Warunki i zasady przyznania ochrony świadkowi o statusie zwyczajnym

Rozważania w zakresie środków ochrony świadka należy rozpocząć od wskazania, że mogą one być przyznane zarówno na postawie regulacji Kodeksu postępowania karnego, jak też na podstawie ustawy z dnia 28 listopada 2014 roku o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka373, która kształtuje zasady, warunki i zakres stosowania środków ochrony i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka, jak również osób im najbliższych. O ile

gros środków ochrony świadka przewidzianych w przepisach k.p.k. ma zastosowanie już z

racji samego uczestnictwa danej osoby w procesie karnym w charakterze świadka, to już warunkiem zastosowania niniejszej ustawy jest zagrożenie dla życia lub zdrowia pokrzywdzonego bądź świadka lub osób im najbliższych w związku z toczącym się procesem karnym (art. 1 ust. 1 ustawy). Warto nadmienić, że do czasu wejścia w życie powyższej ustawy w polskim systemie prawnym nie funkcjonowała kompleksowa regulacja odnosząca się do ochrony pokrzywdzonego i świadka, wobec których zachodzi zagrożenie życia zdrowia na skutek udziału w procesie karnym. Jednocześnie ustawodawca wskazał, iż co do zasady celem ustawy było stworzenie kompleksowej regulacji odnoszącej się do ochrony pokrzywdzonego i świadka, których zdrowie lub życie mogą być zagrożone, jak również w celu zapobieżenia zastraszeniu i odwetowi. Jako cel ustawy wskazano również zapewnienie prawidłowego uczestnictwa pokrzywdzonego i świadka w procesie karnym oraz uniknięcie wtórnej wiktymizacji pokrzywdzonych. Rozważania podjęte na gruncie niniejszego zagadnienia pozwolą na udzielenie odpowiedzi na pytania badawcze dotyczącego tego, czy ustawę o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka można traktować jako kompleksową regulację odnoszącą się do ochrony świadka, jak również czy system ochrony

373 Uzasadnienie projektu ustawy o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka (druk sejmowy VII kadencji nr 2653, s. 1.

138

świadka jest spójny i czy zastosowanie środków ochrony budzi wątpliwości? Warto również rozważyć, czy istnieje możliwość jednoczesnego zastosowania wobec danego świadka środków ochrony przewidzianych zarówno na gruncie k.p.k., jak i u.o.p.p.ś.?

Tytułem wstępu warto wskazać, że u.o.p.p.ś. umożliwia realizację jednej z naczelnych zasad jakimi kieruje się postępowanie karne, wyrażonej w art. 2 § 1 pkt 3 k.p.k., zgodnie z którą postępowanie karne powinno być ukształtowane w taki sposób, aby zostały uwzględnione prawnie chronione interesy pokrzywdzonego, z jednoczesnym poszanowaniem jego godności374. Taki kształt normy prawnej zapewnia gwarancję ochrony godności również pokrzywdzonego, a nie jedynie podejrzanego, oskarżonego czy wreszcie skazanego.

Omawiana ustawa określa zasady, warunki oraz zakres zastosowania środków służących ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka, jak również osób im najbliższym, o ile w związku z toczącym się lub zakończonym procesem karnym z udziałem tych osób albo postępowaniem karnym z udziałem świadka, istnieje zagrożenie dla życia lub zdrowia tych osób. Środki pomocy i ochrony mogą być zastosowane jeszcze przed wszczęciem procesu karnego lub karnoskarbowego, jeżeli już na tym etapie ujawni się zagrożenie dla życia lub zdrowia. Zazwyczaj istnienie zagrożenia może ujawnić się już na etapie czynności operacyjno – rozpoznawczych lub postępowania sprawdzającego w trybie art. 307 k.p.k

Precyzując zakres podmiotowy środków ochrony należy wskazać, że środki mogą być przyznane świadkom, pokrzywdzonym lub osobom im najbliższym. Jednocześnie, osobami najbliższymi są osoby wymienione w art. 115 § 11 kk tj. małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, bądź też osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek i osoba pozostająca we wspólnym pożyciu.

Z kolei do osób pozbawionych wolności: pokrzywdzonego i świadka oraz osób im najbliższych zastosowanie znajduje przepis art 88d ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny wykonawczy375. Zgodnie z dyspozycją tego przepisu, jeżeli w związku z toczącym się bądź zakończonym procesem karnym, w którym uczestniczy skazany lub uczestniczył w roli podejrzanego, oskarżonego, świadka lub pokrzywdzonego, nastąpiło poważne zagrożenie lub istnieje bezpośrednia obawa istotnego zagrożenia dla jego życia lub zdrowia, to wówczas dyrektor zakładu karnego winien przyznać takiemu skazanemu szczególny rodzaj ochrony w

374 Brzmienie przepisu zostało nadane przez art. 20 pkt 1 ustawy z dnia 28 listopada 2014 r. o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka (Dz.U. Z 2015 r., poz. 21).

139

warunkach zwiększonej izolacji oraz zabezpieczenia376. Wspomniana ochrona może w szczególności polegać na kontroli stanu zdrowia skazanego, udzielaniu mu pomocy psychologicznej oraz stosowaniu warunków odbywania kary w charakterze zamkniętym. Stosowane wobec skazanego środki szczególnej ochrony mogą także polegać na zastosowaniu warunków odbywania kary przez skazanego stwarzającego poważne zagrożenie lub poprzez stałe monitorowanie skazanego. Można również wdrożyć środki ochrony osobistej w rozumieniu ustawy z dnia 25 czerwca 1997 roku o świadku koronnym, ale jedynie za zgodą skazanego. Zgodnie z art. 88d § 3 kkw dyrektor zakładu karnego obejmuje skazanego szczególną ochroną na wniosek sądu, przed którym toczy się proces karny, bądź na wniosek prokuratora prowadzącego lub nadzorującego postępowanie przygotowawcze377. We wniosku o objęcie ochroną organy winny wskazać przyczyny uzasadniające zastosowanie środków ochrony oraz wskazać czas jej trwania, jednak nie dłuższy niż 6 miesięcy. Dyrektor zakładu karnego ma możliwość zastosowania wobec skazanego szczególnej ochrony na jego uzasadniony wniosek, w którym należy podać przyczyny objęcia skazanego szczególną ochroną, a także określić czas jej trwania, jednak nie dłuższy niż 6 miesięcy. Zanim dyrektor zakładu karnego podejmie decyzję w zakresie zastosowania środków, ma obowiązek zasięgnięcia opinii sądu lub prokuratora, zaś po zakończeniu procesu karnego musi zasięgnąć opinii sędziego penitencjarnego. Do czasu rozpoznania sprawy i wydania opinii przez w/w organy, dyrektor zakładu może stosować środki jedynie tymczasowo.

Kontynuując rozważania dotyczące środków pomocy i ochrony zawartych w ustawie o pomocy i ochronie dla pokrzywdzonego i świadka należy wskazać, że przy ocenie stopnia zagrożenia dla życia lub zdrowia winno się brać pod uwagę warunki i właściwości osobiste wskazanych osób, ich ewentualny związek ze sprawcą, jak też rodzaj, sposób oraz okoliczności popełnienia czynu zabronionego i motywację sprawcy. Do środków, jakie przewiduje ustawa zalicza się: ochronę na czas czynności procesowej, ochronę osobistą i pomoc w zakresie zmiany miejsca pobytu. Udzielaniem środków ochrony i pomocy zajmuje się komendant wojewódzki (Stołeczny) Policji, którego właściwość uzależnia się od miejsca pobytu pokrzywdzonego, środka lub osoby im najbliższej. Zgodnie z art. 12 ustawy, środków

376 L. Bogunia, T. Kalisz, Wątpliwości dotyczące nowych rozwiązań w zakresie bezpieczeństwa osobistego

osadzonych (Uwagi na tle art. 88d i 212a KKW), (w:) A. Adamski, J. Bojarski, P. Chrzczonowicz, M. Leciak

(red.), Nauki penalne wobec szybkich przemian socjokulturowych. Księga jubileuszowa Profesora Mariana

Filara, Toruń 2012, s. 110–115.

377 T. Kalisz, Skazani szczególnie chronieni. Uwagi na tle problemu zapewniania bezpieczeństwa osobistego

osadzonych w polskich jednostkach penitencjarnych, (w:) A. Kwieciński (red.) Postępowanie z wybranymi grupami skazanych w polskim systemie penitencjarnym : aspekty prawne, Warszawa 2013, s. 44–46.

140

ochrony i pomocy udziela właściwy komendant Policji na pisemny wniosek pochodzący albo od pokrzywdzonego i świadka złożony za pośrednictwem organów prowadzących czynności operacyjno- rozpoznawcze, postępowanie sprawdzające lub postępowanie przygotowawcze albo też sądu, który może przedłożyć opinię pisemną w zakresie wniosku. Wniosek może również złożyć bezpośrednio organ prowadzący czynności operacyjno – rozpoznawcze, postępowanie sprawdzające lub przygotowawcze albo sąd, jednak wniosek musi złożony za zgodą pokrzywdzonego lub świadka. W powyższym wniosku należy przede wszystkim zawrzeć argumenty uzasadniające udzielenie środków ochrony i pomocy wobec osoby, której wniosek dotyczy. Właściwy komendant Policji w czasie nie dłuższym niż 14 dni winien wydać zarządzenie w przedmiocie udzielenie środków ochrony i pomocy. Termin ten liczy się od dnia wpłynięcia wniosku. Wydanie zarządzenia powinno zostać poprzedzone analizą okoliczności uzasadniających udzielenie ochrony, ze szczególnym uwzględnieniem stopnia zagrożenia wobec chronionych osób. Warto jednocześnie zaakcentować, że powyższe zarządzenie jest natychmiast wykonalne. W wypadku udzielenia środków ochrony, należy powiadomić o tym fakcie osobę chronioną, której dotyczy zarządzenie, jak również sąd i organ nadzorujący w postępowaniu przygotowawczym. Osobie, której odmówiono udzielenia środków ochrony i pomocy, przysługuje uprawnienie do złożenia wniosku o ponowne rozpatrzenie sprawy w terminie 7 dni. Aby istniała możliwość ponownego rozpoznania wniosku muszą uprzednio ujawnić się nowe okoliczności, o czym należy poinformować wnioskodawcę. Należy także nadmienić, że w szczególnie uzasadnionych przypadkach, już po złożeniu wniosku można zastosować środki pomocy i ochrony, aż do czasu rozpatrzenia wniosku378.

W celu otrzymania właściwych środków ochrony i pomocy, pełnoletnia osoba chroniona ma obowiązek przedłożyć właściwemu komendantowi Policji zobowiązanie na piśmie do przestrzegania zasad i zaleceń w zakresie udzielonej ochrony i pomocy, jak również do wykonywania obowiązków spoczywających na danej osobie z mocy ustawy oraz wynikających z prawomocnych orzeczeń i decyzji – co do udzielenia pomocy w zakresie zmiany miejsca pobytu. Do obowiązków właściwego komendanta Policji należy poinformowanie osoby chronionej o zasadach i zaleceniach odnoszących się do stosowania środków ochrony i pomocy379.

378 E. Bieńkowska, Wokół projektu utworzenia systemu ochrony pokrzywdzonego i świadka, Prok. i Pr. 2015, nr 3, s. 32. i nast.; E. Bieńkowska, Nowe środki ochrony i pomocy dla pokrzywdzonych i świadków, Prok. i Pr. 2015, nr. 10, s. 18.

141

Zgodnie z przepisem art. 14 ustawy o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka, właściwemu komendantowi Policji przysługuje uprawnienie do zmiany zastosowanych uprzednio środków, w tym wysokości pomocy finansowej, odpowiednio do okoliczności, jednakże powyższe musi zostać poprzedzone wysłuchaniem osoby chronionej. Także właściwy komendant Policji wyznacza właściwą do wykonywania zarządzenia w przedmiocie ochrony jednostkę Policji.380

Z kolei na osobie chronionej spoczywa przede wszystkim obowiązek przekazywania właściwej jednostce Policji informacji niezbędnych w zakresie realizowania środka dotyczącego zmiany miejsca pobytu, zwłaszcza z uwzględnieniem informacji dotyczących kontaktów rodzinnych i towarzyskich, stanu majątkowego, jak również stanu zdrowia (art. 15 ustawy). Przed zastosowaniem odpowiednich środków ochrony i pomocy, osobę chronioną za jej zgodą można poddać badaniu psychologicznemu.381

Odnosząc się zaś do czasu stosowania środków ochrony i pomocy wskazuję, że środki te stosuje się włącznie na czas oznaczony wskazany w zarządzeniu w przedmiocie środków ochrony i pomocy (art. 16 ustawy). Natomiast wypada wskazać, że właściwy komendant Policji może, na wniosek osoby chronionej albo na wniosek sądu lub organu prowadzącego postępowanie przygotowawcze (o ile osoba chroniona wyrazi na to zgodę), wydać zarządzenie w przedmiocie dalszego stosowania środków ochrony i pomocy, jeżeli okoliczności uzasadniające udzielenie środków ochrony i pomocy pozostają wciąż aktualne382.

Odnosząc się zaś do środków mających na celu ochronę świadka na podstawie regulacji k.p.k. należy wskazać, że środki te mają zazwyczaj charakter stricte procesowy. Niemniej jednak, zastosowanie tychże środków w sposób bezpośredni lub pośredni zmierza za zapewnienia świadkowi stosownej ochrony. Jak wskazano powyżej, zastosowanie przepisów k.p.k. możliwe jest już z racji posiadania przez daną osobę statusu świadka w procesie karnym. Warto jednak wskazać, że możliwość zastosowania poszczególnych środków ochrony aktualizuje się dopiero na określonym stadium procesu karnego. Powyższe zostanie poddane rozważaniom opisanym w części rozprawy odnoszącej się do środków ochrony świadka lub też właściwie do zastosowania wobec świadka instytucji przewidzianej w k.p.k., która w istocie skutkuje zapewnieniem ochrony.

380 E. Bieńkowska, Nowe środki ochrony…, s. 18.

381 E. Bieńkowska, Ofiary przestępstw w postępowaniu karnym – nowe standardy Unii Europejskiej, PiP 2014, nr 4, s. 58 i nast.

142