Wyłączenie jawności rozprawy

Niewątpliwie jedną z form ochrony świadka w procesie karnym jest możliwość wyłączenia jawności rozprawy. Otóż, kwestię powyższą reguluje art. 360 § 1 k.p.k., zgodnie z którym sąd może wyłączyć jawność rozprawy w określonym zakresie, tj. w całości lub w części, jeżeli zostanie spełniona jedna z określonych przesłanek. Ustawodawca przewidział jako warunek umożliwiający wyłączenie jawności rozprawy następujące przesłanki. Pierwszą z nich jest wywołanie zakłócenia spokoju publicznego na skutek prowadzenia sprawy jawnie. Drugą jest obraza dobrych obyczajów, a kolejną ujawnienie okoliczności, które ze względu na ważny interes państwa winny być objęte tajemnicą. Kolejnymi przesłankami jest naruszenie ważnego interesu prawnego bądź zaistnienie sytuacji, w której jeden z oskarżonych jest nieletni. Jawność rozprawy powinna być wyłączona także na czas przesłuchania świadka, który nie ma ukończonych 15 lat albo na żądanie osoby, która złożyła wniosek o ściganie. Jeżeli zaś oskarżyciel publiczny sprzeciwi się wyłączeniu jawności, wówczas rozprawa odbywa się jawnie424.

Rozpoczynając powyższą tematykę należy wskazać, że treść art. 360 § 1 k.p.k. warunkuje możliwość wyłączenia przez sąd jawności rozprawy w całości lub części, o ile jawność mogłaby wywołać zakłócenie spokoju publicznego, obrażać dobre obyczaje, ujawnić okoliczności, które z uwagi na istotny interes państwa winny być zachowane w tajemnicy, bądź gdy powyższe może naruszyć ważny interes prywatny. Jeżeli sąd poweźmie przekonanie o istnieniu którejś z wymienionych przesłanek, może wyłączyć jawność rozprawy.

160

Jednocześnie można nadmienić, że rodzaj przesłanek wymienionych w art. 360 § 1 k.p.k. warunkuje, że co do zasady winno się wyłączać jawność, chyba że zajdą szczególne okoliczności, które powodują, że nie może dojść do wyłączenia jawności rozprawy. Powyższe może mieć zastosowanie w sytuacji naruszenia ważnego interesu prawnego oraz w zakresie obrazy dobrych obyczajów. Ciężko bowiem przyjąć, że sąd nie dokonałby wyłączenia jawności rozprawy gdy zaistnieje okoliczność, która może doprowadzić do zakłócenia spokoju publicznego lub do ujawnienia faktów, które z powodu ważnego interesu państwa winny być zachowane w tajemnicy. Sąd wyłącza jawność postanowieniem, które podlega uzasadnieniu. Na postanowienie nie przysługuje żaden środek zaskarżenia⁴²⁵.

Odnosząc się zaś do kwestii samego postanowienia należy wskazać, że powinno ono przede wszystkim zawierać zakres wyłączenia poprzez wskazanie, czy wyłączenie dotyczy całości, czy też części rozprawy. Rozstrzygnięcie co do powyższego zakresu uzależnione jest od ustalenia, czy wszystkie fakty dotyczące postępowania powinny być objęte wyłączeniem jawności, czy też tylko ich część. Należy mieć jednak na uwadze, że wyłączenie jawności w części może nastąpić tylko wówczas, gdy możliwy jest w takiej właśnie części podział materiału dowodowego zgromadzonego w sprawie. Wyłączenie jawności w trybie art. 360 § 1 k.p.k. następuje z urzędu, tym niemniej stronom oraz osobom bezpośrednio zainteresowanym przysługuje możliwość złożenia wniosku o wyłączenie jawności w trybie art. 9 § 2 k.p.k.426

Warto szczegółowo rozwinąć kwestię możliwości wyłączenia jawności rozprawy, zwłaszcza na wniosek świadka. Powyższe bowiem stanowi niewątpliwie istotny element ochrony świadka. Rozważania w tym zakresie warto rozpocząć od stwierdzenia, że przesłanki wskazane w art. 360 § 1 k.p.k. mają charakter ocenny, co z kolei powoduje, że stosowanie tego przepisu winno być poprzedzone stosowną analizą, zaś samo postanowienie sądu powinno być szczegółowo uzasadnione427. Pierwszą przesłanką jest wyłączenie jawności spowodowane możliwością wywołania zakłócenia spokoju publicznego. Powyższa przesłanka może zaistnieć, gdy w toku rozprawy głównej zostają ujawnione wyjątkowo bulwersujące okoliczności, a w szczególności takie, które powodują oburzenie wśród opinii publicznej428. Mając to na względzie warto wskazać, że przesłanka ta dotyczy jedynie realnego zagrożenia spokoju publicznego, które może skutkować nawet rozruchami bądź zamieszkami o zasięgu

425 Idem.

426 Idem.

427 P. Hofmański, Kodeks..., s. 443.

161

społecznym429. Warunkiem wyłączenia jawności na podstawie tej przesłanki nie jest jednak, niezależne od formy, zakłócanie samego przebiegu rozprawy. Gdy zaistnieje bowiem taka okoliczność sąd dysponuje instrumentami o charakterze porządkowym.

Kolejna przesłanka dotyczy obrazy dobrych obyczajów na skutek prowadzenia postępowania karnego w sposób jawny. I tak, powyższe może zaistnieć wówczas, gdy postępowanie dowodowe w sprawie odnosi się do okoliczności drastycznych, a w szczególności dotyczących sfery intymnej osób biorących udział w procesie430. Słusznie podkreśla się w doktrynie, że niejednokrotnie obraza dobrych obyczajów może mieć wpływ na przesłankę ważnego interesu prywatnego431.

Z kolei ważny interes państwa skutkuje koniecznością zapewnienia stosownej ochrony informacji, których ujawnienie może spowodować szkodę dla Rzeczypospolitej Polskiej. Warto jednak zważyć, że treść art. 360 § 1 pkt 3 k.p.k. odnosi się jedynie do takich informacji, które nie zostały objęte klauzulą „tajne”, „ściśle tajne”, „zastrzeżone”, bądź „poufne”. Informacje oznaczone takimi klauzulami są chronione w trybie art. 181 k.p.k. i art. 226 k.p.k.432 Ustawodawca nie ogranicza w żaden sposób rodzaju ważnego interesu państwa, który warunkowałby wyłączenie jawności rozprawy. Mając powyższe na względzie należy przyjąć, że owe naruszenie może przybrać charakter dowolny.

Sąd meriti zobowiązany jest do wyłączenia jawności rozprawy, gdy może ona naruszyć ważny interes prywatny. Słuszne jest zatem stanowisko przedstawicieli doktryny, zgodnie z którym interes prywatny uczestników postępowania musi być w równowadze z interesem społecznym w rozumieniu prawa dostępu do informacji433. Sąd przez wydaniem postanowienia powinien zważyć, któremu ze wskazanych interesów dać prymat. Przesłanka interesu prawnego nie odnosi się jedynie do stron postępowania, z uwzględnieniem oskarżonego, ale również do innych osób uczestniczących w procesie karnym jak np. pokrzywdzony czy właśnie świadek. Ochronie zatem może również podlegać interes osoby, która nie bierze udziału w procesie karnym434. Przesłanka ta będzie mieć miejsce wówczas,

429 B. Wójcicka, Podstawy wyłączenia jawności rozprawy, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Iuridica, Łódź 1988, s. 46.

430 Ibidem, s. 45.

431 P. Hofmański, S. Zabłocki, Elementy metodyki, Kraków 2006, s. 118.

432 M. Leciak, Tajemnica państwowa w wyjaśnieniach oskarżonego w procesie karnym, Prok i Pr. 2005, nr 11, s. 56.

433 K. Zgryzek, Konflikt interesów publicznego i prywatnego a publiczność rozpraw w procesie karnym, Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Problemy prawa karnego 1991, Nr 17, s. 43.

434 P. Hofmański, Kodeks..., s. 444; R.A. Stefański, Kodeks....,s. 639; B. Wójcicka, Podstawy..., s. 47; R. Koper,

162

gdy naruszenie interesu prywatnego będzie skutkować poważnymi następstwami wobec danej osoby⁴³⁵. Ważny interes prywatny oznacza, że na skutek przeprowadzenia postępowania jawnie istnieje zagrożenia dla prywatności, bezpieczeństwa, interesów ekonomicznych, prestiżu społecznego, stosunków rodzinnych bądź stanu zdrowia danego uczestnika procesu⁴³⁶.

Niewątpliwie większość z wymienionych powyżej przesłanek może mieć zastosowanie wobec świadka występującego w procesie karnym. Tym niemniej warto wskazać, że przedstawiciele doktryny wskazują również na konieczność wyłączenia jawności czynności przesłuchania świadka incognito, o czym szczegółowo w dalszej części rozprawy. Słuszna jest bowiem uwaga, że skoro należy wyłączyć jawność rozprawy głównej w trakcie której odczytuje się treść zeznań świadka incognito zgodnie z treścią art. 393 § 4 k.p.k., to tym bardziej powinno się wyłączyć jawność rozprawy, na której świadek ten jest bezpośrednio przesłuchiwany437. Jednakże istnieje spór co do tego, czy w tej sytuacji podstawę wyłączenia jawności stanowi przepis art. 360 § 1 pkt 3 k.p.k. czy art. 360 § 1 pkt 4 k.p.k.438 Wydaje się jednak, że trafniejszą podstawę stanowi art. 360 § 1 pkt 4 k.p.k., bowiem omawiana sytuacja odnosi się w głównej mierze do bezpieczeństwa świadka.

Kolejną przesłanką warunkującą możliwość wyłączenia jawności rozprawy jest okoliczność, w której przynajmniej jeden z oskarżonych jest nieletni bądź konieczność ta wynika z dokonania czynności przesłuchania świadka, który nie ukończył 15 lat (art. 360 § 1 pkt 2 k.p.k.). Należy jednak mieć na uwadze, postanowienie co do wyłączenia jawności rozprawy w tym zakresie stanowi uprawnienie, nie zaś obowiązek sądu, który w tej sytuacji działa z urzędu. Nie eliminuje to jednak możliwości wnioskowania o wyłączenie jawności przez stronę albo inną osobę bezpośrednio zainteresowaną w trybie art. 9 § 2 k.p.k. Wyłączenie jawności wobec zaistnienia przesłanki dotyczącej tego, że jeden z oskarżonych jest nieletni, może dotyczyć zarówno całości, jak i części rozprawy głównej. W tym miejscu warto wskazać, że nieletnim oskarżonym można określić osobę, która na moment popełnienia czynu nie miała ukończonych 17 lat, a ustawa przewiduje, że osoba ta odpowiada przed sądem karnym (art. 10 § 2 k.k.439, art, 16 § 2 zd. 3 oraz art. 18 § 1 ustawy o postępowaniu w

435 R.A. Stefański, Kodeks..., s. 639.

436 B. Wójcicka, Podstawy..., s. 47; R. Koper, Jawność..., s. 289.

437 P. Wiliński, Świadek incognito w polskim procesie karnym, Kraków 2003, s. 427. P. Hofmański, Świadek

anonimowy w procesie karnym, Kraków 1998, s. 107-108.

438 Za obiema możliwościami opowiadają się P. Hofmański, Kodeks..., s. 1048; P. Hofmański, Świadek..., .s 106-108; P. Wiliński, Świadek…, s. 427.

163

sprawie nieletnich). Jednakże przepis art. 360 § 1 pkt 2 k.p.k. nie odnosi się do sytuacji, w której oskarżonym co prawda jest osoba nieletnia, ale zachodzi wobec niej podstawa do wymierzenia kary w trybie art. 10 § 2 k.k., a postępowanie zostało wszczęte przed ukończeniem przez nieletniego 18 lat. W takiej sytuacji zastosowanie znajdzie przepis art. 32n § 2 ustawy o postępowaniu w sprawie nieletnich, zgodnie z którym rozprawa co do zasady odbywa się z wyłączeniem jawności, chyba że za jawnością przemawiają względy wychowawcze. Rozprawa główna w omawianej sytuacji jest zatem w całości ex lege niejawna. Niewątpliwie jako cel wyłączenia jawności rozprawy spowodowany wiekiem oskarżonego postawiono troskę o zachowanie wychowawczego oddziaływania wobec nieletniego⁴⁴⁰, ale również uniknięcie stygmatyzacji oskarżonego i umożliwienie mu szybkiej resocjalizacji⁴⁴¹.

Kontynuując powyższe rozważania w zakresie art. 360 § 1 pkt 2 k.p.k. należy wskazać, że wyłączenie jawności rozprawy głównej na skutek konieczności dokonania czynności przesłuchania świadka, który nie ukończył 15 lat, dotyczy jedynie czasu trwania tegoż przesłuchania. Wyłączenie powyższe może nastąpić wtedy, gdy należy przesłuchać świadka, który nie ma ukończonych 15 lat na moment przesłuchania. Omawiany przepis dotyczy każdego rodzaju przesłuchania świadka dokonywanego w toku postępowania karnego. Niewątpliwie podstawowym i zasadniczym celem wyłączenia jawności w zakresie przesłuchania świadka jest jego dobro i bezpieczeństwo. Świadek bowiem powinien posiadać ochronę polegającą na eliminowaniu negatywnego wpływu obecności publiczności oraz mediów na sali rozpraw. Powyższe generuje dodatkowy stres, a nawet może powodować urazy psychiczne i w konsekwencji doprowadzić do wtórnej wiktymizacji. Tym niemniej, wyłączenie jawności w tym zakresie jest także podyktowane dobrem wymiaru sprawiedliwości. Przeprowadzenie rozprawy w sposób jawny mogłoby doprowadzić do onieśmielenia i skrępowania małoletniego, co z kolei niekorzystnie wpływa na treść jego depozycji, a zatem uniemożliwia poczynienie przez sąd prawidłowych ustaleń faktycznych w sprawie.⁴⁴²

określonego w art. 134 k.k., art. 148 § 1, 2 lub 3 k.k., art. 156 § 1 lub 3 k.k., art. 163 § 1 lub 3 k.k., art. 166 k.k, art. 173 § 1 lub 3 k.k., art. 197 § 3 lub 4 k.k., art. 223 § 2 k.k., art. 252 § 1 lub 2 k.k. oraz art. 280 k.k. może odpowiadać na zasadach określonych w tym kodeksie, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają, a w szczególności, jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne.

440 T. Grzegorczyk, Kodeks..., s. 783; P. Hofmański, Kodeks...., s. 445.

441 B. Wójcicka, Podstawy..., s. 54-55.

164

Ostatnia przesłanka warunkująca możliwość wyłączenia jawności rozprawy głównej została przewidziana w trybie art. 360 § 1 pkt 3 k.p.k., a polega na złożeniu żądania wyłączenia jawności rozprawy przez osobę, która złożyła uprzednio również wniosek o ściganie. Mając powyższe na względzie należy wskazać, że osobą uprawnioną jest pokrzywdzony lub podmiot wykonujący prawa pokrzywdzonego jak np. osoba najbliższa. Nadto, pokrzywdzony może zgłosić takie żądanie niezależnie od tego, czy wstąpił do postępowania karnego w charakterze strony tj. oskarżyciela posiłkowego. W sytuacji zgłoszenia takiego żądania przez osobę uprawnioną sąd fakultatywnie może wyłączyć jawność. Sąd wydaje w tym zakresie postanowienie, które nie podlega zaskarżeniu. Wydanie orzeczenia winno być poprzedzone zwłaszcza analizą interesu pokrzywdzonego, który może zostać naruszony poprzez ujawnienie szczegółów dotyczących popełnienia czynu zabronionego dokonanego na jego szkodę. Mając na uwadze, że zgodnie z treścią art. 360 § 1 pkt 3 k.p.k. jawność rozprawy może być wyłączona w całości bądź w części, to wskazanie tego zakresu powinno co do zasady należeć do uprawnionej osoby. Nie można bowiem wykluczyć sytuacji, w której sąd orzeknie o wyłączeniu jawności rozprawy jedynie w części, podczas gdy wniosek uprawnionej osoby dotyczy całości rozprawy. Skoro są ma możliwość nieuwzględnienia wniosku danej osoby w całości to nie sposób uznać, że niedopuszczalne jest to w określonej części. Trafnie podkreślają przedstawiciele doktryny, że o ile wniosek o ściganie odnosi się jedynie do części oskarżonych, to sąd może w sytuacji zgłoszenia żądania uprawnionej osoby, przeprowadzić rozprawę z wyłączeniem jawności jedynie w części, która dotyczy tylko osób objętych wnioskiem, jednakże tylko wtedy kiedy dokonanie takiego podziału jest możliwe.443

W zakresie rozważań dotyczących kwestii wyłączenia jawności nie sposób pominąć kwestii dotyczącej sprzeciwu oskarżyciela publicznego, uregulowanej w art. 360 § 2 k.p.k. Otóż powyższy sprzeciw może zostać złożony jedynie przed wydaniem przez sąd stosownego postanowienia w tym zakresie. Powyższe wynika z treści przepisu art. 360 § 2 k.p.k., z którego można wywodzić, że sprzeciw odnosi się verba legis do wyłączenia jawności. Jeżeli sąd podjął już decyzję co do wyłączenia jawności, to sprzeciw prokuratora złożony po wydaniu tegoż orzeczenia nie wywołuje żadnych skutków444. Powołując się na treść art. 360 § 2 k.p.k. należy także wskazać, że podmiotem wyłącznie uprawnionym do wniesienia sprzeciwu w zakresie wyłączenia jawności jest tylko oskarżyciel publiczny. Wobec

443 T. Grzegorczyk, Kodeks...., s. 783.

165

powyższego sprzeciw może być złożony na rozprawie głównej przez prokuratora. Jednocześnie trzeba podkreślić, że uprawnienie to nie odnosi się do nieprokuratorskich oskarżycieli445. Do obowiązku sądu meriti przed wydaniem postanowienia co do wyłączenia jawności należy zwrócenie się do prokuratora występującego na rozprawie głównej o zajęcie stanowiska w przedmiocie tegoż wyłączenia jawności, o ile podstawą wyłączenia jest okoliczność wskazana w art. 360 § 1 pkt 1 k.p.k. W sytuacji gdy prokurator wyrazi sprzeciw, to sąd wówczas nie może wydać orzeczenia w przedmiocie wyłączenia jawności. Powyższe rozwiązanie niewątpliwie należy ocenić negatywnie, bowiem jest ono wyrazem naruszenia zasady równości broni stron z uwagi na oddanie możliwości decydowania o interesach procesowych uczestników postępowania jedynie jednej stronie. To do sądu, jako organu niezależnego i bezstronnego, winna należeć decyzja w przedmiocie wyłączenia jawności, która powinna być poprzedzona analizą wartości przemawiających za i przeciw zastosowaniu powyższej instytucji. Nadto warto podkreślić, że sąd wydając postanowienie ma obowiązek należycie je uzasadnić, w sytuacji gdy na oskarżycielu publiczny, jako na organie uprawnionym do złożenia sprzeciwu, taki obowiązek nie spoczywa. Mając powyższe argumenty na względzie należy wskazać, że rozwiązanie wskazane w treści art. 360 § 2 k.p.k. nie powinno zasługiwać na aprobatę.

Niezależnie od powyższego podkreślić wypada, że powyższe rozważania mają również zastosowanie wobec świadka małoletniego oraz świadka – pokrzywdzonego. Tym niemniej, aby uniknąć powielenia wywodu w tym zakresie, instytucję omówiono w rozdziale dotyczącym ochrony świadka o statusie zwyczajnym, bowiem środki ochrony poddane analizie w niniejszej części rozprawy stanowią niejako punkt odniesienia wobec środków ochrony przyznanych świadkom innego rodzaju.