi Starowa Góra. Siódmy etap rozszerzenia terytorialnego Łodzi miał miejsce w 1965 roku i dotyczył 214 ha osiedla Andrespol. W tym samym roku, po raz pierwszy w historii zmian granic admi-nistracyjnych, powierzchnia Łodzi zredukowana została o 2,5-kilometrowy odcinek drogi Zgier–Stryków. W efekcie tych trzech etapów zmian terytorium Łodzi uzyskało powierzch-nię 21 430 ha 15. Ostatni dziewiąty etap kształtowania obszaru Łodzi wszedł w życie 1 stycz-nia 1988 roku 16 pomimo kwestionującej potrzebę rozszerzenia granic administracyjnych miasta opinii ludności zamieszkującej inkorporowane tereny. Powierzchnia Łodzi powięk-szona została o 8010 ha 17 – do 294,4 km2.

3. Dawne granice własnościowe i administracyjne