Istota i funkcje społeczeństwa obywatelskiego

Idea społeczeństwa obywatelskiego stanowi obecnie częsty przedmiot w polskich dyskusjach odnoszących się do jakości demokracji, ocen efektów transformacji systemowej zapoczątkowanej w 1989 roku czy dystansu jaki dzie-li polską rzeczywistość społeczno-podzie-lityczną od zachodnioeuropejskiej. W dys-kusjach tych można spotkać się z różnymi i zarazem wieloznacznymi określe-niami opisującymi sens tego pojęcia.

A zatem czym jest społeczeństwo obywatelskie? Jaka jest jego istota? Jakie wartości i idee kryją się za tym terminem?

IDEA OBYWATELSKOŚCI A SPOŁECZEŃSTWO OBYWATELSKIE …

176

Według najprostszej, stosowanej m.in. przez Bank Światowy definicji, spo-łeczeństwo obywatelskie to po prostu grupy i organizacje, zarówno formalne jak i nieformalne, działające w niezależny od państwa i rynku sposób, w celu promowania i realizacji zróżnicowanych interesów społecznych¹. Tę syntetycz-ną definicję można rozszerzyć o wartości i idee dla istnienia społeczeństwa obywatelskiego niezbędne. I tak, wg R. D. Putmana tymi ideami i wartościami są zaufanie, współpraca i równość, a społeczeństwo obywatelskie, to takie, w którym działają aktywni i myślący o interesach społeczności obywatele².

Definicją łączącą te dwa pojęcia jest ta sformułowana przez H. Anheiera, który społeczeństwo obywatelskie określa jako sferę instytucji, organizacji, sieci i ludzi wraz z ich nastawianiem wobec wartości, zawieszoną między ro-dziną, państwem i rynkiem, w której ludzie działają dobrowolnie w imię dobra wspólnego³.

W powyższych (a także wielu innych, tutaj nie przytoczonych) definicjach wyróżnić można kilka komponentów wspólnych dla każdego podejścia do isto-ty omawianego pojęcia. Wśród nich można zwrócić uwagę na takie, jak współ-praca dla wspólnego dobra, dobrowolność, działanie w organizacjach pozarzą-dowych, aktywność czy niezależność od instytucji państwowych. Równocze-śnie komponenty te stanowić będą zbiór niezbędnych cech, bez których nie można mówić o istnieniu społeczeństwa obywatelskiego. A zatem społeczeń-stwo obywatelskie:

 jest grupową organizacją społeczeństwa;

 opiera się na zasadzie dobrowolności i oddolności działania;

 reprezentuje zbiorowe interesy i służy wspólnym celom;

 funkcjonuje autonomicznie wobec struktur państwa, rodziny i rynku;

 wyraża się w działaniu w przestrzeni publicznej szeregu niepań-stwowych instytucji, organizacji i stowarzyszeń⁴.

Przedstawione wyżej cechy społeczeństwa obywatelskiego ściśle związane są z istotą demokracji jako ustroju politycznego. O ile zatem możliwe wydaje się funkcjonowanie demokracji bez społeczeństwa obywatelskiego, o tyle sprawny ustrój demokratyczny stanowi warunek niezbędny dla istnienia i roz-woju tego drugiego. Opisując przestrzeń, w jakiej możliwe jest funkcjonowanie

1 Zob. Społeczeństwo obywatelskie, red., M. Witkowska, A. Wierzbicki, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2005, s. 9.

2 R. D. Putman, Demokracja w działaniu. Tradycje obywatelskie we współczesnych Włoszech, Wydawnictwo Znak, Kraków 1995, s. 31.

3 Zob. H. Anheier, Civil Society. Measurement and Policy Dialogues, Londyn 2004, s. 22.

4 Zob. m.in. s. E. Wnuk-Lipiński, Socjologia życia publicznego, Wydawnictwo SCHOLAR, Warszawa 2005, s.119; M. Olejniczak, Europejskie społeczeństwo obywatelskie?, „Studia Euro-pejskie” 2005 r., nr 3, s. 46.

Dariusz MAGIEREK

177

społeczeństwa obywatelskiego, należy wskazać na następujące cechy demokra-tycznego państwa prawa:

 suwerenem jest naród, który w sposób bezpośredni lub pośredni prawuje władzę;

 wszelkie organy władzy działają w ramach i granicach prawa;

 system prawa oparty jest na zasadzie hierarchiczności: konstytucja stanowi najwyższy akt prawny, z którym zgodne są wszystkie, pozo-stałe akty a normy międzynarodowe mają większą moc niż praw krajowe;

 istnieją gwarancje prawne szerokiego zakresu praw i wolności oby-wateli;

 prawo jest stabilne i jasne dla obywateli oraz uwzględnia ich intere-sy⁵.

Przestrzeń demokratyczna, jako jedyna przestrzeń, w której możliwe jest funkcjonowanie społeczeństwa obywatelskiego, jest jednocześnie poprzez jego istnienie usprawniana i wzbogacana. Sprawne i prężnie działające społeczeń-stwo obywatelskie jest bowiem miarą wysokiego poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego kraju i świadczy o stabilności i efektywności demokratycznych procedur i instytucji.

Pozytywny wymiar społeczeństwa obywatelskiego, rozumiany jako pewien stan pożądany, do którego należy dążyć, wynika m.in. z funkcji, jakie spełnia w dzisiejszej rzeczywistości społecznej, ekonomicznej i politycznej.

Jedną z nich jest funkcja edukacyjna, która wyraża się w kształtowaniu opinii publicznej, obywatelskiej świadomości i obywatelskich postaw⁶. Kolejną jest funkcja socjalizacyjna, która spełnia się poprzez pobudzanie obywateli do aktywnego uczestnictwa w demokracji przyczyniając się m.in. do rekrutacji elitpolitycznych, kształtowania poglądów politycznych oraz promocji działania grupowego, solidarności społecznej i uzależnienia własnego powodzenia od dobrobytu innych ludzi. Społeczeństwo obywatelskiego chroni również obywa-teli przed ingerencjami państwa oraz zabezpiecza autonomię sfery społecznej.

Poprzez ochronę niezależności jednostki, sprzyjanie rozwojowi jej praw natu-ralnych oraz gwarancję własności (z uwzględnieniem interesu społecznego) społeczeństwo obywatelskie wypełnia kolejną funkcję, czyli funkcję ochronną.

Zwrócić uwagę należy również na funkcję kontrolną, której istotą jest obserwa-cja i kontrola organów władzy państwowej. Natomiast poprzez sieć

5 M. Żmigrodzki, B. Dziemidok-Olszewska, Współczesne systemy polityczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011, s. 29-30.

6 Takie sformułowania wraz z obszernym rozszerzeniem idei edukacji, znaleźć można u M. Po-gonowskiego, Znaczenie edukacji ubezpieczeniowej w zapewnieniu bezpieczeństwa socjalnego obywateli [w:] Edukacja warunkiem bezpieczeństwa XXI w., Zeszyt Naukowy Nr 1, Wydawnic-two Centrum Szkolenia Sił Powietrznych w Koszalinie, Koszalin 2014, ss. 179-189.

IDEA OBYWATELSKOŚCI A SPOŁECZEŃSTWO OBYWATELSKIE …

178

szeń i organizacji społeczeństwo obywatelskie wypełnia funkcję organizatorską przyczyniając się do pluralizmu politycznego i neutralizowania konfliktów spo-łecznych⁷.

Społeczeństwo obywatelskie stanowi zatem emanację tego, co w demokra-tycznym systemie najlepsze: umożliwia ludziom (obywatelom) dobrowolne uczestnictwo w życiu społecznym i publicznym w celu realizacji interesów, które jednak nie naruszają interesów innych. W społeczeństwie obywatelskim nie ma więc miejsca na nietolerancję ani dyskryminację, natomiast naturalnym jest różnorodność postaw i wartości, które ścierają się w przestrzeni publicznej i politycznej.

2. Idea społeczeństwa obywatelskiego – perspektywa historyczna