Jednym z wyróżnionych przez Geerta Hofstede [1980] wymiarów kulturowych jest poczucie indywidualizmu i kolektywizmu. Indywidualizm odnosi się do kultur, w któ-rych więzi pomiędzy poszczególnymi osobami nie są mocne. Każdy zajęty jest dbaniem o samego siebie i swoją najbliższą rodzinę [Hofstede 2001, s. 225]. Indywidualiści przedkładają wolność i autonomię ponad przynależność do grup czy organizacji [Hofstede, Hostede, Minkov 2010]. Cechują się niezależnością, egocentryzmem, wyż-szymi wymaganiami, samokontrolą i dumą z własnych dokonań [Furrer, Liu, Sudhars-han 2000; Hofstede 1980]. Osoby te są zmotywowane do osiągania osobistych celów. Nie są zaś skłonne do uczestnictwa w zbiorowych działaniach, jedynie wówczas, gdy może przynieść im to wymierne korzyści [Hofstede 1980]. Ponieważ przedsiębiorczość utożsamiana jest z podejmowaniem ryzyka, autonomią i potrzebą osobistego zaanga-żowania w realizowane działania, w literaturze naukowej można znaleźć hipotezę, że wysoki poziom indywidualizmu w pozytywny sposób wpływa na realizację ścieżki przedsiębiorczej [Zahra, Hayton, Salvato 2004, s. 366]. Potwierdzenie tej teorii można znaleźć między innymi w badaniach opisanych przez zespół Mitchella [2002]. W odróż-nieniu od społeczności indywidualistycznych, kultury kolektywistyczne podkreślają przynależność do danej grupy [Hofstede 1980]. Kolektywizm zakłada podporządkowa-nie interesów osobistych celom większej zbiorowości, nacisk na współpracę i wzajemne dzielenie się ze sobą, troskę o dobro grupy oraz niechęć w stosunku do osób będących poza grupą [Morris, Avila, Allen 1993, s. 598]. Dla kolektywistów ważna jest lojalność wobec pozostałych członków grupy oraz wspieranie siebie nawzajem [Hofstede, Hofstede, Minkov 2010]. Zazwyczaj zakłada się, że kolektywizm może wpływać w
spo-sób negatywny na pojawianie się intencji przedsiębiorczej. Spowodowane jest to ko-niecznością wyróżnienia się danej jednostki ze społeczności w trakcie realizacji działań przedsiębiorczych (chociażby pod względem podejmowanej aktywności czy posiada-nego majątku). Jednak w funkcjonowaniu firm rodzinnych dopatruje się także inposiada-nego wpływu kolektywizmu, nazywanego orientacją grupową. Zakłada ona, że dzielenie się wiedzą, wspólny wysiłek i współpraca może przynosić wymierne, pozytywne efekty. Koncepcja ta jest oparta na wzajemnym zaufaniu. Dlatego też często dotyczy firm ro-dzinnych, których członkowie są ze sobą spokrewnieni i utrzymują wzajemne dobre relacje. Wynik tej współpracy pozwala na zaistnienie zasady synergii i wpływa pozytyw-nie na realizację działań przedsiębiorczych w ramach firmy rodzinnej [Zahra, Hayton, Salvato 2004, s. 365]. Zgodnie z tą teorią powstała hipoteza 1.
H1: Indywidualizm ma mniejszy wpływ na powstanie intencji przedsiębiorczych u
poten-cjalnych sukcesorów firm rodzinnych niż u ich rówieśników, w których rodzinach nie ma przedsiębiorców.
Intencja przedsiębiorcza jest kształtowana nie tylko przez odczucia danej osoby, ale także przez działania i poglądy reprezentowane przez ludzi znajdujących się w jej naj-bliższym otoczeniu. Jednym z częściej przytaczanych przedstawicieli tej grupy czynni-ków jest społeczne postrzeganie przedsiębiorczości. Badania naukowe potwierdziły hipotezę, że w regionach, w których występuje większa akceptacja społeczna dla po-dejmowania działań przedsiębiorczych zaobserwować można także większą liczbę tworzonych start–upów. To zaś przekłada się na większą liczbę przedsiębiorstw, które osiągają sukces. W przypadku wystąpienia sytuacji odwrotnej – osiągnięcia wysokiego wskaźnika upadku nowoutworzonych firm – wśród społeczeństwa zaczyna pojawiać się demotywacja i obawa przed niepowodzeniem. Poziom intencji przedsiębiorczej, repre-zentowanej przez jednostki, w takiej sytuacji znacznie się obniżać [Kibler 2013, ss. 300– 301]. Jeśli społeczne postrzeganie przedsiębiorczości ma wpływ na kształtowanie się intencji przedsiębiorczych, to opinia najbliższej rodziny na ten temat z pewnością rów-nież pozostaje nie bez znaczenia. Istnieje nawet pogląd, że rodzina tak silnie oddziałuje na życie swoich członków, że założenie i prowadzenie działalności gospodarczej jest niemożliwe bez mobilizacji i wsparcia ze strony najbliższych [Rogoff, Heck 2003]. Dora-stanie w rodzinie przedsiębiorców może determinować przyszłe decyzje ich dzieci o prowadzeniu własnej firmy. Przyczyn takiej zależności upatruje się we wpajanych w domu rodzinnym wartościach, uzyskiwaniu wsparcia psychicznego w realizowanych projektach od najbliższych oraz posiadaniu wiedzy o wysokości potencjalnych zarob-ków przedsiębiorców [Ugwu, Ugwu 2012, s. 341]. Badania wskazują, że dzieci przedsię-biorców zachowują się w sposób bardziej przedsiębiorczy i wykazują wyższy poziom orientacji przedsiębiorczej niż dzieci osób pracujących na etacie [Ullah, Dean, Kaleem 2011, s. 715]. Biorąc pod uwagę znaczący wpływ postrzegania przedsiębiorczości przez osoby znajdujące w najbliższym otoczeniu na możliwość realizacji kariery przedsiębior-czej przez potencjalnych sukcesorów firm rodzinnych, stworzono hipotezę 2.
H2: Postrzeganie przedsiębiorczości przez osoby z otoczenia ma wyższy wpływ na
powsta-nie intencji przedsiębiorczych u potencjalnych sukcesorów firm rodzinnych niż u ich rówie-śników, w których rodzinach nie ma przedsiębiorców.
Ostatnią grupę czynników, która wpływa na kształtowanie się intencji przedsiębior-czych, stanowi oddziaływanie makrootoczenia. Są to zmienne, na które dana osoba nie ma wpływu lub ten wpływ jest bardzo ograniczony. Przedstawicielem tej grupy na potrzeby artykułu jest poziom opieki społecznej w państwie. Termin opieka społeczna dotyczy przede wszystkim odpowiedzialności społeczeństwa za losy swoich obywateli, własną odpowiedzialność ludzi za ich dochody i dobrobyt oraz ofertę usług społecz-nych, świadczonych przez państwo [Rantanen, Toikko 2014, s. 160]. Opieka społeczna jako czynnik oddziaływania na intencje przedsiębiorcze jest rozpatrywana bardzo rzad-ko. Jednak na podstawie badań Global Entrepreneurship Monitor można przypuszczać, że posiada ona pewien wpływ na chęć realizacji kariery przedsiębiorczej w przyszłości. Porównania europejskie wskazują, że wysoki poziom intencji przedsiębiorczych noto-wany jest w krajach postkomunistycznych Europy Wschodniej (chociażby Rumuni, Polsce, Łotwie, Bośni i Hercegowinie oraz Macedonii), a niski w państwach skandynaw-skich (takich jak Norwegia, Dania i Finlandia) [Xavier i in 2013, s. 21]. Zgodnie z klasycz-ną analizą metodą Esping–Andersona [1990] wyróżnia się trzy typy państw opiekuń-czych: anglo–amerykańskie, nordyckie i kontynentalne. Dodatkowo z czasem wyróż-niono także dwa kolejne – śródziemnomorskie [Moreno 2010] i środkowo– wschodnioeuropejskie, zwane też postkomunistycznym [Aidukaite 2009]. Każdy z tych rodzajów różni się od siebie poziomem odpowiedzialności społecznej i społecznego zaufania. Polska, jako przedstawiciel tej ostatniej grupy, charakteryzuje tym, że społe-czeństwo nie zapewnia swoim obywatelom dobrobytu i opieki, a każda osoba musi zadbać sama o siebie [Lee 2013]. Wiele badaczy reprezentuje pogląd, że kraje o wyż-szym poziomie opieki społecznej nie pozostawiają tak wiele przestrzeni dla działań obywatelskich, jak państwa, gdzie opieka społeczna nie jest tak rozwinięta. Pośrednio wskazuje to na istnienie zależności pomiędzy pojawianiem się intencji przedsiębior-czych u osób wywodzących się z krajów o niskim poziomie opieki społecznej a ich po-chodzeniem [Rantanen, Pawlak, Toikko 2015, s. 46]. Ponieważ osoby poddane badaniu reprezentują tą samą narodowość oraz zamieszkują zbliżone geograficznie tereny w hipotezie 3 założono, że czynnik ten nie będzie różnicował obu grup.
H3: Poziom opieki społecznej oddziałuje w taki sam sposób na powstanie intencji
przedsię-biorczych u potencjalnych sukcesorów firm rodzinnych i ich rówieśników, w których rodzi-nach nie ma przedsiębiorców.
Ostatnia hipoteza dotyczy wielkości intencji przedsiębiorczych u obu grup. Poten-cjalni sukcesorzy wiedzą o możliwości, a nierzadko także konieczności przejęcia przez nich rodzinnego biznesu. To gwarantuje dłuższy czas na świadome przemyślenia, skut-kujące ujawnieniem się zamiaru przedsiębiorczego. Ponieważ osoby nieposiadające w rodzinie przedsiębiorców często rozważają taką karierę zawodową później, powstała hipoteza 4.
H4: Potencjalni sukcesorzy posiadają większe intencje przedsiębiorcze od ich rówieśników,
Metodyka badań
W okresie kwiecień–czerwiec 2013 roku zostało przeprowadzone badanie ilościowe. Jego celem było zweryfikowanie intencji przedsiębiorczych wśród uczniów polskich szkół średnich oraz zidentyfikowanie czynników, które determinują ich pojawienie się. Uzyskane w wyniku badania dane miały posłużyć także znalezieniu odpowiedzi na pytanie, jakie są determinanty intencji przedsiębiorczych potencjalnych sukcesorów firm rodzinnych oraz osób niewywodzących się z rodzin przedsiębiorców i porównaniu wyników obu tych grup. Aby uzyskane w wyniku badania dane mogły być uznane za reprezentatywne w skali całego kraju, stworzono strukturę uczniów szkół średnich w Polsce w 2012 roku. Powstała ona na podstawie danych opublikowanych w raporcie przedstawionym przez Główny Urząd Statystyczny. Dwoma podstawowymi zmiennymi różnicującymi tę grupę był rodzaj szkoły oraz jej lokalizacja. Pierwotnie wyróżniono 8 typów szkół średnich: zasadnicze szkoły zawodowe, technika, technika uzupełniające, licea ogólnokształcące, uzupełniające licea ogólnokształcące, licea profilowane, ogól-nokształcące szkoły artystyczne oraz specjalne szkoły przysposabiające do pracy. Jed-nak w badaniu wzięto pod uwagę tylko 3 z nich – zasadnicze szkoły zawodowe, techni-ka i licea ogólnokształcące. Uczniowie liceów profilowanych nie zostali poddani bada-niu, ponieważ zgodnie z decyzją Ministra Edukacji od września 2012 roku rozpoczęto likwidację tych placówek poprzez zaprzestanie naboru do nowych klas. Pozostałe ro-dzaje szkół posiadały udział procentowy w całej zbiorowości na poziomie poniżej 1%, co spowodowało, że były one nieistotne statystycznie. Drugą zmienną różnicującą było miejsce działania danej placówki. W tym przypadku wyróżniono dwa rodzaje – szkoły miejskie i wiejskie. Przez miasto rozumiane były jednostki osadnicze z nadanymi pra-wami miejskimi. Badaniu zostali poddani uczniowie placówek edukacyjnych, które zostały losowo wybrane z listy wszystkich szkół średnich w Wielkopolsce z zachowa-niem przyjętej struktury badawczej. Faktyczna struktura przebadanych jednostek nie różni się znacząco pod względem statystycznym od tej założonej na podstawie danych z GUS, która została przedstawiona w tabeli 1.
Tabela 1. Założona struktura jednostek badanych
udział w całości
systemu edukacyjnego w tym: miasto
w tym: wieś zasadnicza szkoła zawodowa 15,67% 94,02% 6,36% liceum ogólnokształcące 45,04% 96,79% 3,32%
technikum 39,29% 91,66% 9,09%
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS za 2012 rok.
Badanie zostało przeprowadzone przy wykorzystaniu wcześniej przygotowanego kwestionariusza ankietowego. Zawierał on 72 pytania pogrupowane w bloki tematycz-ne. Większość z nich wykorzystywała pięciostopniową skalę Likerta, która pozwalała na określenie stosunku osoby ankietowanej do zaprezentowanego stwierdzenia. Warianty odpowiedzi były zróżnicowane od absolutnego braku akceptacji przytoczonego zdania do całkowitej zgodności z nim. Kwestionariusz ankietowy został przekazany responden-tom do wypełnienia w formie papierowej podczas zajęć lekcyjnych. Jego wypełnienie
zostało poprzedzone krótkim wprowadzeniem ze strony osoby przeprowadzającej ankietę dotyczącym treści i celu badania.