1. Status procesowy świadka – pokrzywdzonego
Zgodnie z art 49 k.p.k. jako pokrzywdzonego definiuje się osobę fizyczną lub prawną, której dobro prawne zostało w sposób bezpośredni zagrożone lub naruszone przez przestępstwo. Nadto, pokrzywdzonym w procesie karnym może być również instytucja państwowa lub samorządowa lub inna jednostka organizacyjna, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną, mimo że nie posiadają one osobowości prawnej. Także zakład ubezpieczeń może być uznany za pokrzywdzonego, ale jedynie w zakresie w jakim pokrył szkodę wyrządzoną pokrzywdzonemu przez czyn zabroniony albo jeżeli jest zobowiązany do pokrycia tejże szkody. Warto również wskazać, że w sprawach dotyczących czynów zabronionych dotyczących praw osób wykonujących pracę zarobkową (art. 218-221 oraz 225 § 2 k.k.) to organy Państwowej Inspekcji Pracy mają uprawnienie wykonywania prawa pokrzywdzonego, o ile w zakresie swego działania ujawniły przestępstwo lub wnioskowały o wszczęcie postępowania. Z kolei w sprawach dotyczących przestępstw, na skutek których wyrządzono szkodę w mieniu instytucji lub jednostki organizacyjnej, jeżeli instytucja ta nie jest reprezentowana przez swój organ to wówczas jej prawa mogą wykonywać organy kontroli państwowej, które ujawniły przestępstwo bądź wnioskowały o wszczęcie postępowania karnego.
Reasumując, art 49 k.p.k. stanowi definicję pokrzywdzonego w procedurze karnej. Odnosząc się zaś do poszczególnych części powyższej regulacji należy wskazać, że osoba fizyczna może być pokrzywdzonym w procesie karnym niezależnie od tego, czy ma pełną czy też ograniczoną zdolność do czynności prawnych540. Z kolei definicja osoby prawnej znajduje
540 Wyrok SN z 5 stycznia 1973 r., III KR 192/72, OSNKW 1973, Nr 4, poz. 49 z glosą aprobującą W. Daszkiewicza, PiP 1973, Nr 8-9, s. 271 i n. oraz aprobującymi uwagami M. Cieślaka, Z. Dody, Przegląd Pal. 1974, Nr. 12, s. 61.
198
swoje źródło w treści art. 33 k.c. zgodnie z którym jako osoby prawne traktuje się Skarb Państwa oraz jednostki organizacyjne, którym na podstawie przepisów szczególnych przyznano osobowość prawną. Przykładowo, jako osobę prawną można wskazać jednostkę samorządu terytorialnego, spółkę akcyjną, spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością, bank, spółdzielnię, fundację, związek zawodowy, uczelnię, związek pracodawców, stowarzyszenie, parafię lub też zakon. Z kolei jako przykład jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej, której przepis odrębny przyznaje zdolność prawną można wymienić spółkę jawną, spółkę komandytowo-akcyjną lub spółkę partnerską, którym to art. 8 § 1 k.s.h. nadaje zdolność prawną. Na gruncie nowelizacji z dnia 27 września 2013 roku wprost określono, że na podstawie art. 49 § 2 k.p.k. jako pokrzywdzonego traktuje się również niemającą osobowości prawnej instytucję państwową lub samorządową bądź inną jednostkę organizacyjną, której określone normy prawne nadają zdolność prawną. Zgodnie z jednolitym w tym zakresie stanowiskiem judykatury podkreślić należy, że spółka jawna może występować w procesie karnym w roli pokrzywdzonego, bowiem do spółki jawnej stosuje się odpowiednio przepisy o osobach prawnych, co wynika z treści art. 331 § 1 k.c.541 Po dniu 1 lipca 2015 roku nie sposób doszukać się innego stanowiska poza tym, że spółka jawna to w istocie inna jednostka organizacyjna, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną542.
Odnosząc się z kolei do statusu zakładu ubezpieczeń należy wskazać, iż obecnie w doktrynie widnieje pogląd na mocy którego zakład ubezpieczeń nie może być traktowany jako pokrzywdzony w rozumieniu art. 49 § 1 i 2 k.p.k., a jako podmiot uważany za pokrzywdzonego jedynie w określonym aspekcie majątkowym. Źródła uprawnień zakładu ubezpieczeń do występowania w charakterze pokrzywdzonego w procesie karnym można upatrywać umowie ubezpieczenia bądź w fakcie pokrycia szkody wyrządzonej na skutek czynu zabronionego543.
Nie sposób pominąć okoliczności, że zgodnie ze stanowiskiem doktryny na definicję pokrzywdzonego składają się w istocie trzy kryteria. I tak, w pierwszej kolejności musi istnieć podmiot tj. osoba fizyczna, osoba prawna lub instytucja państwowa, samorządowa bądź inna jednostka organizacyjna, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną, mimo iż nie posiada osobowości prawnej. Po drugie, musi zaistnieć przesłanka naruszenia lub zagrożenia
541 Postanowienie SN z 21 lipca 2011 r., I KZP 7/11, OSNKW 2011, nr 8, poz. 67 z glosą K.O. Furtek, MoP 2011, nr 21, s. 21.
542 Postanowienie SA w Katowicach z 5 stycznia 2016 r., II Akz 717/17, Legalis.
543 P. Hofmański (red.) Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. 1, Warszawa 2011, s. 382; T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, Warszawa 2014, s. 293; R.A. Stefański, Zakład ubezpieczeń a proces
199
dobra prawnego, również o charakterze ogólnym544. Ostatnią przesłanką jest naruszenie lub zagrożenie dobra prawnego w sposób bezpośredni.
Jak słusznie akcentuje się w orzecznictwie Sądu Najwyższego, definicja pokrzywdzonego w kontekście art. 49 § 1 k.p.k. ogranicza się do grupy znamion przestępstwa stanowiącego przedmiot procesu karnego oraz czynów współukaranych, konsekwencją czego jest obowiązek określenia naruszenia przepisu prawnego, przedmiotu i zakresu tego przepisu, a wreszcie wskazaniem zależności między znamionami czynu a zagrożeniem dobra prawnego danego podmiotu545. Wobec powyższego należy wskazać, że niewątpliwie definicja pokrzywdzonego w procesie karnym ma charakter materialnoprawny546. Podkreślenia wymaga, że definicja dobra prawnego określona w art. 49 § 1 k.p.k. koncentruje się na rozumieniu tego dobra jako stanowiącego zarówno przedmiot ochrony indywidualnej normy prawa karnego materialnego, który został naruszony na skutek czynu zabronionego, nie zaś jako wszelkie dobra prawne danej osoby, a chronione odrębnymi pozakarnymi przepisami prawa, np. cywilnego lub administracyjnego547.
Także w orzecznictwie Sądu Najwyższego akcentuje się materialny charakter definicji pokrzywdzonego, bowiem o tym, kto w danej sprawie może być uznany za pokrzywdzonego decyduje przede wszystkim dobro prawne tej osoby naruszone lub zagrożone przez sprawcę czynu zabronionego w sposób bezpośredni, chociażby nie wynikało to w sposób bezpośredni z opisu czynu zabronionego oraz jego kwalifikacji prawnej548. Wobec powyższego nie sposób uznać, że to wpis przez oskarżyciela publicznego danej osoby na listę pokrzywdzonych decyduje o nadaniu tegoż statusu549. W celu uznania danej osoby jako pokrzywdzonego w procesie karnym obligatoryjne jest określenie nie tylko ogólnego i rodzajowego przedmiotu ochrony, ale również indywidualnego przedmiotu ochrony normy karnej, z uwzględnieniem okoliczności, że dany czyn zabroniony może wypełniać znamiona więcej niż jednej normy
544 K. Mamak, O statusie pokrzywdzonego przy przestępstwach przeciwko dobrom ogólnym w kontekście art. 306
§ 1a pkt 3 kpk (w:) Uczestnicy postępowania karnego w świetle nowelizacji procedury karnej po 1.7.2015 r. Komentarz praktyczny (red.) P. Czarnecki, M. Czerwińska, C.H. Beck 2015, s. 231.
545 Postanowienie SN z 31 marca 2017, III KK 147/17, OSNKW 2017, nr. 8, poz. 45.
546 M. Cieślak, Polska procedura karna, Kraków 2013, s. 36-37; W. Daszkiewicz, Prawo karne procesowe, Bydgoszcz 2000, s. 215; T. Grzegorczyk (red.) Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2014, s. 200-201; C. Kulesza, Rola pokrzywdzonego w procesie karnym, Białystok 1995, s. 18; W. Posnow,
Sytuacja pokrzywdzonego w postępowaniu przygotowawczym w polskim procesie karnym, Wrocław 1991, s.
10.
547 M. Filar, Pokrzywdzony (ofiara przestępstwa) w polskim prawie karnym materialnym, Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych nr 2/2002, s. 25.
548 Wyrok SN z 23 lipca 2008 r., V KK 377/07, KZS 2008, nr 10, poz. 23.
200 prawnej550.
Koncentrując się na kwestii bezpośredniości naruszenia lub zagrożenia dobra prawnego należy wskazać, że przesłanka ta jest spełniona wówczas, gdy w relacji pomiędzy przestępstwem o określonych znamionach a naruszeniem bądź zagrożeniem dobra tej osoby brak jest pośrednich ogniw. Z powyższego zaś należy wywodzić, że do kręgu pokrzywdzonych można zaliczyć jedynie taką osobę, której dobro zostało naruszone wprost poprzez działanie przestępne, nie zaś poprzez godzenie w inne dobro551.
Kontynuując tematykę naruszenia lub zagrożenia dobra danej jednostki należy wskazać także, że przesłanka bezpośredniości jest spełniona, kiedy przedmiotem prawnej ochrony jest co prawda dobro o charakterze generalnym, jednak zagrożenie tego dobra skutkuje bezpośrednim pokrzywdzeniem indywidualnej osoby552. Mając powyższe na względzie przestępstwo polegające np. na umyślnym posłużeniu się sfałszowanym dokumentem może skutkować zaistnieniem pokrzywdzenia w kontekście art. 49 § 1 i 2 k.p.k., o ile konsekwencją powyższego będzie naruszenie indywidualnego dobra danej osoby fizycznej, prawnej lub instytucji określonej w art. 49 § 2 k.p.k. albo jeżeli temu dobru zagraża w sposób bezpośredni553. Nadto, posługując się kolejnym przykładem nie sposób pominąć, że również właściciel określonej rzeczy jako dysponent prawa majątkowego może być osobą pokrzywdzoną czynem zabronionym w postaci paserstwa umyślnego554. Argumentując powyższą tezę należy wskazać, że przedmiotem ochrony przestępstwa z art. 291 § 1 k.k. co do zasady jest własność bądź inne prawa majątkowe, zatem właściciel z całą pewnością może być bezpośrednio pokrzywdzony na skutek paserstwa umyślnego.
Za zgodnym stanowiskiem judykatury w tym zakresie należy podnieść, że przedmiotem ochrony w zakresie przestępstwa z art. 270 § 1 k.k. jest dobro prawne natury generalnej tj. wiarygodność dokumentów, a nie poszczególne interesy i prawa z nimi związane. W związku z powyższym nie sposób uznać, aby bezpośrednią konsekwencją przestępstwa z art. 270 § 1 k.k. jest pokrzywdzenie danej osoby fizycznej. Z tego można zaś wywodzić, że w postępowaniu dotyczącym wiarygodności dokumentów nie ma możliwości
550 Postanowienie SN z 30 września 2013, IV KK 209/13, Legalis nr 738111.
551 Postanowienie SN z 25 marca 2010 r, IV KK 316/09, Biul. PK 2010, nr 3, poz. 15.
552 Uchwała SN z 26 listopada 1976 r, VI KZP 11/75, OSNKW 1977, nr 1-2 poz. 1; J. Kochanowski, G. Rejman, A. Spotowski, Przegląd Orzecznictwa, NP 1979, nr 10, poz. 101; uchwała SN z 12 maja 1993 r., I KZP 6/93, OSNKW 1993, nr 56, poz. 28, z aprobującymi uwagami R.A. Stefańskiego, Przegląd, WPP 1995, nr 2, s. 60; postanowienie SN z 17 listopada 2005., II KK 108/15, OSNwSK 2005, nr 4, poz. 2094.
553 Postanowienie SN z 21 maja 2014 r., V KK 418/13, Legalis nr 1002467.
554 Wyrok SA w Katowicach z 26 listopada 2015 r., II AKa 456/15, Legalis nr 1398834; wyrok SA w Katowicach z 28 października 2016 r., II Aka 358/16, Legalis nr 1546729.