Decyzja ramowa Rady Unii Europejskiej w sprawie pozycji ofiar w postępowaniu karnym z 15 marca 2001 r. w postępowaniu karnym z 15 marca 2001 r

Niniejsza Decyzja ma niewątpliwie istotne znaczenie w kontekście uprawnień ofiary na gruncie postępowania karnego. W preambule wskazano, że istnieje konieczność rozważenia potrzeb ofiar oraz odniesienia się do nich w sposób wszechstronny oraz

134

skoordynowany, unikając jednocześnie regulacji o charakterze częściowym, które są niespójne, a nawet mogą skutkować zjawiskiem wtórnej wiktymizacji. Zaakcentowano, że przepisy Decyzji nie odnoszą się jedynie do kwestii związanej ze stricte ochroną interesów pokrzywdzonych w procesie karnym, ale obejmuje także środki mające na celu wpieranie ofiar przed lub po postępowaniu karnym, które to mogą się przyczynić do złagodzenia skutków czynu zabronionego. Nadto, środki pomocy ofiarom przestępstwa, a zwłaszcza w zakresie odszkodowania i mediacji, nie dotyczą w żadnej mierze ustaleń poczynionych w ramach postępowania cywilnego365. Wskazano, że analogiczne powinny pozostać zasady i praktyki odnoszące się do pozycji oraz podstawowych uprawnień pokrzywdzonych, ze szczególnym uwzględnieniem prawa do bycia traktowanym z poszanowaniem godności, prawa do dostarczania i otrzymywania informacji, prawa do zrozumienia, prawa do ochrony na różnych stadiach procesu, a wreszcie prawa do otrzymania środków finansowych w zamian za doznany uszczerbek na skutek mieszkania w innym Państwie Członkowskim aniżeli to, w którym został popełniony czyn zabroniony366. Tym niemniej, regulacje omawianej Decyzji nie nałożyły na Państwa Członkowskie obowiązku zagwarantowania, aby ofiary traktowano jednakowo jak w przypadku stron postępowania. Istotne jest w tym kontekście, aby zarówno przed, jak i w trakcie procesu karnego były zaangażowane odpowiednie służby i grupy wsparcia ofiary. Podkreślono także, że wszystkie osoby posiadające kontakt z ofiarami czynu zabronionego powinny być w tym zakresie odpowiednio przeszkolone, bowiem ma to istotny charakter zarówno za względu na dobro ofiar, jak i osiągnięcia celów postępowania. Mając powyższe na względzie, należy wykorzystać obecnie obowiązujące regulacje odnoszące się do sieci punktów kontaktowych znajdujących się w Państwach Członkowskich, które co do zasady dotyczą systemu sądowniczego.367

W dalszej kolejności usystematyzowano pojęcia mające istotne znaczenie na gruncie

365 E. Bieńkowska, Funkcja kompensacyjna polskiego prawa karnego, s. 6–12; L. K. Paprzycki, W obronie

powództwa cywilnego w procesie karnym, s. 30–34; P. Hofmański, Szkodliwy dualizm w zakresie orzekania o naprawieniu szkody w procesie karnym, s. 35–39, (w:) Iuris Effectus. Kwartalnik Krajowej Szkoły

Sądownictwa i Prokuratury. Zeszyt specjalny: Ofiary przestępstw. Seminarium z okazji Dnia Ofiar

Przestępstw nt. „Naprawienie szkody pokrzywdzonemu”, Ministerstwo Sprawiedliwości, Warszawa, 23

lutego 2009 r.

366 E. Bieńkowska, Mediacja w polskim systemie prawa karnego – czy rzeczywiście jest instytucją dla ofiary

przestępstwa?, (w:) L. Mazowiecka (red.) Mediacja karna jako instytucja ważna dla pokrzywdzonego,

Warszawa 2013, s. 51 i nast.; E. Bieńkowska, Pokrzywdzony w świetle najnowszych nowelizacji przepisów

prawa karnego, Prok. i Pr. 2014, nr 3, s. 23 i nast.

367 K. Kochel, Pozycja oraz uprawnienia pokrzywdzonego w projekcie nowelizacji kodeksu postępowania

karnego, (w:) P. Wiliński (red.) Kontradyktoryjność w polskim procesie karnym, Warszawa 2013, s. 578 i

135

niniejszej Decyzji. I tak, przyjęto że ofiara oznacza osobę fizyczną, która doznała szkody, z uwzględnieniem uszkodzenia ciała bądź szkody psychicznej, ale też cierpienia emocjonalnego lub straty ekonomicznej na skutek bezpośredniego działania lub zaniechania, które stanowi naruszenie prawa karnego w danym Państwie Członkowskim. Podkreślono, że na Państwach Członkowskich spoczywa obowiązek zapewnienia, na gruncie systemu krajowego, rzeczywistej i stosownej roli ofiarom. Państwo winno kontynuować wszelkie działania zmierzające do zagwarantowania, by ofiary w czasie trwania procesu karnego były traktowane z odpowiednim poszanowaniem godności jednostki, ale również mając na względzie uznanie praw oraz uzasadnionych interesów ofiar, a w szczególności w odniesieniu do procesu karnego.³⁶⁸

Dalsze części omawianej decyzji poświęcone zostały wyszczególnieniu określonych praw przysługujących pokrzywdzonym w procesie karnym. I tak, wskazano na obowiązek spoczywający na Państwach Członkowskich, a polegający na zapewnieniu ofiarom możliwości wysłuchania ich w toku postępowania karnego oraz możliwości dostarczania dowodów. Kolejne uprawnienie dotyczy otrzymywania informacji, bowiem ofiarom powinno się zapewnić już od pierwszego kontaktu z organami ścigania możliwość otrzymywania informacji za pomocą wszelkich właściwych środków oraz w językach powszechnie rozumianych, które mają znaczenie dla ochrony interesów tychże ofiar369. Na Państwa Członkowskie nałożone także obowiązek podjęcia stosownych środków w celu ograniczenia trudności komunikacyjnych w zakresie zrozumienia przez ofiary mające status świadka w procesie karnym istotnych etapów procesu, w sposób analogiczny ze środkami tego rodzaju podejmowanymi wobec oskarżonych370. Zwrócono też uwagę, że Państwa winny zapewnić ofiarom dostęp do nieodpłatnej pomocy prawnej wówczas, kiedy to jest to uzasadnione m.in. ich rolą w procesie karnym, a zwłaszcza gdy ofiary te posiadają status strony w procesie karnym. Odnosząc się zaś do kwestii związanej z kosztami w procesie karnym warto wskazać, że Państwa Członkowskie mając na względzie obowiązujące przepisy prawne w tym zakresie, powinny zapewnić ofiarom posiadającym status strony lub świadka możliwość

368 K. Kochel, Pozycja oraz uprawnienia … (w:) P. Wiliński (red.) Kontradyktoryjność w polskim …, s. 578 i nast.

369 E. Bieńkowska, Sytuacja ofiar przestępstw w postępowaniu karnym w świetle standardów Unii Europejskiej, Studia Prawnicze 2001, nr 3–4, s. 37 i nast.; E. Zielińska, Komentarz [do decyzji ramowej Rady

2001/220/WSiSW], (w:) E. Zielińska (red.) Prawo Wspólnot Europejskich a prawo polskie, t. VI: Dokumenty karne, część II: Wybór tekstów z komentarzami, Warszawa 2005, s. 632 i nast.

370 E. Bieńkowska, Mediacja w polskim systemie … (w:) L. Mazowiecka (red.) Mediacja karna …,s. 51 i nast.; E. Bieńkowska, Pokrzywdzony w świetle …, s. 23 i nast.

136

zwrotu wydatków uiszczonych na skutek uzasadnionego udziału w procesie karnym.371 Zaakcentowano także kwestię związaną z prawem do ochrony ofiary i określono, że Państwa Członkowskie winny zapewnić stosowny poziom ochrony wobec ofiar, jak również wobec ich rodzin bądź osób posiadających pozycję zbliżoną do rodziny, w szczególności obejmujący ich bezpieczeństwo oraz ochronę prywatności. Powyższa ochrona odnosi się głównie do sytuacji, w której właściwe władze uznają, że występuje poważne ryzyko odwetu lub dowód poważnego zamiaru naruszenia prywatności powyższych osób. Kolejno, obowiązujące ustawodawstwo powinno zagwarantować możliwość uniknięcia kontaktu ofiar z przestępcami w pomieszczeniach wymiaru sprawiedliwości, chyba że postępowanie karne uzasadnia wystąpienie takiego kontaktu. Gdy jest to uzasadnione, Państwa Członkowskie powinny zapewnić także specjalne poczekalnie dla ofiar znajdujące się w pomieszczeniach sądowych. Nadto warto wskazać, że ofiarom powinna zostać zapewniona możliwość uzyskania w rozsądnym terminie decyzji w zakresie wynagrodzenia przez sprawcę czynu zabronionego wyrządzonej szkody w toku procesu karnego, jednak z wyłączeniem sytuacji, w której w określonych sprawach prawo krajowe umożliwia przyznanie odszkodowania w inny sposób.372

371 E. Bieńkowska, Funkcja kompensacyjna …, s. 6–12; L. K. Paprzycki, W obronie powództwa …, s. 30–34; P. Hofmański, Szkodliwy dualizm …, s. 35–39..

372 E. Bieńkowska, Mediacja w polskim systemie … (w:) L. Mazowiecka (red.) Mediacja karna …,s. 51 i nast.; E. Bieńkowska, Pokrzywdzony w świetle …, s. 23 i nast.

137

ROZDZIAŁ III