Wprowadzenie historyczne

Pierwsze na Śląsku kazanie o treściach reformacyjnych zostało wygłoszone już w 1518 roku ( kilka miesięcy po wittenberskim wystąpieniu Lutra ) przez Melchiora Hoffmanna w miejscowości Nowy Kościół niedaleko Złotoryi. W ciągu następnych kilkunastu lat za Reformacją opowiedziała się znaczna część mieszkańców regionu. Na całym Śląsku Refor-macja miała pokojowy charakter, uczeń i najbliższy współpracownik Marcina Lutra – Filip Melanchton – stawiał pod tym względem Śląsk za wzór całej Europie. W większości wypad-ków całe parafie wspólnie, łącznie z proboszczem, podejmowały decyzje o przyjęciu nowego porządku kościelnego, nie brakowało też przypadków wspólnego użytkowania jednego kościoła przez obie wspólnoty wyznaniowe. Nie notowano przy tym niemal żadnych aktów

Ryc. 1. Proponowany przebieg Szlaku Legnickiej Reformacji

przemocy wobec zwolenników drugiej z opcji religijnych ani wandalizmu ( niszczenia mienia kościelnego ) 2. Oprócz luteran na Śląsku działalność prowadzili także przedstawiciele rady-kalnych odłamów protestanckich, np. anabaptyści i schwenkfeldyści ( centrum tych ostat-nich przez kilkadziesiąt lat była miejscowość Twardocice koło Złotoryi ). Na początku XVII wieku Piastowie legniccy, podobnie jak większość rodów panujących w Europie Środko-wej ( np. Hohenzollernowie ), przeszli z luteranizmu na wyznanie ewangelicko-reformowane ( kalwinizm ) uchodzące za konfesję znacznie bardziej liberalną i otwartą niż tworzący w tym czasie intensywnie własną ortodoksję luteranizm. Zdecydowana większość protestanckich mieszkańców Śląska pozostała jednak przy luteranizmie, a Piastowie legniccy pozostali ich orędownikami.

Rys. 2. Przykład rozwiązania tablicy przy obiekcie

Sytuacja ewangelików na całym Śląsku pogorszyła się znacznie po wybuchu wojny trzy-dziestoletniej (1618 ). Odebrano im większość kościołów i usunięto niemal wszystkich pasto-rów. Szczególnie brutalne prześladowania miały miejsce w tzw. „księstwach cesarskich”, czyli tych, które po wygaśnięciu lokalnych linii książęcych przeszły bezpośrednio pod

2 Na przykład w sanktuarium maryjnym w Wambierzycach koło Kłodzka, choć po przejęciu kościoła ( w połowie XVI wieku ) przez protestantów ustały pielgrzymki, to jednak uważana przez katolików za cudowną figurka Matki Boskiej pozostała na ołtarzu głównym przez cały okres użytkowania go przez ewangelików ( do wybuchu wojny trzydziestoletniej ). Jedyny odnotowany na Śląsku akt niszczenia katolickiego mienia kościelnego przez protestantów miał miejsce w 1550 roku w kościele w Żaganiu.

panowanie ultrakatolickich Habsburgów 3. Kończący wojnę trzydziestoletnią pokój westfal-ski (1648 ) wyegzekwował jednak od cesarza zezwolenie na budowę na Dolnym Śląsku trzech kościołów protestanckich ( nazywanych z tego powodu Kościołami Pokoju ): w Głogowie, Jaworze i Świdnicy. Kościół w Głogowie runął ( według innych źródeł padł ofiarą pożaru ) już kilka lat po wybudowaniu, pozostałe kościoły do dziś pełnią rolę świątyń ewangelicko- -luterańskich, a w 2001 roku zostały wpisane na światową listę dziedzictwa kulturowego UNESCO. Kościół Pokoju w Jaworze, który jest oddalony zaledwie o kilkanaście kilo-metrów od Legnicy, ale nie należy historycznie do księstwa legnickiego, włączony został do Szlaku Legnickiej Reformacji ze względu na swój unikalny charakter.

Na mocy potwierdzonej na pokoju westfalskim zasady cuius regio, eius religio poddani w poszczególnych księstwach mieli obowiązek przyjąć konfesję wybraną przez władców lub wyemigrować. W ten sposób księstwo legnickie przyjęło wielu protestanckich uchodź-ców religijnych ( tzw. eksulantów ) z sąsiednich regionów, natomiast większość katolików księstwo legnickie opuściła. Pozostawione przez katolików kościoły ( nazywane kościołami ucieczkowymi ) przybyli protestanci adaptowali do swoich potrzeb. Oznaczało to przeważnie dodanie we wnętrzu kościoła empor ( balkonów ), nieraz wielopiętrowych, co umożliwiało bra-nie udziału w nabożeństwach większej liczbie wiernych. Dla wyposażenia kościoła luterań-skiego charakterystyczny jest tzw. trójdźwięk liturgiczny: ołtarz ( symbolizujący sakrament Wieczerzy Pańskiej ), chrzcielnica ( symbolizująca Sakrament Chrztu ) 4 oraz ambona – sym-bol Słowa Bożego, które jest ponad wszystkim. Na Szlaku Legnickiej Reformacji odwiedzić można dwa najcenniejsze w regionie kościoły ucieczkowe – w Pielgrzymce koło Złotoryi oraz w Krzywej koło Chojnowa.

Luteranizm, w odróżnieniu od rygorystycznego po tym względem kalwinizmu, odnosi się neutralnie do obrazów i rzeźb w wystroju wnętrza kościelnego – docenia ich wartości dydaktyczne, zakazuje jedynie traktowania ich jako przedmiotów kultu. Protestantyzm, wbrew powszechnym w Polsce stereotypom, nie kwestionuje istnienia świętych ani rangi Maryi jako Matki Boskiej. Sprzeciwia się jedynie traktowaniu ich jako pośredników łaski ( gdyż jedynym pośrednikiem między Bogiem a człowiekiem jest Jezus Chrystus ), natomiast docenia ich wiarę i oddanie Bogu, traktując jako wzory do naśladowania przez wiernych. Toteż wizerunki Matki Boskiej i świętych zwykle nie były z kościołów przejętych przez ślą-skich ewangelików usuwane ani tym bardziej niszczone. Bardzo popularna wśród śląślą-skich luteran była natomiast tzw. Biblia Pauperum ( Biblia dla ubogich ), czyli malowane ( zwykle na emporach ) sceny biblijne ze Starego i Nowego Testamentu, z podaniem dokładnego źró-dła przedstawianej sceny ( księga, nr rozdziału i wiersza ). Były one przeznaczone dla osób nie umiejących czytać lub takich, których nie stać było na własny egzemplarz Biblii. Naj-bardziej spektakularnymi przykładami Biblii Pauperum na Szlaku Legnickiej Reformacji są wnętrza Kościoła Pokoju w Jaworze, kościoła NMP w Złotoryi oraz kościołów ucieczko-wych w Pielgrzymce i Krzywej.

W latach późniejszych ( zwłaszcza na początku XVIII wieku ) ewangelicy w księstwie legnickim i innych regionach, gdzie mogli bez przeszkód egzystować ( m.in. na Łużycach ),

3 Na Dolnym Śląsku należały do nich m.in. księstwa: świdnickie, jaworskie i głogowskie.

4 Teologia protestancka ( wszystkich kościołów tego nurtu ) jedynie tym dwom czynnościom kościel-nym nadaje rangę sakramentów, pozostałe tej rangi nie mają , choć są również uroczyście celebrowane ( ślub, konfirmacja – odpowiednik sakramentu bierzmowania, ordynacja – odpowiednik sakramentu kapłaństwa, spowiedź – uznawana za element sakramentu komunii świętej ).

budowali także nowe kościoły, nazywane granicznymi ( lokalizowane były zwykle w pobliżu granic księstwa, aby w nabożeństwach mogli uczestniczyć także wierni z księstw „cesar-skich” ). Jest ich jednak na Dolnym Śląsku zdecydowanie mniej niż kościołów ucieczkowych, położone są w północnej części regionu ( m.in. Pogorzeliska koło Chocianowa i Trzmielowa koło Lubina ) 5. Autorzy planują w następnych latach przedłużenie Szlaku Legnickiej Refor-macji na północną część ziemi legnickiej i włączenie do niego wymienionych kościołów granicznych.

Śmierć ostatniego księcia z rodu legnickich Piastów – zaledwie 15-letniego Jerzego Wilhelma (1675 ) i jego matki, księżnej Ludwiki Anhalckiej (1680 ) – spowodowała przejście księstwa legnickiego pod władzę cesarską , a w efekcie pogorszenie sytuacji ewangelickich mieszkańców ziemi legnickiej poprzez wcielanie w życie postanowień kontrreformacji. Jednak na mocy kończącego tzw. wojnę północną pokoju w Altranstädt (1709 ) ewangelicy w księstwie legnickim otrzymali pełne prawa swobody wyznania ( w księstwach cesarskich – prawo do nabożeństw domowych ) 6. Przejście Śląska ( z wyjątkiem cieszyńskiego ) pod panowanie pruskie (1742 ) zakończyło definitywnie erę dyskryminacji ewangelików na Śląsku. Na polecenie króla Fryderyka II w całym regionie w ciągu kilku-nastu lat zbudowano kilkaset tzw. domów modlitwy ( niem. Bethaus; w ramach kurtuazji wobec katolików nie nazywano ich kościołami ) 7, w latach późniejszych ewangelicy budo-wali swoje kościoły bez żadnych ograniczeń. Najcenniejszym z kościołów tego okresu na Szlaku Legnickiej Reformacji jest klasycystyczny kościół w Zagrodnie (1789–1792 ) projektu K. G. Langhansa.

Po II wojnie światowej większość kościołów ewangelickich na Dolnym Śląsku została przejęta przez przybywających polskich przesiedleńców, którzy w zdecydowanej większo-ści byli wyznania rzymskokatolickiego. Wiele z nich zostało przebudowanych lub nadano im nowy wystrój, niekoniecznie adekwatny do protestanckiej tradycji. Spośród obiektów położonych na trasie do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego ( luterańskiego – KEA) w RP należą obecnie jedynie kościół Najświętszej Marii Panny w Legnicy oraz Kościół Pokoju w Jaworze ( nabożeństwa odbywają się w każdą niedzielę i święta ), a w Nowym Kościele luteranie spotykają się na nabożeństwach co dwa tygodnie w kaplicy urządzonej w budynku obok należącego obecnie do katolików poewangelickiego kościoła. Wyznawcami Kościoła Ewangelicko-Reformowanego są pojedyncze osoby, które na nabożeństwa ( co dwa tygo-dnie ) dojeżdżają do Wrocławia lub biorą udział w nabożeństwach luterańskich ( obydwa Kościoły honorują wzajemnie swoje nabożeństwa i udzielane sakramenty ).

5 K. R. M a z u r s k i, Powojenne losy kościołów ewangelickich na Dolnym Śląsku i Ziemi Kłodzkiej, Oddział Wrocławski PTTK, „Informator Krajoznawczy” 1989, nr 55, s. 10–20.

6 Na mocy tego pokoju na Śląsku zbudowano także 6 nowych kościołów ewangelickich ( w Kożuchowie, Żaganiu, Miliczu, Jeleniej Górze, Kamiennej Górze i Cieszynie ), ale żaden z nich nie jest położony na ziemi legnickiej. Kościoły w Kożuchowie i Żaganiu zostały zniszczone po II wojnie światowej, kościół Jezusowy w Cieszynie nadal służy społeczności ewangelickiej, trzy pozostałe zostały przejęte przez katolików. J. S z c z e p a n k i e w i c z - B a t t e k, Kościoły protestanckie i ich rola

społeczno--kulturowa, Wrocław 2005, s. 148–150.

7 Często używane, zwłaszcza w Polsce centralnej, określenie protestanckiego budynku kościelnego jako „zboru” jest nie tylko nieprawidłowe ( „zbór” w nomenklaturze protestanckiej to ludzie, którzy gromadzą się w jednym miejscu na modlitwę, a nie budynek, który temu służy ), ale jest często przez ewangelików ( zwłaszcza luteran ) odbierane wręcz jako obraźliwe ( sugerujące, że dom modlitwy „ka-cerzy” nie zasługuje na miano „kościoła” ).

2. Opis trasy Szlaku Legnickiej Reformacji: