Diagnoza resocjalizacyjna dorosłych w Anglii i Walii W Anglii i Walii, podobnie jak dla osób nieletnich, tak i dla dorosłych od

ponad dekady buduje się ujednolicony system szacowania ryzyka, potrzeb i reaktywności. W przypadku dorosłych sprawców przestępstw obszary ryzyka⁴⁴ szacowane są na podstawie systemu oceny sprawcy (Offender Assessment Sys-tem – OASys). Jest on efekSys-tem współpracy między Służbą Kuratorską (Natio-nal Probation System) oraz Służbą Więzienną (Prison Service) w zakresie opracowania wspólnego narzędzia do diagnozy. OASys na szerszą skalę został wprowadzony w 2001 roku, ale prace nad stworzeniem uniwersalnego narzę-dzia do diagnozy opartego na modelu R-N-R trwały od końca lat dziewięć-dziesiątych. Do tego momentu pracownicy probacji i instytucji resocjaliza-cyjnych diagnozę opierali na opracowanym przez D.A. Andrewsa i J. Bontę Service Inventory-Revised (LSI-R) oraz Assessment, Case Management and Evaluation (ACE), opracowanym przez Colina Robertsa i współpracowników⁴⁵.

43 T. Almond, Asset…, s. 144.

44 Angielski system wymiaru sprawiedliwości ryzyko rozpatruje w trzech głównych wymiarach dotyczą-cych: ponownego popełnienia przestępstwa; ponownego skazania, gdy skazany dopuszcza się kolejnego prze-stępstwa, zostaje aresztowany, osądzony i uznany za winnego; popełnienia szczególnie okrutnego przestępstwa.

Poza wymienionymi obszarami w procesie diagnozy bierze się pod uwagę również ryzyko ucieczki, zagroże-nie dla innych skazanych oraz personelu w placówkach resocjalizacyjnych, ryzyko ponownego przestępstwa podczas zwolnienia warunkowego oraz ryzyko samookaleczenia, przy czym ranga powyższych aspektów jest mniej znacząca. W szacowaniu ryzyka zaleca się rozpatrywanie ryzyka nie tylko w kontekście prawdopodobień-stwa wystąpienia przestępprawdopodobień-stwa, ale również tego, jaki będzie ono miało wpływ na ofiarę. Niektóre przestępprawdopodobień-stwa pospolite, np. kradzieże, zwykle nie wiążą się z dużym ryzykiem/cierpieniem dla ofiary, choć występują stosun-kowo często. Inne, np. zabójstwa, najczęściej wyrządzają ogromne szkody, mimo że stanowią akt jednorazo-wy. Zob. H. Preston, A.T. Robson, Risk of Harm, Public Protection Manual. Version 4.0., London 2009, s. 4–5.

45 C. Roberts, R. Burnett, A. Kirby, H. Hamill, A System for Evaluating Probation Practice, Probation Studies Unit Report 1, Centre for Criminological Research, Oxford 1996, za: M. Debidin, L. Fairweather,

OASys jest integralną częścią Narodowego Systemu Zarządzania Przestępcami (National Offender Management System – NOMS)⁴⁶.

Wśród zadań, jakie obecnie stawia się przed OASys, wymienia się przede wszystkim: dokonanie oceny ryzyka ponownego popełnienia przestępstwa, zidentyfikowanie i sklasyfikowanie potrzeb przestępcy, oszacowanie ryzyka zagrożenia dla ofiary i społeczności lokalnej, w której egzystuje przestępca, wskazanie dróg zabezpieczania ofiary i otoczenia społecznego sprawcy, uszcze-gółowienie diagnozy poprzez badania specjalistyczne oraz dokonanie ewaluacji podjętych wobec sprawcy działań⁴⁷.

Szacowanie ryzyka na podstawie OASys znajduje zastosowanie w każdym momencie postępowania. W postępowaniu przygotowawczym informacje uzy-skane za pomocą OASys są pomocne dla sędziego w odniesieniu do wydanych przez niego postanowień/wyroków. OASys są wykorzystywane w postępowaniu wykonawczym zarówno w środowisku wolnościowym, jak i w izolacji. Jak już wspominano, OASys pozwala też na określenie postępów skazanego. Bez wątpie-nia leży on również u podstaw podejmowawątpie-nia decyzji przez podmioty zaangażo-wane w proces resocjalizacji i mogące wpływać na jej kształt i przebieg, np. Rady ds. Zwolnień Warunkowych (Parole Board). Z informacji zgromadzonych w tym narzędziu korzystają także osoby i instytucje pracujące ze skazanymi po wyroku w środowisku otwartym⁴⁸. Można je ponadto wykorzystać do tworzenia profili kryminogennych poszczególnych społeczności lokalnych⁴⁹.

OASys składa się z pięciu głównych komponentów:

1. kwestionariusz do szacowania ryzyka ponownego przestępstwa oraz czyn-ników je warunkujących (risk of reconviction and offending-related factors);

2. kwestionariusz do szacowania ryzyka wyrządzenia szkody sobie i innym/

popełnienia poważnego przestępstwa (risk of serious harm to others, risk to the individual and other risk);

3. zestawienie informacji i wnioski (summary sheet);

4. plan działania (sentence plan);

5. arkusz samooceny przestępcy (self-assessment)⁵⁰.

Introduction to OASys and Research on OASys 2006 to 2009, [w:] M. Debidin (ed.), A Compendium of Research and Analysis on the Offender Assessment System (OASys), „Ministry of Justice Research” Series 16/09, December 2009, s. 1, http:// webarchive.nationalarchives.gov.uk/20110201125714/http:// www.justi-ce.gov.uk/publications/docs/research-analysis-offender-assessment-system.pdf, data dostępu: 5.05.2013.

46 Szerzej o NOMS zobacz w rozdziale IV.

47 M. Debidin, L. Fairweather, Introduction to OASys…, s. 1–2.

48 R. Canton, D. Hancock (eds), Dictionary of Probation and Offender Management, Cullompton 2007, s. 184.

49 Por. M. Goldschneider, Geografia przestępczości. Uwagi na temat wykorzystywania przestrzennych analiz przestępczości przy wykorzystaniu technik buforowych, „Archiwum Kryminologii” 2010, t. 32, s. 24–42.

50 T. Tancred, Multi-Agency Public Protection Arrangements, [w:] D.A. Crighton, G.J. Towl (eds), Psychology in Probation Services, Oxford 2005, s. 110.

W pierwszej części uwzględniono 12 obszarów ujętych w 73 pytaniach, które jak się okazało w badaniach, w najwyższym stopniu korelują z podejmowaniem zachowań o charakterze przestępczym i powrotem do nich. Obszary te tworzą dwie grupy: pierwsza odnosi się do uwarunkowań społeczno-ekonomicznych, druga do indywidualnych, co szczegółowo zostało przedstawione w tabeli 8.

Tabela 8. Klasyfikacja czynników ryzyka w OASys

Czynniki Opis

Społeczno-ekonomiczne – warunki życiowe, – wykształcenie,

– kwalifikacje zawodowe oraz zatrudnienie,

– poziom zabezpieczenia finansowego i zarządzanie nim, – relacje społeczne, styl życia,

– nadużywanie narkotyków oraz alkoholu Indywidualne – poczucie emocjonalnego dobrostanu,

– prezentowane wzory myślenia i zachowania, – postawy,

– zdrowie fizyczne

Źródło: Offender National Standards for the Management of Offenders (standards and implementation guidance 2007), 2007, s. 7, http:// webarchive.nationalarchives.gov.uk/20100105030830/http:/www.pro-bation.homeoffice.gov.uk/files/pdf/OM%20National%20Standards%202007.pdf, data dostępu: 6.05.2015.

Jednym z zasadniczych obszarów w szacowaniu ryzyka powrotności do prze-stępstwa są warunki życiowe (accommodation). Zakłada się bowiem, że jakość i miejsce zamieszkania mogą stanowić istotne czynniki powtórnej kryminali-zacji; „Patrząc na plany rehabilitacji osób opuszczających zakłady karne, moż-na zauważyć, że stałe miejsce zamieszkania stanowi swego rodzaju kotwicę dla dotychczasowego chaotycznego życia, przeszkodę dla podejmowanych dotych-czas krytycznych kroków związanych z utrzymaniem i porzuceniem pracy, a także poddaniem się oddziaływaniom opieki medycznej oraz terapii uzależ-nień”⁵¹. Analizy prowadzone na potrzeby Wydziału ds. Wykluczenia Społecz-nego (Social Exlusion Unit) wskazywały, że zapewnienie miejsca zamieszkania redukuje prawdopodobieństwo ponownej kryminalizacji o 20%⁵². Warto zauwa-żyć, że sukces reintegracji zależy nie tylko od tego, czy były skazany ma dokąd

51 S. Morton, The Current Evidence Base for the Offending-Related Risk Factors Included in OASys, [w:] M. Debidin (ed.), A Compendium of Research…, s. 12.

52 The Social Exclusion Unit to specjalna agencja powołana przez premiera rządu Wielkiej Brytanii, której głównym zadaniem jest monitorowanie zjawiska ekskluzji społecznej oraz przeciwdziałanie mu.

Agencja opracowuje raporty dotyczące grup zagrożonych marginalizacją społeczną, wśród których zna-lazł się również ten dotyczący osób opuszczających zakłady karne. Zob. Reducing Re-offending by Ex-pri-soners. Report by the Social Exclusion Unit, 2002, s. 94, http:// www.bristol.ac.uk/poverty/downloads/key-officialdocuments/Reducing%20Reoffending.pdf, data dostępu: 6.05.2015.

wrócić, ale również od tego, gdzie to miejsce się znajduje, a przede wszystkim kto tworzy tkankę społeczną miejsca powrotu. Metaanalizy pozwalają bowiem dostrzec, że zamieszkiwanie w społeczności lokalnej/sąsiedztwie charakteryzu-jącym się niskim statusem społeczno-ekonomicznym, dominacją norm i zasad nonkonformistycznych w stosunku do ogółu społeczeństwa, występowaniem problemów uzależnieniowych, o wysokiej stopie bezrobocia znacząco podno-si ryzyko zachowań kryminalnych. Wskazuje podno-się również, że są to społeczno-ści o „niewspierających” sieciach społecznych (unsupportive social networks) i deficytach kapitału społecznego⁵³.

W procesie diagnostycznym wiele uwagi poświęca się wykształceniu, posia-danym kwalifikacjom zawodowym oraz zatrudnieniu (education, training, employability). Badania ukazują istnienie silnego związku pomiędzy przestęp-czością, słabą umiejętnością czytania i pisania, niskimi kompetencjami języko-wymi i matematycznymi, zachowaniami aspołecznymi oraz wczesnym opusz-czeniem szkoły⁵⁴. Wydział ds. Wykluczenia Społecznego w raporcie podaje, że wśród osób pozbawionych wolności poziom umiejętności czytania, pisania i liczenia jest bardzo niski, co zapewne ma związek z tym, iż w okresie eduka-cji co trzeci skazany regularnie wagarował; połowę mężczyzn i co trzecią kobie-tę relegowano ze szkoły, cztery na pięć skazanych kobiet opuściło szkołę przed ukończeniem 16. roku życia lub wcześniej, co czwarty mężczyzna i co dzie-siąta kobieta uczęszczali do szkół specjalnych. Analiza udziału w rynku pracy pokazała, że wśród skazanych połowa mężczyzn i blisko trzy czwarte kobiet nie ma kwalifikacji zawodowych. Nie może zatem dziwić fakt, że 67% z nich było bezrobotnymi na cztery tygodnie przez uwięzieniem. Można domniemywać, iż sytuacja ta miała charakter stały, nie była niczym wyjątkowym, bowiem 58%

mężczyzn deklarowało, że w ciągu swojego życia podejmowali głównie okazjo-nalne i krótkotrwałe formy zatrudnienia, zazwyczaj poza legalnym rynkiem pra-cy. Wśród badanych kobiet 39% nie pracowało w ciągu ostatniego roku przed aresztowaniem/uwięzieniem, a 23% w okresie ostatnich pięciu lat. Badania wskazują, że edukacja i udział w treningach kompetencji społecznych w istot-ny sposób wpływają na redukcję zachowań przestępczych. Mają one również znaczenie dla redukcji bezrobocia, a także – co warto przywołać w kontek-ście transmisji pokoleniowej – ograniczają prawdopodobieństwo porzucenia szkoły przez dzieci skazanych⁵⁵. Robert J. Sampson i John H. Laub podkreśla-ją, że za pomocą dobrej pracy sprawcy przestępstw mogą modyfikować swoje

53 S. Morton, The Current Evidence Base…, s. 13. Por. A. Barczykowska, M. Muskała, Justice Reinvest-ment Strategy in the Process of Social Revitalization of Million Dollar Blocks, [w:] J. Gyurkovich, A.A. Kan-tarek, M. Gyurkovich, A. Wójcik (red.), Future of the City – Cities of the Future. Przyszłość miasta – miasta przyszłości, seria Architektura, Monografia 451, Kraków 2014, s. 17–33.

54 S. Morton, The Current Evidence Base…, s. 13.

55 Reducing Re-offending by Ex-prisoners…, s. 44.

zachowania w kierunku bardziej prospołecznych oraz stabilizować swoją sytu-ację życiową, choćby poprzez możliwość legalnego zarobku⁵⁶.

Szacując ryzyko powrotności do przestępstwa, bierze się również pod uwagę kwestie zabezpieczenia finansowego skazanego oraz jego kompetencje w zakresie zarządzania finansami. Przywoływany już wcześniej raport Wydziału ds. Wyklu-czenia Społecznego wskazuje, że sytuacja ekonomiczna skazanych zarówno przed uwięzieniem, jak i po opuszczeniu zakładu nie jest stabilna i może wpływać na podjęcie przez nich zachowań przestępczych. W raporcie ustalono, że zdecy-dowana większość przestępców przed uwięzieniem była beneficjentami pomo-cy społecznej. Połowa miała problemy z nieuregulowanymi zobowiązaniami finansowymi, które często stawały się pośrednią przyczyną orzeczenia kary wię-zienia. W przypadku co trzeciego skazanego więzienie dodatkowo zwiększyło skalę zadłużenia. Problematyczna jest również sytuacja po zwolnieniu, bowiem – zależnie od sytuacji – znalezienie pracy lub skorzystanie z pomocy społecznej związane jest z okresem oczekiwania, na którego przeżycie byli skazani zazwy-czaj nie mają środków. Inną sprawą jest, że wielu z nich nie ma też wiedzy na temat należnych im świadczeń ani kompetencji, które umożliwiłyby ich uzy-skanie. Wielu byłym osadzonym brakuje też koniecznych do zapewnienia sobie świadczeń⁵⁷. Badania wskazują na istnienie silnej korelacji pomiędzy poziomem dochodów a ponownym popełnieniem przestępstwa, szczególnie wśród tych osób, które osiągają niższy poziom zarobków. Trzeba jednak wyraźnie zazna-czyć, że kwestie finansowe łączy się generalnie z zatrudnieniem. Samego pozio-mu dochodów nie należy traktować jako niezależnego czynnika pozwalającego trafnie przewidywać recydywę⁵⁸.

Kolejnym obszarem, jaki podlega ocenie ze względu na ryzyko powrotu do przestępstwa, jest zasięg i charakter sieci społecznych (relationships), w któ-rych uczestniczy diagnozowany, czyli zasobów kapitału społecznego⁵⁹. Wiele uwagi w tym zakresie poświęca się rodzinie, ponieważ odgrywa ona znaczącą rolę w mobilizowaniu ekswięźnia w zakresie dokonywania i utrzymania zmian, które zmniejszają recydywę⁶⁰. Dlatego rozpatruje się obecne relacje z rodziną, przyjaciółmi i partnerami oraz doświadczenia z dzieciństwa. Istotne w tym wymiarze jest to, czy sprawca ma poczucie satysfakcji ze swoich relacji inter-personalnych i czy mają one charakter względnie trwały⁶¹. W diagnozie ryzyka

56 R.J. Sampson, J.H. Laub, A Life-Course View of the Development of Crime, „The Annals of the American Academy of Political and Social Sciences” 2005, vol. 602, s. 12–45.

57 Reducing Re-offending by Ex-prisoners…, s. 105–106.

58 S. Morton, The Current Evidence Base…, s. 15. W literaturze polskiej zob. A. Kiersztyn, Czy bieda czyni złodzieja?, Warszawa 2008.

59 Por. D. Halpern, Social Capital, Cambridge 2005, s. 113–142.

60 S. Morton, The Current Evidence Base…, s. 15.

61 D.A. Andrews, J. Bonta, The Psychology of Criminal…, s. 210–211.

do czynników najbardziej z nim związanych w obszarze rodziny należą: pro-kryminalne postawy rodziców, ubogie kompetencje rodzicielskie, co negatyw-nie wpływa na jakość relacji dziecko – rodzic, zjawisko przemocy i zanegatyw-niedbania oraz psychopatia. W przypadku nieletnich sprawców przestępstw powtarza-jącym się czynnikiem jest rodzina niepełna oraz brak udziału ojca w wycho-waniu. OASys zawierają zatem pytania dotyczące relacji z poszczególnymi członkami rodziny, w tym z partnerem, ale konieczne wydaje się zaznacze-nie, że w tej kwestii wyniki badań nie są jednoznaczne. Sarah Morton wskazu-je kilka ciekawych tropów empirycznych w omawianym obszarze: m.in. Paul Gendreau z zespołem dowiódł, że jednym z najbardziej znaczących czynni-ków ryzyka jest „niezgoda” (discord) i konflikty w rodzinie. Zaobserwowano też znaczące różnice w czynnikach ryzyka uwarunkowanych płcią sprawcy.

Ryan D. King i współpracownicy potwierdzili tezę, że małżeństwo zmniejsza ryzyko popełnienia przestępstwa przez mężczyzn, ale już nie przez kobiety.

Z kolei Kelvin N. Wright i Karen E. Wright doszli do odmiennych wniosków, podając, że u osób dorosłych małżeństwo i posiadanie rodziny nie są związa-ne z częstotliwością popełniania przestępstw. Stwierdzili oni, że sprawcy przed popełnieniem czynu zabronionego funkcjonowali w stosunkowo satysfakcjo-nujących związkach, natomiast później częściej byli w separacji, rozwodzili się oraz pozostawali w relacjach o charakterze przemocowym. Autorzy ci wskaza-li jednocześnie, iż obecność rodziny w czasie wykonywania kary pozbawienia wolności, podtrzymywanie kontaktu ze skazanym, wzajemne wsparcie ogra-niczają prawdopodobieństwo ponownej kryminalizacji⁶².

Niektóre pytania zawarte w części OASys związanej z ryzykiem recydywy odnoszą się do stylu życia oraz form spędzania czasu wolnego (lifestyle and asso-ciated). Czynniki te są szczególnie ważne w przypadku adolescentów i młodych dorosłych, ale nie tracą znaczenia również w przypadku osób w starszym wie-ku. Jak bowiem pokazują metaanalizy, duża częstotliwość styczności z antyspo-łecznymi wzorami zachowań, presja grupy czy nuda należą do najważniejszych czynników wpływających na podejmowanie aktywności przestępczej⁶³. Wydaje się, że dwa powyżej omówione obszary diagnozy można, za D.A. Andrewsem i J. Bontą, określić jako występowanie społecznego przyzwolenia na podejmo-wanie zachowań przestępczych (social support for crime)⁶⁴.

62 P. Gendreau, T. Little, C. Goggin, A Meta-Analysis of the Predictors of Adult Offender Recidivism:

What works!, „Criminology” 1996, vol. 34 (4), s. 575–608; R.D. King, M. Massoglia, R. Macmillan, The Context of Marriage and Crime: Gender, the Propensity to Marry and Offending in Early Adulthood,

„Criminology” 2007, vol. 45 (1), s. 33–65; K.N. Wright, K.E. Wright, Does Getting Married Reduce the Likelihood of Criminality? A review of the literature, „Federal Probation” 1992, vol. 56 (3), s. 50–56, za:

S. Morton, The Current Evidence Base…, s. 16.

63 Ibidem, s. 17.

64 D.A. Andrews, J. Bonta, The Psychology of Criminal…, s. 68.

Wobec skali problemu niezwykle ważnym obszarem szacowania ryzyka powrotności do przestępstwa są uzależnienia, przede wszystkim od alkoholu i narkotyków (drug and alcohol misuse). Z dokonanego przez S. Morton prze-glądu badań dość jednoznacznie wynika, że używanie substancji psychoaktyw-nych jest ściśle powiązane z genezą przestępstwa⁶⁵. Przy czym, o ile w przypad-ku używania alkoholu panuje dość powszechna zgoda co do jego roli w genezie przestępstwa, o tyle w przypadku narkotyków niektórzy autorzy, np. Donald A. Andrews i M. Oldfield⁶⁶, uważają, że nie stanowią one istotnego czynnika kry-minogennego lub są nim w przypadku wybranych typów przestępstw, np. kanabi-nole zwykle pojawiają się przy okazji przestępstw popełnianych przez nieletnich.

W raporcie z badań pilotażowych do wprowadzenia OASys ujawniono, że wśród osób, w stosunku do których przygotowywany był wstępny raport⁶⁷ na potrzeby sądu, co trzecia miała poważne problemy z alkoholem. W tym samym raporcie odnotowano, że blisko połowa skazanych łączyła swoje zachowania z użyciem substancji psychoaktywnych, a u 37% fakt spożycia bezpośrednio wpłynął na popełnienie przestępstwa. W referowanych badaniach stwierdzono, iż u blisko jednej trzeciej badanych używanie lub uzależnienie od alkoholu to jedna z naj-ważniejszych potrzeb kryminogennych. Brak abstynencji należy do najczęstszych przyczyn odwołania warunkowego zwolnienia, co wiąże się z tym, że skazani zwykle nie realizują jednego z podstawowych obowiązków, jakim jest systema-tyczne poddawanie się testom na obecność zakazanych substancji, zaś po spo-życiu podejmują kolejne działania przestępcze. W badaniach podkreśla się rów-nież, iż nadużywanie lub uzależnienie od substancji psychoaktywnych znacznie ogranicza szanse na znalezienie zatrudnienia⁶⁸.

OASys biorą również pod uwagę dobrostan emocjonalny (emotional well-being). Uważa się bowiem, że problemy z tego obszaru, a w szczególności psy-chopatia, egocentryzm, niska tolerancja na stres, stanowią istotny czynnik ryzy-ka popełnienia przestępstwa⁶⁹.

Kolejnym obszarem poddawanym ocenie w ramach OASys są deficyty poznawcze i behawioralne. D.A. Andrews i J. Bonta sugerują, że czynniki oso-bowościowe, w tym umiejętność rozwiązywania problemów oraz samoregu-lację, należy uznać za główne czynniki ryzyka⁷⁰. Liczne badania pod kierow-nictwem Petera Raynora wskazują, iż osoby w konflikcie z prawem w zakresie

65 S. Morton, The Current Evidence Base…, s. 18.

66 Zob. M. Oldfield, The Kent Reconviction Survey: A 5-year Survey of Reconvictions amongst Offen-ders Made Subject to Probation OrOffen-ders in 1991, Maidstone 1996; D.A. Andrews, The Psychology of Crimi-nal Conduct and Effective Treatment, Chichester 1995.

67 O raportach wstępnych więcej zobacz w rozdziale IV.

68 G. Harper et al., Factors Associated with Offending, „Home Office Research Study” 2005, vol. 291, s. 22.

69 S. Morton, The Current Evidence Base…, s. 18.

70 D.A. Andrews, J. Bonta, The Psychology of Criminal…, s. 68.

procesów poznawczych oraz zachowania łączą pewne wspólne cechy. Należą do nich: impulsywność, silna potrzeba poszukiwania podniet i sytuacji ekstremal-nych w ucieczce przed nudą, podejmowanie ryzyka, słaba samokontrola, niedo-stateczna samoregulacja oraz przeniesienie odpowiedzialności za własne zacho-wania na czynniki zewnętrzne⁷¹. Co ciekawe, nie uzyskano tak jednoznacznych powiązań między agresją, temperamentem i zjawiskiem recydywy. Wśród nie-letnich agresja i niski poziom kontroli silnie korelują z przestępczością, ale u doro-słych ta zależność jest zdecydowanie słabsza. Podobnie niejednoznaczne są relacje między poziomem umiejętności rozwiązywania problemów a ponownym wej-ściem w konflikt z prawem. W badaniach udało się potwierdzić, że w przypad-ku nieletnich istotnym czynnikiem ryzyka jest słabe rozumienie bądź przewidy-wanie konsekwencji działania, co nie znajduje przełożenia na sytuację dorosłych sprawców przestępstw. Podsumowując, znaczenie myślenia i czynników beha-wioralnych w prognozie zjawiska recydywy nie jest jeszcze do końca jasne⁷², ale wydaje się, że nie należy ich pomijać w szacowaniu ryzyka.

W procesie szacowania ryzyka powrotności ważnym elementem są również postawy, które w wymiarze antyspołecznym uważa się za istotny predykator zachowań przestępczych⁷³. Osoby dopuszczające się przestępstw charaktery-zowały się specyficznym stylem myślenia, w którym zyski przestępstwa prze-wyższały koszty, występowaniem technik neutralizacji, podziwem dla osób i grup zaangażowanych w zachowania przestępcze, dążeniami do przyłączenia się do nich, a także ogromnym optymizmem co do efektów działań przestęp-czych; deklarowały one również gotowość odrzucenia konwenansów⁷⁴. Meta-analiza przeprowadzona przez P. Gendreau i jego współpracowników wska-zała, że postawy antyspołeczne są, oprócz relacji interpersonalnych, jednym

71 P. Raynor, Risk and Need Assessment in British Probation: The Contribution of LSI-R, „Psychology, Crime & Law” 2007, vol. 13 (2), s. 125–138.

72 S. Morton, The Current Evidence Base…, s. 21.

73 Por. R. Banse et al., Pro-Criminal Attitudes, Intervention, and Recidivism, „Aggression and Violent Behavior” 2013, vol. 18 (6), s. 673–685. W kontekście diagnostycznym D.A. Andrews i J. Bonta zapropo-nowali, by mówiąc o postawach, brać pod uwagę następujące kwestie: obecność technik neutralizacji, oso-biste relacje i identyfikacje z osobami charakteryzującymi się prokryminalnymi postawami, gotowość do odrzucenia konwencji i zaistnienie warunków do popełnienia przestępstwa. Techniki neutralizacji wynika-ją z konieczności uzasadnienia własnego karalnego postępowania w świetle norm społecznych, moralnych i prawnych. Mogą złagodzić odczuwany konflikt wewnętrzny i tym samym podtrzymywać poziom zacho-wań przestępczych. Identyfikacja z osobami przejawiającymi zachowania kryminalne sprzyja podziwia-niu ich i naśladowapodziwia-niu. Podtrzymuje dążenia do włączenia się w obszar subkultur przestępczych. Odrzu-cenie konwencji zawiera postawy, które podkreślają sprzeciw wobec systemu prawnego i związanych z nim instytucji, jakimi są policja i sądy. Ponadto, poza dewaluacją wartości akceptowanych społecznie, postawy społecznie antagonistyczne mogą prowadzić do ukształtowania się tożsamości przestępczej, która zaspo-kajać będzie potrzebę wysokiego poczucia własnej wartości, pozytywnej tożsamości, a także wyjątkowości.

Zob. D.A. Andrews, J. Bonta, The Psychology of Criminal…

74 S. Morton, The Current Evidence Base…, s. 21.

z najważniejszych czynników związanych ze zjawiskiem przestępczości i

z najważniejszych czynników związanych ze zjawiskiem przestępczości i