Idea społeczeństwa obywatelskiego – perspektywa historyczna Idei społeczeństwa obywatelskiego doszukiwać się można już w

starożyt-nej Grecji, w rozważaniach Arystotelesa i Platona. W warunkach państwa-miasta aktywny obywatel był gwarancją istnienia i rozwoju polis. Jednocześnie aktywność i obywatelskość ściśle wiązała się z państwem, jako najwyższą i idealną wspólnotą obywatelską. Nie ma tutaj więc późniejszego oddzielenia państwa od jednostki i społeczeństwa, charakterystycznego dla współczesnego ujmowania istoty społeczeństwa obywatelskiego. Jednocześnie nale-ży podkreślić, iż praktyka nale-życia społecznego i politycznego staronale-żytnych Aten nie wymagała a wręcz uniemożliwiała ten rozdział. Uczestnictwo obywateli w Zgromadzeniach Ludowych, powszechne wybory urzędników i sędziów, brak zawodowej policji czy wojska⁸ w sposób naturalny utożsamiała obywatelskość z państwem.

Obywatelskość jako wartość, przywilej i zarazem obowiązek upowszech-niona była również w starożytnym Rzymie. W pismach Cycerona przewijają się takie terminy jak societas civilis (społeczeństwo polityczne), civitas (państwo) oraz res publica (republika). Społeczeństwo polityczne w tym wypadku utoż-samiać można ze społeczeństwem obywatelskim, natomiast republika, jako specyficzna forma ustroju (państwa), oznacza wspólnotę ludzi współdziałają-cych wspólnie dla dobra wspólnego i uznająwspółdziałają-cych te same prawa. Tak więc, po-dobnie jak w przypadku myślicieli greckich, również i tutaj nie ma antynomii między społeczeństwem a państwem, a aktywność wspólnoty obywatelskiej utożsamiana jest z zaangażowaniem w życie polityczne.

Do starożytnych teoretyków myśli politycznej nawiązywali myśliciele Oświecenia, którzy krytykując zasady i praktykę absolutyzmu, poszukiwali

7 M. Witkowska, A. Wierzbicki, op. cit., s. 18.

8 E. Wipszycka, Miejsce dorobku antyku w dziedzictwie kulturowym cywilizacji europejskiej, [w:]

Cywilizacja europejska. Wykłady i eseje, red., M. Koźmiński, Wydawnictwo Instytutu Historii PAN, Warszawa 2005, s. 17.

Dariusz MAGIEREK

179

najlepszej formy organizacji państwa i stosunków między władzą a społeczeń-stwem.

Według J. J. Rousseau (1712-1778), jednego z najwybitniejszych filozofów epoki, najlepszą formą politycznego współżycia jest wspólnota wolnych i suwe-rennych jednostek, które dobrowolnie działają w imię dobra wspólnego, ponie-waż osiągnięcie dobra indywidualnego nie jest możliwe bez osiągnięcia dobra wspólnego. Sposób rządów i jego reguły powinny być wynikiem umowy spo-łecznej między ludźmi wolnymi, a człowiek powinien być zależny jedynie od prawa⁹. Jednocześnie w koncepcji Rousseau państwo stanowi jedyną przestrzeń, w której idea wspólnoty obywatelskiej równych ludzi może się zrealizować, ponieważ to państwo stanowi jedyny gwarant praw jednostki¹⁰. Natomiast ideę umowy społecznej można utożsamiać z wolą powszechną, czyli demokracją bezpośrednią.

Prądy umysłowe Oświecenia, takie jak indywidualizm, racjonalizm i kon-traktualizm legły u podstaw koncepcji liberalizmu jako nowego systemu poli-tycznego. Natomiast wartości i poglądy będące tego systemu treścią (m.in. takie jak wolność jednostki, poszanowanie praw obywatelskich i własności, równość wobec prawa), okazały się przełomem w rozumieniu pojęcia społeczeństwa społecznego. Otóż wraz z myślą jednego z twórców liberalizmu, J. Locke’a (1632-1704), nastąpiło oddzielenie tej idei od idei państwa, z konstatacją, iż właśnie istotą społeczeństwa obywatelskiego jest jego niezależność od instytucji państwowych.

W myśli Locke’a najważniejszym z punktu widzenia omawianego tematu, wydaje się przede wszystkim stwierdzenie, że społeczeństwo obywatelskie zaj-muje przestrzeń między jednostką a państwem, które powołane jest do ochrony jej praw i wolności. W przestrzeni tej każdy ma prawo zrzeszać się w organiza-cjach i stowarzyszeniach, głosić i bronić swoich poglądów oraz zabiegać o re-alizację swoich interesów. Jedyną granicą w tej koncepcji staje się wolność drugiego człowieka. Tak więc tradycja liberalna umiejscawia społeczeństwo obywatelskie w pozapaństwowych instytucjach, takich jak wolny rynek, stowa-rzyszenia, organizacje i partie polityczne. Trzeba jednak podkreślić, iż pomimo zaznaczenia odrębności między sferą społeczną i polityczną (państwową), w myśli Locke’a jednak zdają się one przenikać: egzekutywa, legislacja i są-downictwo stanowią jeden z elementów społeczeństwa obywatelskiego.

Istotny wkład w rozwój koncepcji społeczeństwa obywatelskiego miała myśl G. W. F. Hegla (1770-1831), który postrzegał je jako jeden z etapów spo-łecznego rozwoju. Pierwszym z nich były stosunki w obrębie związków

9 Historia powszechna, red., L. Serafini T. 13, Wiek XVIII – wiek oświecenia, Mediasat Group, Warszawa 2007, s. 336-337.

10 B. Poboży, Idea społeczeństwa obywatelskiego, „Społeczeństwo i Polityka” 2005 r., nr 1/2, s.

14.

IDEA OBYWATELSKOŚCI A SPOŁECZEŃSTWO OBYWATELSKIE …

180

nych, drugim właśnie społeczeństwo obywatelskie, trzecim natomiast, i najdo-skonalszym – państwo, jednak rozumiane w szerokim sensie (w odróżnieniu od wąskiego rozumienia państwa, które myśliciel oddzielał od rodziny i społeczeń-stwa). To ostatnie, nazywane przez niego „państwem zewnętrznym” powołane jest do obrony fundamentów społeczeństwa obywatelskiego, takich jak wła-sność prywatna i rynek, system praw wolnych obywateli, system opieki, pu-bliczne instytucje opiekuńcze oraz zrzeszenia samorządowe¹¹. Tym samym Hegel nie wyobrażał sobie istnienia społeczeństwa poza państwem. Warto tu również zaznaczyć, iż filozof upatrywał w społeczeństwie obywatelskim sposób na przezwyciężenie naturalnego (i odwiecznego) konfliktu między ekonomicz-nymi, partykularnymi interesami jednostki, a interesem społecznym i państwo-wym¹². Ten ostatni aspekt rozwinięty został w myśli Karola Marksa, i jego po-strzeganiu społeczeństwa obywatelskiego w kontekście walki klas.

Kontynuatorem, i zarazem krytykiem tej idei był A. de Tocqueville (1805-1859), który uważany jest za pierwszego teoretyka koncepcji społeczeństwa obywatelskiego, a który jeszcze wyraźniej oddzielił sferę aktywności obywatel-skiej od instytucji państwa. Według jego koncepcji porządek społeczny można podzielić na trzy sfery: pierwszą jest oficjalne przedstawicielstwo polityczne (obejmujące instytucje władzy politycznej oraz mechanizmy jej sprawowania), drugą stanowi publiczne i polityczne zaangażowanie obywateli, natomiast trze-cią jest sfera aktywności obywatelskiej przekraczająca indywidualne interesy jednostek. Swoje rozważania Tocqueville oparł na obserwacji XIX-wiecznej rzeczywistości amerykańskiej, w której działało wiele obywatelskich stowarzy-szeń, związanych przede wszystkim z handlem, prywatnymi interesami ekono-micznymi i przemysłem¹³. To właśnie w tej ostatniej sferze, wg Tocqueviile’a, urzeczywistnia się istota demokracji, ponieważ aktywność oparta na wzajem-nych relacjach między obywatelami, sprzyja jednocześnie powstawaniu i sprawnej działalności stowarzyszeń w sferze publicznej i politycznej – lokal-nych samorządów, niezależlokal-nych sądów czy partii polityczlokal-nych. Tak więc społe-czeństwo obywatelskie, choć działające niezależnie od państwa, nie jest mu wrogie.

Zaprezentowane powyżej koncepcje znalazły swój oddźwięk we współcze-snych rozważaniach na temat istoty społeczeństwa obywatelskiego, w których można wyróżnić dwa dominujące podejścia: republikański i liberalny.

Podejście republikańskie utożsamia społeczeństwo obywatelskie ze wspól-notą polityczną nie przeciwstawiając tym samym wspólnoty społecznej

11 Tamże, s. 18.

12 J. Blicharz, Administracja publiczna i społeczeństwo obywatelskie w państwie prawa, „Prace Naukowe Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego”, 2012 r., nr 13, s. 19.

13 A. de Tocqueville, O demokracji w Ameryce, Wydawnictwo Znak, Kraków 1996, s. 116.

Dariusz MAGIEREK

181

stwu. Obywatelskość w tym kontekście oznacza tym samym aktywne uczestnic-two w życiu politycznym oraz odpowiedzialność za dobro wspólne. Podejście takie mniej zatem zwraca uwagę na wolność jednostki, lecz koncentruje się na jej publicznych (i politycznych) powinnościach. To z kolei oznacza iż dobro wspólne przewyższa dobro jednostki a człowiek spełnia się dopiero we wspól-nocie dbając o jej dobro. Wolność, wg koncepcji republikańskiej, nie oznacza wolności od państwa, ale wolność w państwie, które stanowi naturalne środowi-sko funkcjonowania społeczeństwa obywatelskiego. To ostatnie działać może zatem jedynie w oparciu o system konkretnych wartości, takich jak pokój spo-łeczny, autorytet prawa i instytucji politycznych, religia i obyczaje¹⁴.

W koncepcji liberalnej, w przeciwieństwie do podejścia republikańskiego, to jednostka i jej prawa, a nie państwo czy wspólnota, stanowi punkt odniesie-nia i wartość nadrzędną wobec interesów ogółu. Państwo powstaje po to, by chronić prawa i wolności obywateli, i wolność ta oznacza wolność od państwa, a społeczeństwo obywatelskie jest tej wolności najwyższą emanacją. Tym sa-mym społeczeństwo obywatelskie staje się przestrzenią dobrowolnego ludzkie-go zrzeszania w różnorodne wspólnoty, które stają się źródłem ich tożsamości.

A zatem społeczeństwo obywatelskie nie jest homogeniczne, wręcz przeciwnie:

zakłada różnorodność wartości, poglądów i interesów, wokół których ludzie dobrowolnie samoorganizują się w imię wspólnego (podobnie rozumianego) dobra¹⁵. Aktywność obywateli w tej koncepcji nie jest ich powinnością, ale prawem, które musi być chronione przez instytucje państwa.

Podejście liberalne wydaje się być najbliższe współczesnemu rozumieniu istoty społeczeństwa obywatelskiego. Można w nim wyróżnić następujące wy-miary:

 w społeczeństwie obywatelskim funkcjonują mniej lub bardziej sformalizowane instytucje: sieć ta stanowi autonomiczną sferę spo-łeczną, odrębną zarówno od państwa, rodziny, jak i życia wewnętrz-nego; instytucje te działają w wielu sferach (nie tylko ekonomicznej, ale także religijnej, kulturowej i społecznej, itp.), mając kluczowe znaczenie dla integracji społecznej;

 przynależność do społeczeństwa obywatelskiego jest dobrowolna:

obywatele nigdy nie są zmuszeni do przyłączania się do wszelkich stowarzyszeń, przedsiębiorstw lub grup, które tworzą społeczeństwo obywatelskie, zarówno poprzez zaangażowanie polityczne czy rze-komo „naturalną” przynależność do określonej grupy:

14 D. Pietrzyk-Reeves, Idea społeczeństwa obywatelskiego. Współczesna debata i jej źródła, Wydawnictwo Naukowe UMK w Toruniu, Toruń 2012, s. 53.

15 B. Szlachta, Państwo a obywatel. Uwagi o pojmowaniu obywatelstwa i praw z nim związanych, [w:] Państwo jako wyzwanie, red., A. Rzegocki, Ośrodek Myśli Politycznej, Kraków 2000, s. 96.

IDEA OBYWATELSKOŚCI A SPOŁECZEŃSTWO OBYWATELSKIE …

182

 społeczeństwo obywatelskie opiera się na zasadzie praworządności:

demokratycznych zasadach poszanowania życia prywatnego, wolno-ści słowa i wolnowolno-ści zrzeszania; mimo autonomii społeczeństwa obywatelskiego od państwa, jego działania są zawsze zgodne z pra-wem;

 społeczeństwo obywatelskie jest miejscem realizacji celów zbioro-wych, oraz reprezentacji obywateli: instytucje społeczeństwa oby-watelskiego pośredniczą między jednostką a państwem; demokra-tyczny proces nie może odbyć się bez ich mediacji;

 społeczeństwo obywatelskie praktycznie realizuje zasadę pomocni-czości, pojęcie wywodzące się z doktryny chrześcijańskiej; stwarza to możliwość działania instytucji niezależnych od państwa, ale przez państwo uznanych¹⁶.