Urzędnik państwowy – samorządowy

Rozumienie określenie „urzędnik państwowy” i „urzędnika samorządowy”, biorąc pod uwagę zakres biurokracji, są do siebie zbliżone. W niniejszym opra-cowaniu chodzi bardziej o określenie tożsamości urzędnika jako takiego niż jego zakres terytorialny²⁹. Niemniej jednak poniżej specyfika urzędnika zostanie

21 Kwestię tożsamości zawodowej przedstawiono w oparciu o pracę J. Mizgalskigo, op. cit., 67.

22 E. Zieliński, Administracja rządowa w Polsce, Warszawa 2001, s. 46.

23 R. Milic-Czerniak, Marketingowe badania bezpośrednie – zastosowania, Warszawa 2005, s.

37. 24 F. Terelak, Psychologia konsumenta i reklamy, Bydgoszcz 1998, s. 173.

25A. Meyer, P. Westerbarkey, Measuring and managing hotel guest satisfaction, [w:] Service Quality In Hospitality Organisations, red. M. D. Olsen, R. Teare, E. Gummesson, Cassel 1996, s.

19. 26 P. Kotler, Marketing. Analiza, planowanie, wdrażanie I kontrola, Warszawa 1994, s. 35.

27 Tamże, s. 190.

28 J. Dziędziora, Obraz zarządzania zasobami ludzkimi w administracji celnej, [w:] Zachowania adaptacyjne podmiotów TSL na europejskim rynku transportowym, red., M. Michałowskiej, Katowice 2006, s. 14.

29 M. Jaroszyński, Polskie prawo administracyjne, Warszawa 1956, s. 35.

TOŻSAMOŚĆ URZĘDNIKA PAŃSTWOWEGO – SAMORZĄDOWEGO W OPINII PETENTÓW

58

poddana analizie w oparciu o struktury samorządowe. Urzędnik samorządowy to stanowisko w administracji samorządowej, czyli miejskiej, gminnej, powia-towej lub wojewódzkiej. W tej przestrzeni biurokracji w Polsce jest prawie 200 tys. urzędników³⁰. Administracja samorządowa różni się od państwowej głów-nie tym, że urzędnicy samorządowi pracują w obszarze określonego regionu.

Taki stan rzeczy oznaczać może ich większe poczucie odpowiedzialności za swoje działania, a efekty ich decyzji są widoczne w środowisku lokalnym.

W tym zawodzie liczą się głównie predyspozycje intelektualne i osobowościo-we. Do wykonywania tego zawodu potrzebne jest poczucie odpowiedzialności, solidność, dokładność i cierpliwość. Niezbędna jest także wiedza z zakresu prawa i procedur administracyjnych, szczególnie samorządowych. Każdy przy-szły samorządowiec musi spełniać także warunki formalne: mieć obywatelstwo polskie, ukończone 18 lat i pełną zdolność do czynności prawnych. Wykształ-cenie też powinno być związane z zakresem wykonywanych zadań: prawnicze, administracyjne, choć obowiązują tu dość elastyczne reguły zatrudnienia, a najważniejsza jest skuteczność³¹.

Tradycje zawodu sięgają Polski przedwojennej. Oczywiście w okresie po-wojennym w gminach i powiatach też pracowali urzędnicy, ale ponieważ gminy nie miały nawet połowy uprawnień, jakie posiadają współcześnie, ich praca niczym nie przypominała obecnej. Dziś urzędnicy samorządowi muszą posiadać kompetencje w wielu płaszczyznach dotyczących zagadnieniach społecznych, ekonomicznych i prawnych, ponieważ gmina czy powiat to małe państwo z własnym budżetem i zarządzaniem w najbardziej kluczowych obszarach życia - np. edukacji. To w pewnym sensie mikroświat w porównaniu z państwem, posiadający nawet, w wielu przypadkach, własną „policję” (straż miejską, gminną). Kwestie związane z zarządzaniem i funkcjonowaniem są mniejsze niż w skali całego państwa, jednak są bardziej widoczne i kontrolowalne.

Prestiż urzędnika samorządowego jest w środowisku lokalnym nawet nieco wyższy niż urzędnika państwowego. Jest on także narażony na bezpośrednią krytykę społeczności, z którą musi się liczyć. Może też liczyć na większy sza-cunek i popularność, jeśli jego dziania są postrzegane jako dobre i będące w interesie lokalnej społeczności. W obszarze tej administracji bywa trudniej pod względem stabilizacji zawodowej ze względu na częsty związek miejsc pracy z aktualnie rządzącą np. w danej gminie orientacją polityczną, urzędnik samorządowy nie jest bowiem członkiem korpusu służby cywilnej, która za-pewnia stałe zatrudnienie³².

30 Niniejszy punkt opracowano na w oparciu o tekst: Anetta Tomala-Gajec, Tożsamość wójta gminy, Koszalin 2014, maszynopis, s. 11-15.

31 J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 200l, s.

34-35.

32 J. Biniecki, B. Szczupak, Strategiczne myślenie o przyszłości gminy, Katowice 2004, s. 64.

Zbigniew WERRA

59

Należy w tym miejscu również wspomnieć o ograniczeniach ustawowych dotyczących pracowników administracyjnych. Pracownikiem samorządowym jest również wójt, czyli funkcjonariusz wybierany w wyborach bezpośrednich.

Wójtem nie może być osoba prawomocnie skazana za przestępstwo umyślne.

Funkcja wójta oraz jego zastępcy nie może łączyć się z funkcją wójta lub jego zastępcy w innej gminie, członkostwem w organach jednostek samorządu tery-torialnego, w tym w gminie, w której wójtem lub zastępcą wójta zatrudnieniem w administracji sądowej, oraz pełnieniem mandatu posła lub senatora. Wójt nie może podejmować dodatkowych zajęć oraz otrzymywać darowizn mogących podważyć zaufanie wyborców do wykonywania przez niego funkcji wójta³³.

Pracownik samorządowy zostaje wyłączony od udziału w sprawie w sytu-acjach mogących budzić wątpliwości co do jego bezstronności. Urzędnik nie może również zasiadać w komisjach przetargowych lub wykonywać innych czynności związanych z postępowaniem o zamówienia publiczne, jeżeli oferen-ci pozostają z nim w związku małżeńskim lub są jego krewnymi, jeżeli minęło mniej niż trzy lata od momentu, kiedy pozostawał w stosunku pracy lub zlece-nia z oferentem, oraz jeżeli pozostaje z oferentem w takim stosunku prawnym lub faktycznym, że może to budzić uzasadnione wątpliwości co do jego bez-stronności. Pracownik samorządowy występujący w imieniu ogłaszającej prze-targ jednostki samorządu terytorialnego zobowiązany jest do złożenia pisemne-go oświadczenia o braku lub istnieniu okoliczności podlegających wyłączeniu.

Ponadto pracownik samorządowy nie może być radnym gminy, w której pracu-je. W tym samym urzędzie nie może pracować krewny jeżeli powstałby stosu-nek bezpośredniej podległości. Pracownicy samorządowi pełniący funkcje za-rządcze czyli wójt, zastępca wójta sekretarz gminy, skarbnik gminy, kierownik jednostki organizacyjnej gminy itp. Zobowiązani są do złożenia pisemnego oświadczenia majątkowego. Wójt, zastępca wójta, skarbnik gminy, sekretarz gminy, kierownik jednostki organizacyjnej gminy, osoba zarządzająca i członek organu zarządzającego gminną osobą prawną oraz osoba wydająca decyzje administracyjne w imieniu wójta w trakcie pełnienia funkcji lub trwania zatrud-nienia oraz przez okres 3 lat po zakończeniu pełzatrud-nienia funkcji lub ustaniu za-trudnienia nie mogą przyjmować jakiegokolwiek świadczenie o charakterze majątkowym, nieodpłatnie lub odpłatnie w wysokości niższej od jego rzeczywi-stej wartości od podmiotu lub podmiotu od niego zależnego, jeśli biorąc udział w wydaniu rozstrzygnięcia w sprawach indywidualnych jego dotyczących, mie-li bezpośredni wpływ na jego treść³⁴.

Wiedza o samym sobie, czyli tożsamość osobista, jak i poczucie przynależ-ności grupowej, czyli tożsamość społeczna mogą występować obok siebie,

33 J. Biniecki, B. Szczupak, op. cit., 25.

34 C. Trutkowski, Przejrzysty samorząd, Warszawa 2006, s. 36.

TOŻSAMOŚĆ URZĘDNIKA PAŃSTWOWEGO – SAMORZĄDOWEGO W OPINII PETENTÓW

60

nak zależnie od okoliczności jedna z nich może dominować. Głównym sposo-bem utrzymania lub wzmocnienia poczucia własnej wartości jest dokonywanie korzystnych porównań między grupą, z którą jednostka się identyfikuje, a gru-pami obcymi. Pojęcie tożsamości rozumiem tutaj zgodnie z propozycją więk-szości autorów, jako poczucie własnego istnienia u jednostki spójnej wewnętrz-nie, jednocześnie odrębnej od otoczenia. Choć istnieje wiele rodzajów tożsamo-ści, które mogą definiować jednostkę, to zasadniczo za Henri Tajfelem wymie-nia się dwa rodzaje:

1. tożsamość osobista (indywidualna, jednostkowa) – rozumiana ja-ko system wiedzy o samym sobie, o cechach najbardziej charakte-rystycznych dla jednostki, a jednocześnie najbardziej ją odróżnia-jących od innych;

2. tożsamość społeczna - to wiedza o samym sobie, która wiąże się z poczuciem przynależności grupowej³⁵.

Pomiędzy tożsamością osobistą i społeczną zachodzi zależność odwrotna, tzn. kiedy człowiek koncentruje się na tożsamości osobistej, jego zainteresowa-nie tożsamością społeczną ulega redukcji, kiedy zaś skupia się na swojej przy-należności grupowej, jego tożsamość osobista ulega rozproszeniu. Rozwój toż-samości jednostki dokonuje się w wyniku procesów kategoryzacji i ewaluacji określonych kategorii, czyli specyficznego nadawania znaczeń pewnym zjawi-skom (tworzenia kategorii), łączenia ich w zbiory pojęciowe z istniejącymi już w umyśle jednostki innymi kategoriami i hierarchizacji zasymilowanych.

Można powiedzieć, że tożsamość społeczna jednostki, nawet w fazie roz-woju traktowana zasadniczo jako wartość pozytywna i jeden z postulatów wy-chowawczych pedagogiki resocjalizacyjnej, w odniesieniu do jednostki nieprzy-stosowanej jest w istocie kompensacją protezą, mechanizmem obronnym czy wreszcie kamuflażem dla niedorozwoju tożsamości osobistej. Oczywiście wy-korzystanie wartości i siły grupy nie jest jedyną ścieżką kształtowania i obrony poczucia własnej wartości, ale jest sposobem najprostszym, łatwo dostępnym i w pewnych okolicznościach jedynym, na jaki jednostka może liczyć. Wystar-czy być akceptowanym i dostawać o tym informacje zwrotne³⁶.

W wyniku powyższej analizy można postawić tezę, że urzędnik jest to oso-bowość społeczna. Osooso-bowość społeczna to zespół trwałych cech jednostki, wpływających na jej postępowanie, wynikających z cech biologicznych i psy-chicznych człowieka oraz z wpływu kultury i struktury zbiorowości, w których

35 M. Bielewicz, Kiedy kontakt osłabia uprzedzenia? Kategorie społeczne i temporalne jako warunki skuteczności kontaktu międzygrupowego, „Psychologia Społeczna”, Warszawa 2006, nr 2, s. 67-74.

36 K. Obuchowski, Encyklopedia socjologii, osobowość, Warszawa 2000, s. 143.

Zbigniew WERRA

61

jednostka została wychowana i grup społecznych, w których uczestniczy. Sta-nowi ona względnie autonomiczną i dynamiczną całość cech psychicznych, uformowaną w procesie życia jednostki, posiadającą swoistą strukturę i rządzą-cą się własnymi prawami. Znaczy to, że:

1. osobowość jest złożonym systemem cech wzajemnie się przenikają-cych warunkująprzenikają-cych, których istotę można zrozumieć jedynie wów-czas, gdy będzie się analizowana tle całokształtu życia psychicznego i systemu działań jednostki;

2. osobowość jest całością zorganizowaną, a więc posiadającą swoistą strukturę, w ramach której wszystkie cechy psychiczne są od siebie zależne, ale nie wszystkie jednakowo ważne, pewne z nich są domi-nujące, bardziej aktywne i wywierają decydujący wpływ na zacho-wania jednostki;

3. cechy składające się na strukturę osobowości nadają ca-łej osobowości charakter dynamiczny i aktywny; aktywność osobo-wości skierowana jest na realizację określonych celów i ideałów, ukształtowanych na podłożu przyswojonych przez jednost-kę wartości społecznych; osobowość jako całość jest tworem ukształtowanym na podłożu życia jednostkowego, osobistych do-świadczeń nagrodzonych w toku pracy i współżycia z innymi ludź-mi, rozbudzonych potrzeb oraz przyswojonych ideałów i wzorów życia³⁷.

Typ osobowości zdeterminowany jest kulturowo. Osobowość jest aspektem subiektywnym kultury. Kultura jest subiektywnym aspektem osobowości.

Strukturalno- funkcjonalna teoria osobowości- typ osobowości uwarunkowany jest strukturą społeczną. Jest to najczęściej ujęcie makrosystemowe. System tworzy osobowość, osobowość reprodukuje system: zależności statystyczne, genetyczne, funkcjonalne. Interakcyjna teoria osobowości- bada uwarunkowa-nia mikrosystemowe osobowości- powstanie, rozwój i zmiana osobowości w zależności od interakcji społecznej³⁸.

Niezależnie od okoliczności, obecnie w świetle postępującej decentralizacji odchodzenia od zbiurokratyzowanych, mechanicznych rządów, ideologicznego dogmatyzmu i metod nakazowo- rozdzielczych, od przywódcy, wójta oczekuje się rozwiniętych zdolności komunikacyjnych, osobistego zaangażowania, ak-tywnego działania, jasno sprecyzowanych celów odpowiedzialności,

37 R. A. Podgórski, Socjologia Mikrostruktury, Bydgoszcz-Olsztyn 2008, s. 53.

38 T. Mądrzycki, Deformacje w spostrzeganiu ludzi, Warszawa 1986, s. 163.

TOŻSAMOŚĆ URZĘDNIKA PAŃSTWOWEGO – SAMORZĄDOWEGO W OPINII PETENTÓW

62

wania krótkowzroczności myślenia, „ludzkiego” podejścia, poszukiwania no-wych wzorów, rozwiązań, przełamujących rutynowe wzory myślenia i działa-nia, oraz pewnego rodzaju towarzyskości i obycia kulturalnego¹⁸.

Ponadto urzędnik prócz nienagannego wyglądu zewnętrznego powinien się również odznaczać ponadprzeciętną odpowiedzialnością, wiarygodnością, uczciwością i rzetelnością oraz być gotowy do wysłuchania innych (w tym przede wszystkim ocen krytycznych). Dodatkowo powinien być skłonny do podejmowania ryzyka i posiadać zdolność do rozwiązywania konfliktów³⁹.

Istota i znaczenie wizerunku lidera społecznego. Współcześnie znaczenia wizerunku nie sposób nie doceniać. Dobrze skonstruowany, umożliwia osiąga-nie celów zawodowych i osobistych. Szczególnego znaczenia nabiera rówosiąga-nież wizerunek lidera lokalnego, jakim może być np. wójt gminy. Dobrze ukształto-wany, nie tylko sprzyja relacjom z współpracownikami, podwładnymi mediami, ale przede wszystkim relacjom ze społecznością lokalną. Proble-my wizerunkowe, podobnie jak i pozytywny wizerunek, przekładają się pośred-nio oraz bezpośredpośred-nio na relacje i efekty, jakie odnosi lub może uzyskać lider.

Kolejną przesłanką, która niejako zmusza liderów lokalnych do nabywania wie-dzy i umiejętności komunikacyjnych, jest wzrost roli etyki i szacunku do oto-czenia, zarówno wewnętrznego, jak i zewnętrznego. Społeczność lokalna, ale także partnerzy liderów lokalnych coraz mniej akcentują swoje oczekiwania w zakresie szacunku do nich, ich pracy, a przede wszystkim oczekują prawdy i konsekwencji w realizacji obowiązków zapisanych prawem i wymaganych od liderów lokalnych. Umiejętna komunikacja może uwiarygodnić lidera, zaś po-zytywny przekaz komunikacyjny płynący do otoczenia będzie z pewnością wpływał na sukcesy w każdym z realizowanych obszarów⁴⁰.

Dobrze ukształtowany wizerunek jest jednym z czynników sprzyjających osiągnięciu sukcesu osobistego i zawodowego. Dlatego coraz popularniejsze staje się dokształcania na wszelkiego rodzaju szkoleniach oraz kursach z zakre-su kształtowania wizerunku i komunikacji interpersonalnej. Jest ono bowiem bezwzględnie przydatne liderom. Jednak w urzędzie wielu pracownikom, w tym zwłaszcza na kierowniczych stanowiskach, umiejętności z tego zakresu mogą usprawnić pracę⁴¹.

39 B. Imiołek, ABC samorządu terytorialnego. Poradnik nie tylko dla radnych, Warszawa 2010, s.

10-13; M. Karwat, Potrzeby społeczne jako czynnik determinujący politykę, [w:] Wprowadzenie do teorii polityki, red. J. P. Gieorgica, Warszawa 1982, t. 2, s. 35.

40 D. Antonowicz, Funkcjonowanie sektora publicznego. Brytyjska perspektywa, Toruń 2004, s.

132.

41 A. K. Piasecki, Menader i polityk. Wójt, burmistrz, prezydent miasta, Kraków 2006, s. 26.

Zbigniew WERRA

63

3. Opinie o pracy urzędników w świetle badań studentów IPSiSM PK