Definicja przemocy

Zjawisko przemocy w rodzinie, jest różnorako interpretowane przez auto-rów literatury przedmiotu. Najczęściej są to zachowania, które ograniczają wol-ność jednostki. Często są to również zachowania brutalne, które dążą do wy-rządzenia szkody drugiemu człowiekowi. Irena Pospiszyl zwraca szczególną uwagę na dwa podstawowe warunki, które muszą być spełnione aby można było mówić o dokonaniu przemocy. Jednym z nich jest realizacja celów spraw-cy. Kolejnym z nich jest to, iż przemoc może zaistnieć tylko wtedy, gdy istnieje nierównowaga sił. Sprawca wykorzystuje swoja przewagę fizyczną, psychiczną lub społeczną aby wymusić na ofierze pożądane zachowanie. Przemocą zatem są ,,wszystkie nieprzypadkowe akty naruszające osobista wolność jednostki, które przyczyniają się do fizycznej albo psychicznej szkody drugiego człowieka i które wykraczają poza społeczne normy wzajemnych kontaktów międzyludz-kich”. Zatem przemoc domowa nazywana przez teoretyków i badaczy przemocą w rodzinie, jest: ,, zamierzonym zachowaniem które wykorzystuje przewagę sił jest to działanie skierowane przeciw członkom rodziny ,które narusza prawa i dobra osobiste, powodując cierpienie i szkody”¹.

Definicje przytoczone powyżej pokazują, że przemoc jest szeroko rozu-mianym pojęciem, ale łączą je cechy wspólne. W każdym z nich są ukazane działania sprawcy, rodzaj zachowania i jego skutki. Możemy wyróżnić różne rodzaje przemocy, uwzględniając więzi rodzinne sprawcy i ofiary np. przemoc rodziców wobec dziecka, przemoc wobec współmałżonka, przemoc wobec osób starszych. Według badań przeprowadzonych na określonej populacji wykazano, iż pomiędzy współmałżonkami dochodzi do przemocy wzajemnej. Często zda-rza się też tak, że mężczyzna doświadcza przemocy fizycznej ze strony żony lub odwrotnie, kobieta jest ofiarą swojego partnera. Występują jednak znaczące różnice w kwestii rodzaju i intensywności szkody doznanej. Zdecydowanie sprawcami brutalniejszymi w swoim działaniu są mężczyźni, jeżeli chodzi o ataki fizyczne z uwzględnieniem uszkodzenia ciała.

Przemoc stosowana przez mężczyzn jest bardziej dotkliwsza w skutkach, ponieważ najczęściej prowadzi do problemów zdrowotnych kobiety : ,,Kobiety sześć razy częściej niż mężczyźni wymagają medycznej interwencji z powodu obrażeń ciała”². Stosowanie przemoc przez mężczyzn przybiera najczęściej

1 W. Badura–Madej, A. Dobrzańska–Mesterhazy, Przemoc w rodzinie interwencja kryzysowa i psychoterapia, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000, s.12.

2 Tamże, s. 13.

Patrycja KLOSKOWSKA

99

charakter instrumentalny, czyli służy uzyskaniu władzy absolutnej i kontroli nad swoją ofiarą. Przemoc ze strony kobiet przybiera najczęściej charakter ekspre-syjny. Polega na rozładowaniu złych emocji. Lenore Walker stworzyła termin ,,syndrom bitej kobiety” twierdząc, że ,,żadna kobieta nie godzi się na złe trak-towanie ze strony swojego partnera”³. Susanne Steinmetz ukazała ,,zespół bite-go męża”, który w ostateczności nie przyjął się, gdyż nie zdołano zdobyć jedno-znacznych dowodów agresywnego zachowania kobiet. Przyczyną tego mogło być nie przyznanie się mężczyzn do tego, że byli ofiarami swojej partnerki⁴.

W literaturze możemy wyszczególnić 3 rodzaje przemocy w rodzinie: fi-zyczną, psychiczną i seksualną. Przemocą fizyczną możemy nazwać, jako każ-de zamierzone działanie sprawcy, które powoduje trwałe i dotkliwe obrażenia ciała, które nie były skutkiem wypadku. Ofiara jednak mimo wszystko zostaje w relacjach bliskości ze sprawcą. Krzywdziciel najczęściej stosuje ,,przymus z użyciem przewagi fizycznej do podejmowania decyzji i działań niewygod-nych i krzywdzących w odczuciu ofiary”⁵. Przymus fizyczny jest zjawiskiem negatywnym. Powoduje poczucie bezradności i wewnętrznej niemocy. Najczę-ściej ofiara obwinia siebie o zaistniałą sytuację i usprawiedliwia działania sprawcy.

Możemy zatem wyróżnić dwie formy zachowania jeżeli mowa o przemocy fizycznej. Pierwszą z nich są zachowania czynne: czyli różnego rodzaju bicie np. klapsy, ,,bicie na oślep”, kopanie różnych części ciała. Sprawca może rów-nież zadawać liczne rany cięte, oparzenia skóry, duszenie, a w najgorszym przypadku dokonuje zabójstwa bądź usiłuje to zrobić. Bardzo często sprawca, by upokorzyć i sprawić jeszcze większą krzywdę swojej ofierze, policzkuje ją lub rzuca ciężkimi przedmiotami.

Drugą z nich, są zachowania bierne: sprawca najczęściej wprowadza róż-nego rodzaju zakazy: mówienia, chodzenia, załatwiania potrzeb fizjologicz-nych. Stosuje najczęściej areszt domowy, ogranicza ofiarę, nie chce aby kontak-towała się z innymi ludźmi, często sprawca obawia się, że cała prawda o jego postępowaniach wyjdzie na jaw. Warto również wspomnieć o innych ograni-czeniach takich jak np. brak snu i ograniczenie dostępu do pożywienia ofiary oraz pozbawienia podstawowych urządzeń sanitarnych⁶. Przedstawione powy-żej formy zachowania występują we wszystkich relacjach członków rodziny.

Mają najczęściej charakter uniwersalny. Krystyna Kmiecik - Baran słusznie stwierdza, że współczesne społeczeństwo ma bardzo niską świadomość tego, iż istnieje problem przemocy, nie zdaje sobie sprawy z tego jak cierpią ofiary i jak

3 J. Mazur, Przemoc w rodzinie teoria i rzeczywistość, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warsza-wa 2002, s.79.

4 W. Badura-Madej, A. Dobrzańska–Mesterhazy, op. cit.,s.14.

5 J. Mazur, op. cit., 40.

6 I. Pospiszyl, Przemoc w rodzinie, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1994, s.94.

PRZEMOC W RODZINIE JAKO PROBLEM POLITYKI SPOŁECZNEJ

100

to negatywnie wpływa na ich psychikę. Istnieje przekonanie, że ludzie mają ekscentryczne poglądy, jak na przykład bicie dzieci – jako metoda wychowaw-cza⁷.

Najczęściej z mediów społeczeństwo czerpie informacje na temat dokona-nej przemocy w stosunku do dzieci. Wywołuje to zazwyczaj powszechne obu-rzenie, choć ludzie nie zdają sobie sprawy z tego, że w bardzo wielu domach dochodzi do tego typu przestępstw i nie są to tylko pojedyncze przypadki. Tak naprawdę każdego dnia mnóstwo dzieci staje się ofiarami przemocy domowej.

Ofiary tego rodzaju traumy muszą znosić takie traktowanie w bólu i milczeniu, ponieważ rzadko ofiara maltretowana przyznaje się do tego, że została skrzyw-dzona⁸.

Irena Jundziłł w swoich badaniach nad kulturą pedagogiczną rodziców stwierdziła, że ich ideałem wychowawczym jest bezgraniczne podporządkowa-nie się dzieci, regułą i zakazom panującym w domu. Wypowiedzi uczniów wskazują też na to, że rodzicie często wymierzają im kary fizyczne za niedosto-sowanie się do ich zakazów lub poleceń. Bezwzględne posłuszeństwo wzglę-dem rodziców powoduje, że dziecko nie może bronić swoich racji. Najczęściej zamyka się w sobie i w obawie przed wymierzoną karą woli przemilczeć i bez-granicznie podporządkowuje się takiej kolei rzeczy⁹. Kolejną z przyczyn stoso-wania przemocy fizycznej przez rodziców są złe oceny w szkole lub niepo-prawne zachowanie, takie jak np. pyskowanie lub używanie niecenzuralnych słów. Według Alice Miller, najczęściej rodzice biją swoje dzieci, ponieważ sami w dzieciństwie doświadczyli przemocy. Natomiast rodzice, którzy nigdy nie doświadczyli przemocy, potrafią wychować swoje potomstwo bez użycia siły fizycznej¹⁰.

Irena Pospiszyl definiuje przemoc fizyczną w odniesieniu do dziecka, jako najłatwiejszy sposób wymuszania na dziecku bezgranicznego posłuszeństwa w stosunku do rodzica. Najczęściej zdarza się też tak, że rodzice stosują prze-moc tylko dlatego, aby odreagować złe eprze-mocje i rozładować się na słabszej jednostce, którą jest dziecko. Kolejną z przyczyn mogą być niespełnione ambi-cje rodziców, które rodzic chce przelać na dziecko, a gdy to mu się nie udaje, stosuje kary w stosunku do niego za każdą niedoskonałość. Najczęściej dzieci niechciane, chore, z niedowagą, lub nadpobudliwe, są ofiarami przemocy, gdyż są one postrzegane jako nienormalne bądź upośledzone. Bardzo często rodzic nie potrafi zrozumieć potrzeb dziecka, przez co nie jest pewien swoich

7 K. Kmiecik-Baran, Młodzież i przemoc, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, s.66.

8 J. Maćkowicz, Przemoc w wychowaniu rodzinnym, Wydawnictwo Impuls, Kraków 2009, s.28.

9 I. Judzwiłł, Dziecko ofiara przemocy, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1993, s.35.

10 A. Miller, Zniewolone dzieciństwo, Wydawnictwo Media Rodzina, Poznań 1999, s.123.

Patrycja KLOSKOWSKA

101

wości rodzicielskich. Woli ukarać dziecko, niż porozmawiać i zrozumieć ¹¹. Terapeutka Susan Forward, która na co dzień pracuje z ofiarami przemocy do-mowej, zauważa wspólne cechy rodziców, którzy maltretują swoje dzieci.

Stwierdza jednoznacznie, że sprawcy w roli rodziców charakteryzują się tym, że nie potrafią kontrolować swoich emocji w ciężkich sytuacjach. Wolą rozławać napięcie bijąc dziecko. Często może to wynikać również z tego, że w do-mach sprawców występowała notorycznie przemoc. Przyczyną mogą być rów-nież problemy z alkoholem lub narkotykami. Najgorszym jest to, gdy rodzic notorycznie znęca się fizycznie nad swoim dzieckiem i przy tym sprawia mu to przyjemność¹². Zatem powinno się takich rodziców objąć szczególnym nadzo-rem przez różnego typu instytucje, zajmujące się problemem przemocy np.

Miejskie Ośrodki Pomocy Społecznej, Gminne Ośrodki Pomocy Społecznej, Ośrodki Interwencji Kryzysowych, Miejskie Ośrodki Pomocy Rodzinie lub Powiatowe Centrum Pomocy w Rodzinie.

Przemoc psychiczna, to najczęściej znęcanie się emocjonalne, w stosunku do drugiej osoby. Amerykański psychoanalityk Schengoldem, określa ten ro-dzaj przemocy, jako „morderstwo duszy”. Wyrządzone szkody są najczęściej bardzo trudne do udowodnienia w toku postępowania przygotowawczego, po-nieważ sprawca nie pozostawia żadnych widocznych śladów na ciele, za to głęboki uraz psychiczny. Nie da się również jednoznacznie określić rozmiarów krzywdzenia emocjonalnego, stopnia dolegliwości oraz intensywności tego zjawiska.

Bardzo często ofiary nie potrafią poradzić sobie przez długie lata z przy-krymi wspomnieniami z dzieciństwa. Osoby z najbliższego otoczenia najczę-ściej nie zauważają żadnych niepokojących sygnałów. Co ciekawe dla jednej osoby ten rodzaj przemocy może być krzywdą dla innej nic nie znaczącym in-cydentem. Mellibrudy definiuje przemoc psychiczna, jako „krzywdę niewyba-czoną”, z którą ofiara nie potrafi sama dać sobie rady. Dzięki pomocy kompe-tentnego psychologa bądź terapeuty, będzie mogła na nowo stanąć na nogi i wyzbyć się przykrych wspomnień¹³ .

Według autorów literatury przedmiotu, przemoc psychiczna to różnego ty-pu zachowania, takie jak np. poniżanie, upokarzanie, pozbawienie ofiary wol-ności, używanie niecenzuralnych słów, zastraszanie, co jest szczególnie bole-sne i dotkliwe. Przemoc psychiczna, to również zachowanie polegające na nisz-czeniu cennych przedmiotów, które mają bardzo sentymentalną wartość dla ofiary, ale również celowe znęcanie się wobec zwierząt domowych. Przemoc emocjonalna może przybierać różne formy np. ,,małżeńskiego terroru”. Porów-nywana jest ona do sytuacji przetrzymywania zakładników przez terrorystów.

11 I. Pospiszyl, op. cit., s.151.

12 S. Forward, Toksyczni rodzice, Wydawnictwo Czarna Owca, Warszawa 2011, s.90.

13 J. Mazur, op.cit., s.43.

PRZEMOC W RODZINIE JAKO PROBLEM POLITYKI SPOŁECZNEJ

102

Jest to izolowanie ofiary od najbliższych osób¹⁴. Ofiary przemocy nie mają wsparcia w rodzinie i znajomych, więc łatwiej przystosowują się do poleceń sprawcy. Bardzo liczą się z jego zdaniem. Jest on najważniejszą osobą w życiu ofiary. Inną formą przemocy jest pozbawienie jedzenia i snu, co najczęściej poważnie zakłóca biologiczny rytm, może prowadzić do osłabienia organizmu, a także do bardzo poważnych chorób. Najczęściej dotyczy to osób niepełno-sprawnych i osób starszych, które z powodu wieku bądź choroby nie potrafią same obronić się przed swoim oprawcą. W bardzo ciężkiej sytuacji są osoby chore psychicznie, które najczęściej są zdane na całodobową pomoc najbliższej rodziny. Takie osoby są narażone zarówno na przemoc emocjonalną, jak i fi-zyczną. Często osoby chore czują się nierozumiane oraz wyalienowane, dlatego bardzo często izolują się i nie chcą rozmawiać z innymi ludźmi¹⁵. Bardzo często sprawca aby kontrolować umysł osoby chorej podaje jej leki, alkohol lub narko-tyki, aby pozbawić jej jakiejkolwiek kontroli nad własną osobą.

Przejawem złego odnoszenia się może być agresja słowna, która przybiera formy wypowiedzi napastliwych, poniżających oraz szkodzących. Może przy-bierać charakter bezpośredni, czyli kierowany bezpośrednio do ofiary przemo-cy, np. zastraszanie, grożenie, używanie niecenzuralnych słów, wypędzanie, wypowiadanie się na temat ofiary w sposób krzywdzący. Można tu wyszcze-gólnić określenia krzywdzące i poniżające, podawanie nieprawdzi-wych informacji na temat ofiary, odbieranie uprawnień przysługujących ofierze oraz szydzenie. Charakter pośredni natomiast, zawiera wypowiedzi krzywdzące i nieprawdziwe na temat ofiary, które mają na celu wyrządzenie szkody i bólu jednostce, kierowane do osób trzecich¹⁶. Najczęściej osoby skrzywdzone mó-wią, że przemoc fizyczna jest mniej bolesna ponieważ okaleczenia znikają, a słowa obraźliwe odciskają bolesne piętno na długie lata. Bardzo często osoby które doświadczyły przemocy emocjonalnej, mają niskie poczucie własnej war-tości oraz godności, najczęściej nie potrafią uwierzyć w siebie i izolują się od reszty społeczeństwa. Przemocą psychiczną, możemy określić również drobne krytyczne uwagi, które bardzo głęboko ranią osoby mające niski system własnej wartości.

Glass stwierdza, że nie można szydzić i wyśmiewać się z innych ludzi, po-nieważ nie zawsze osoba krzywdzona potrafi poradzić sobie z tego typu zacho-waniem. Istnieje przekonanie, że ofiara nie wytrzymuje ataków kierowanych przez swojego oprawcę i może uczynić coś strasznego¹⁷. Takim właśnie zacho-waniem może być niespodziewany atak na sprawcę bądź przekroczenie obrony

14 Tamże, s.16.

15 Tamże, s.47.

16 Tamże.

17 L. Glass, Toksyczni ludzie, Dom Wydawniczy ,,Rebis”, Poznań 1977, s. 37.

Patrycja KLOSKOWSKA

103

koniecznej. Nie zawsze jednak ofiara ataków, ucieka się do zemsty na swoim oprawcy¹⁸.

Trzecim rodzajem przemocy jest przemoc seksualna, polegająca na zmu-szeniu jednostki do aktywności seksualnej wbrew jej woli. Ofiarami nadużyć seksualnych w rodzinie, są najczęściej kobiety i dzieci. Bardzo często osoby skrzywdzone odczuwają lęk przed sprawcą. Boją przyznać się, że w stosunku do nich dokonywano przemocy seksualnej. Najczęściej w trakcie przesłuchań nie potrafią przyznać się ani opisać traumatycznych zdarzeń, których byli uczestnikami. Obawiają się najczęściej naznaczenia i odrzucenia przez społe-czeństwo.

Dziecko wykorzystywane seksualnie tak naprawdę nie jest świadome sytu-acji, w której się znalazło, nie może dokonać wyboru, nie potrafi również oce-nić takiej sytuacji; nie wie czy to, co czyni mu rodzic jest dobre czy złe. Według Finkelhora dziecko wykorzystywane seksualnie doświadcza sytuacji trauma-tycznych, takich jak np. urazogenna seksualizacja, bezsilność, zdrada zaufania, stygmatyzacja lub oskarżenie¹⁹.

Konsekwencje wynikające z wykorzystywania seksualnego dziecka będą związane z tym, czy ofiara doznała wszystkich wymienionych powyżej sytuacji oraz zależeć będzie od czasu trwania zdarzenia.

Literatura przedmiotu podaje szeroki wachlarz definicji dotyczących krzywdzenia seksualnego dzieci. Jednak na szczególną uwagę zasługuje defini-cja, w której za dziecko seksualnie wykorzystywane, nazywa się jednostkę w wieku szczególnej i bezwzględnej obrony, w stosunku do której osoba doro-sła dopuszcza się ,,jakiejkolwiek aktywności natury seksualnej, której intencją jest zaspokojenie osoby dorosłej”. Najczęściej dzieje się tak, że dziecko nie jest świadome tego, że rodzic je krzywdzi, bądź sprawca bez zgody dziecka do-puszcza się czynu zabronionego sądząc, iż dziecko jest jego własnością i może z nim robić co zechce.²⁰

Zarówno badacze jak i teoretycy wyróżniają sześć rodzajów przemocy sek-sualnej w stosunku do dzieci:

 bez kontaktu fizycznego: czyli rozmowy z dzieckiem o treści erotycz-nej, pokazywanie anatomii i czynności seksualnych (np. masturbowa-nie się przy dziecku) lub oglądamasturbowa-nie dziecka w czasie kąpieli, czy też podczas załatwiania czynności fizjologicznych,

 kontakty seksualne, które polegają najczęściej na pobudzeniu intymnej części ciała,

 penetracja seksualna (oralną lub genitalną),

18 J. Mazur, op.cit., s.48.

19Tamże, s.49.

20 K. Kmiecik-Baran, op. cit.,, s.373-374.

PRZEMOC W RODZINIE JAKO PROBLEM POLITYKI SPOŁECZNEJ

104

 stosunki udowe,

 kontakty oralno-genitalne,

 wykorzystywanie seksualne dzieci powiązane może być z innymi for-mami przemocy np. fizycznej bądź psychicznej²¹.

W 1991 roku zostały przeprowadzone badania przez Polskie Towarzystwo Seksuologiczne. Badaną populację stanowiło 1188 dorosłych Polaków. Badania wykazały, że około 35% respondentek i 29% respondentów przyznało, że od piętnastego roku życia doświadczyło czynu seksualnego z dorosłą osobą, które-go tak naprawdę nie chciało. Najczęstszą formą przemocy seksualnej było do-tykanie intymnych części ciała. Doświadczyło jej 60,1% badanych chłopców oraz 17,5 % dziewczynek. Sprawcami tego typu przemocy były najczęściej osoby niespokrewnione, jednak zdarzało się też tak, że byli nimi również krew-ni dalsi oraz bliżsi (matka, ojciec, rodzeństwo)²². Ofiary przemocy seksualnej najczęściej odczuwają stany lękowe, nie potrafią odnaleźć się w społeczeństwie, izolują się, nie chcą nawiązywać nowych znajomości. Takie osoby bardzo czę-sto popadają w depresję, są agresywne w kontaktach z innym ludźmi. Miewają najczęściej zaburzenia snu lub silne stany napięcia. Są często podejrzliwe w kontaktach z innymi oraz nie potrafią ufać drugiemu człowiekowi, mają bar-dzo niskie poczucie własnej wartości. „Innymi symptomami psychosomatycz-nymi są bóle mające przyczynę psychiczną, zaburzenia łaknienia, a także nie-świadoma skłonność do przyjmowania roli ofiary”²³.

Problem wykorzystywania seksualnego nie dotyka wyłącznie dzieci. Ofia-rami mogą być również kobiety, mogące doświadczać nadużyć seksualnych takich jak np. gwałt, zmuszanie lub nakłanianie do prostytucji. Dawid Finkelhor i Kersti Yllo wyróżnił trzy formy gwałtu w małżeństwie ²⁴:

 gwałt agresywny – jest to agresywne postępowanie partnera w stosunku do swojej partnerki. Sprawca najczęściej stosuje w sto-sunku niej różne formy przemocy np. pobicie. Często w rodzinach w których jest nagminnie stosowana przemoc, występują problemy uzależnienia od alkoholu lub narkotyków,

 gwałt nieagresywny – nie jest związany z przemocą fizyczną. Zwy-kle chodzi tu o częstotliwość stosunków seksualnych, które są pożą-dane przez sprawcę, bez przyzwolenia i chęci drugiej ze stron. In-nymi słowy jest to zmuszanie partnerki do kontaktów seksualnych,

21 J. Mazur, op. cit., s. 49.

22 K. Kmiecik-Baran, op.cit., s.373-374.

23 J. Mazur, op. cit., s.50.

24 I. Pospiszyl, op. cit., s.113-114.

Patrycja KLOSKOWSKA

105

 gwałt obsesyjny – jest bardzo często związany z pobiciem partnerki.

Szczególną cechą są obsesje, które się nie uwidaczniają w innych sferach życia. Bardzo często może wynikać to z różnorakich pro-blemów bądź doświadczeń seksualnych. W takich przypadkach je-dyną receptą jest psychoterapia, która czasami może trwać wiele lat.

Krystyna Kmiecik Baran wyróżnia w swoim opracowaniu bezpośrednie oraz pośrednie konsekwencje stosowania przemocy seksualnej, które mają bar-dzo istotny wpływ na późniejsze życie ofiary. Barbar-dzo często osoby skrzywbar-dzo- skrzywdzo-ne potrzebują wieloletniej terapii aby poprawnie funkcjonować w społeczeń-stwie²⁵.

Przemoc seksualna w stosunku do kobiet i dzieci nie tylko wpływa w spo-sób negatywny na psychikę człowieka, ale również na „sferę intymności”. Ta forma jest najbardziej brutalna w swoim działaniu, ponieważ skupia dwa kom-ponenty zarówno fizyczne, jak i psychiczne.