W analizach i dyskusjach dotyczących patologii związanych z zatrudnieniem pracowni-ków najczęściej pojawia się nie tylko termin nepotyzm i kumoterstwo [Ignatowski 2014b, ss. 49–62]. Dla przykładu zajrzyjmy do badań przeprowadzonych przez Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS) w 2014 r. Czytamy w nich, że według opinii publicznej nepo-tyzm i kumoterstwo są najpowszechniejszymi i nagannymi postawami, których dopusz-czają się osoby zajmujące stanowiska państwowe. Konkretnie, ponad cztery piąte bada-nych (85%) „uważa, że wśród wysokich urzędników państwowych i polityków często dochodzi do obsadzania krewnych i kolegów na stanowiskach w urzędach, spółkach, bankach itp.” [CBOS, Opinia o korupcji oraz standardach życia publicznego w Polsce 2014, ss. 2 i 6]. Z analizy całego dokumentu wynika, że termin nepotyzm odnosi się do kwestii zatrudnienia rodziny, a kumoterstwo do kolegów i znajomych. Wyjaśnienia wymaga jed-nak wspomniane we wstępnie pojęcie nepotyzmu i amoralnego familizmu. Ten ostatni termin autor odnosi do zachowań nepotystycznych w firmach rodzinnych.
Nieporozumienia w sferze językowej zawsze prowadzą do nadmiernych komplika-cji. Jan Krzysztof Solarz [2012, s. 90], opierając się na badaniach przeprowadzonych przez CBOS w 2012 r., napisał, że „nepotyzm, czyli faworyzowanie członków rodziny przy rozdziale jakiś dóbr z trudem jest piętnowany w naszym codziennym życiu”. Do-strzegamy, że autor akcent kładzie wyłącznie na procesie wspierania członków rodziny.
Tak rozumiany zakres terminu nepotyzm znajduje swoje uzasadnienie etymologiczne. W języku łacińskim bowiem określenie nepos (w liczbie mnogiej nepotis) oznacza wnu-ka, bratanka lub potomka. W szerszym znaczeniu pojęcie nepotyzmu przedstawił kilka-naście lat wcześniej Władysław Kopaliński [1999, s. 347]. Szanowany polski leksykograf stwierdził, że nepotyzm jest nadużywaniem „zajmowanego stanowiska przez fawory-zowanie, protegowanie krewnych albo ulubieńców”.
Pewne rozbieżności na temat nepotyzmu znajdujemy w opracowaniach encyklo-pedycznych. W Nowej encyklopedii powszechnej PWN [1996, s. 433] napisanej pod re-dakcją Barbary Petrozolin–Skowrońskiej czytamy, że nepotyzm jest faworyzowaniem krewnych przy rozdawaniu godności lub wysokich stanowisk. Autor hasła dodaje, że zjawisko „było powszechnie stosowane przez papieży w średniowieczu i w czasach odrodzenia”. W ósmym tomie Popularnej encyklopedii powszechnej [2002, s. 10] Jana Pieszczachwicza wskazano najpierw na łaciński źródłosłów interesującego nas określe-nia. Dodano, że pierwotnie był to system pozwalający papieżom w sposób uprzywile-jowany traktować swoich krewnych. Obecnie, w znaczeniu potocznym oznacza on „faworyzowanie krewnych (bliskich przyjaciół) przy rozdawaniu stanowisk i godności”.
Niewiele bardziej rozbudowane są określenia podane w pozostałych publikacjach encyklopedycznych. Wydana w 2002 r. Encyklopedia powszechna wskazuje, że nepo-tyzm jest patologią życia społecznego, która polega na „nieuzasadnionym względami merytorycznymi faworyzowaniu członków własnej rodziny np. w staraniach o stanowi-ska”. Działania takie prowadzą do naruszenia zasady równości szans i powstania ukry-tych zależności. Wedle autora opracowanego hasła praktyka taka była stosowana przez papieży w średniowieczu i renesansie. Wydana rok później pod redakcją Jana Wojnow-skiego [2003, s. 459] Wielka encyklopedia PWN podaje, że nepotyzm jest faworyzowa-niem „przez wysoko postawione osoby urzędowe i wpływowe swoich krewnych przy nadawaniu godności i obsadzaniu atrakcyjnych stanowisk”.
W naszych analizach odwołajmy się jeszcze do trzech słowników. Andrzej Markow-ski i Radosław Pawelec [2001, s. 525] napisali, że nepotyzm jest praktyką przeradzającą się czasami w system „popierania swojej rodziny i krewnych przy obsadzaniu stanowisk państwowych, nadawaniu im godności i przywilejów przez osoby będące u władzy”. Zjawisko takie – zdaniem autorów – było praktykowane zarówno w egzotycznych kra-jach Trzeciego Świata, a w latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku w byłym Związku Radzieckim oraz Rumunii. Podobnie nepotyzm rozumiany jest w słowniku napisanym pod redakcją Elżbiety Słaboń [2002, s. 765]. Czytamy w nim, że nepotyzm jest fawory-zowaniem krewnych przy obsadzaniu stanowisk i nadawaniu wysokich godności. Po-stawy takie reprezentowali powszechnie władcy średniowiecza i odrodzenia. Wspo-mnijmy jeszcze, że Krzysztof Olechnik i Paweł Załecki [1999, s. 139] napisali, że nepo-tyzm jest systemem, który opiera się na rodzinie. Osoba „posiadająca mniejszy lub większy zakres władzy faworyzuje swoich krewnych przy mianowaniu na stanowiska lub przyznając im różnego rodzaju przywileje”.
Podsumowując tę cześć wypowiedzi należy najpierw zauważyć, że zagadnienie nepo-tyzmu nie jest uwzględnione we wszystkich nowych publikacjach o charakterze encyklo-pedycznym. Ku naszemu zaskoczeniu nie znajdujemy go w polskiej edycji Encyklopedii
Britannica. Dodajmy, że za pomocą terminu nepotyzm zazwyczaj określa się postawy
reprezentowane względem rodziny, a rzadziej w stosunku do innych bliskich osób. Przy czym, co warto odnotować, wspomniane publikacje nie wartościują takich postaw. Za-prezentowane definicje wymagają kilku uzupełnień. W grę nie wchodzą nawet
dywaga-cje, czy osoba faworyzowana posiada kompetencje do sprawowania powierzonego jej stanowiska. Wojciech Popczyk [2014, s. 84] dodaje jednak, że nepotyzm „oznacza fawory-zowanie członków rodziny przy obsadzaniu stanowisk i przydzielaniu godności bez względu na posiadane przez nich kompetencje”. Ponadto, jeśli nawet jest to dla wielu osób oczywiste, definicja nepotyzmu powinna sygnalizować fakt, że sprawa nie kończy się na obsadzeniu członka rodziny na wysokim stanowisku. Mianowicie, ulokowana osoba będzie dalej wspierana w trakcie rozwoju kariery zawodowej, przy okazji decydowania o wynagrodzeniach i przyznawaniu kolejnych przywilejów.
Popatrzmy na badania przeprowadzone przez autora niniejszej wypowiedzi. Jego respondenci byli zgodni w jednym. Kwestia i problematyka nepotyzmu dotyczy tylko firm państwowych, urzędów administracji publicznej i sfery polityki. Badania pokazały pewne rozbieżności w zrozumieniu omawianego zagadnienia. Wynika z nich, że na 116 przebadanych osób, 61 uznało, że nepotyzm odnosi się tylko do bliskiej rodziny. Nie-wiele mniej, gdyż 50 stwierdziło, że pojęciem tym należy objąć nie tylko członków ro-dziny, lecz także bliskich przyjaciół i znajomych. Siedmiu respondentów nie miało wła-snego zdania na ten temat. Wyniki badań prezentuje poniższy rysunek.
Rysunek 1. Pojęcie nepotyzmu
Źródło: Badania własne.
Biorąc pod uwagę uzyskane wyniki, stwierdzamy, że w naszych dalszych analizach zagadnienie nepotyzmu będziemy odnosić wyłącznie do najbliższych członków ny. Wspomnieliśmy we wstępie, że problem zatrudnienia najbliższych członków rodzi-ny w firmie rodzinnej może rodzić poważne dyskusje. Wynika to z dwóch powodów. Po pierwsze, w naszym społeczeństwie istnieje ciągle silny familizm. Łukasz Sułkowski [2013, s. 21] pisze, że jest on wartością kulturową, która wiąże się z „silną identyfikacją i przywiązaniem do rodziny. Przejawem takiego stanowiska jest lojalność, zaufanie, uczuciowość rodzinna oraz solidarność między członkami rodziny”. Nie oceniając na razie takiej postawy, musimy przyznać, że mamy wówczas do czynienia z sytuacją, kiedy trudno jest rozdzielić zależności rodzinne od zawodowych; powiązania osobiste są zazwyczaj brane pod uwagę przy monitorowaniu kariery zawodowej członków rodziny.
Sułkowski [2013, s. 29] zwraca uwagę, że familizm ma wpływ na rozwój przedsiębior-stwa. W wypadku firmy rodzinnej, lecz nie tylko, może on nawet ograniczać jej rozwój. Powodem jest fakt, że rodzina za wszelką cenę dąży do utrzymania kontroli menedżer-skiej lub własnościowej. Wspomniany autor nie określa jednak postawy takiej terminem
nepotyzm. W przypadku firmy rodzinnej mówi on o amoralnym familizmie.
Po drugie, trudności w mówieniu o nepotyzmie w firmach rodzinnych wynikają tak-że z definicji samych tego typu przedsiębiorstw. Wiadomo, tak-że są one obecne we wszystkich sektorach gospodarki. Spotykamy je w handlu, branży odzieżowej, rzemio-śle i usługach. Najogólniej firma rodzinna stanowi taki rodzaj działalności biznesowej, w której kontrolę oraz finanse należą do członków konkretnej rodziny. W firmie rodzin-nej pracuje zazwyczaj co najmniej dwóch członków rodziny, a jeden z nich ma znaczący wpływ na kierowanie przedsiębiorstwem. Jeśli chodzi o finanse, to większościowy udział musi w nim posiadać rodzina [Sułkowski 2008, s. 29]. Tę ogólną definicję warto uzupełnić o inne cechy firmy rodzinnej. Wskazują one, że zatrudnienie najbliższych członków rodziny decyduje o tożsamości firmy i należy do jej istoty. Przedsiębiorstwo rodzinne stanowi centrum, wokół którego koncentruje się życie rodziny. W sposób zdecydowany wpływa na losy zawodowe i prywatne jej członków oraz założyciela. Możemy nawet powiedzieć, że następcy oddają założycielowi pewien kult. Jego wyra-zem jest silne przywiązanie do wykrystalizowanych tradycji. Członkowie rodziny dążą do utrzymania firmy we własnych rękach. Dzieje się tak nawet – jak pisał już Sułkowski – niezależnie od kosztów, jakie niesie za sobą takie postępowanie. W kontekście niniej-szych dociekań, dodajmy jeszcze, że członkowie rodziny nie są skłonni dopuszczać do decydowania o rozwoju ich przedsiębiorstwa osób spoza własnego kręgu. Preferują oni zatrudnienie dalszych członków rodziny. Sytuacja taka może wpływać negatywnie na pracę i jakość pozostałych pracowników [Sudoł 2006, ss. 100–101; Ignatowski 2014a, s. 187]. Skoro amoralny familizm jest niejako wpisany w definicję firmy rodzinnej, mu-simy zastanowić się nad konsekwencjami takiej sytuacji. Wypada też odnieść się do niezbyt pozytywnego terminu amoralny familizm. Czy w wypadku firmy rodzinnej nie należałoby mówić tylko o familizmie bez dodawania, że jest on amoralny.