Instytucjonalny charakter wymiaru sprawiedliwości dla nieletnich

System instytucji, które tworzą wymiar sprawiedliwości dla nieletnich w Anglii i Walii, jest silnie rozbudowany. Oprócz tradycyjnych i występujących także w innych krajach odrębnych sądów, policji czy instytucji opieki nad dziećmi i młodzieżą spotykamy instytucje specyficzne tylko dla tego systemu.

6 HM Government, Youth Crime Action Plan, 2008, s. 9.

7 Zob. m.in.: R. Morgan, T. Newburn, Youth Justice, [w:] M. Maguire, R. Morgan, R. Reiner (eds), The Oxford Handbook of Criminology, Oxford 2007, s. 292–321; A. Bottoms, J. Dignan, Youth Justice in Great Britain, [w:] M. Tonry, A. Doob (eds), Youth Crime and Youth Justice: Comparative and Cross-National Perspectives, London 2004, s. 21–183.

Nadrzędnym organem koordynującym funkcjonowanie całego syste-mu została, powołana na mocy Crime and Disorder Act z 1998 roku, Rada ds. Wymiaru Sprawiedliwości dla Nieletnich (Youth Justice Board – YJB).

Główne funkcje, jakie ma ona pełnić, to monitorowanie funkcjonowania całe-go systemu wymiaru sprawiedliwości w sprawach nieletnich oraz doradzanie Sekretarzowi Stanu poprzez opracowywanie celów, standardów i koncepcji sys-temu profilaktyki i resocjalizacji nieletnich.

Podnoszone od kilku lat rządowe propozycje modernizacji systemu oddzia-ływań wobec nieletnich przewidują zniesienie Youth Justice Board jako odręb-nego i niezależodręb-nego ciała i powołanie w jej miejsce funkcjonującego w ramach Ministerstwa Sprawiedliwości, a zatem podległego bezpośrednio ministrowi, Youth Justice Division, który to wydział przejąłby najważniejsze funkcje likwi-dowanej Rady.

Jednak, jak podkreślają rozliczne opracowania, najważniejszym punktem reformy systemu, a zarazem najważniejszą instytucją, było powołanie Zespo-łów ds. Zapobiegania Przestępczości Nieletnich. Mają one charakter lokalny, obecnie istnieje ich w sumie 156⁸, po jednym dla każdego górnego poziomu władzy lokalnej w Anglii i Walii. W skład zespołu z mocy ustawy winni wejść pracownicy: socjalny, systemu oświaty, policji, biura kuratora i służby zdrowia, ale zasada lokalności daje im możliwość włączenia także osób z innych wystę-pujących na danym terytorium instytucji zajmujących się problematyką dzieci i młodzieży⁹. „Taki skład zespołu, w którym pracują specjaliści różnych branż i zawodów, pozwala w najlepszy sposób dobierać odpowiednie programy dla nieletnich i odpowiadać na ich aktualne potrzeby. Niezwykle ważna jest ta róż-norodność i włączenie w pracę YOT ludzi różnych specjalności i należących do różnych instytucji. Powoduje ona, że odpowiedzialność za nieletnich i progra-my dla nich realizowane spoczywają na wielu urzędach. Dodatkowym atutem jest skoordynowanie ich działań, prowadzone w ramach YOT”¹⁰. To na owych Zespołach leży główny ciężar działań związanych z zapobieganiem i zwalczaniem przestępczości, ale i innych przejawów niedostosowania społecznego na danym terenie. Szczegółowe zadania, jakie zostały postawione przed YOT, określają:

art. 38 Crime and Disorder Act i przede wszystkim Krajowe Standardy Wymia-ru Sprawiedliwości dla Nieletnich (The National Standards for Youth Justice)¹¹.

8 R. Canton, D. Hancock (eds), Dictionary of Probation…, s. 333.

9 Osoby te są zatrudnione przez jednostki macierzyste i tylko oddelegowane do pracy w danym YOT.

Jest to ich jedyna aktywność zawodowa, a nie dopełnienie sprawowanych już obowiązków. Takie oddelego-wanie może trwać od 3 do 5 lat. Zob. W. Klaus, Reforma wymiaru sprawiedliwości wobec nieletnich w Wiel-kiej Brytanii, „Przegląd Więziennictwa Polskiego” 2004, nr 44–45, s. 170.

10 Ibidem.

11 Dostępne na stronie https:// www.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/

file/296274/national-standards-youth-justice-services.pdf, data dostępu: 14.11.2010.

Są one bardzo szerokie: od działań profilaktycznych wobec dzieci i młodzieży zagrożonych niedostosowaniem społecznym zaczynając, poprzez diagnozowa-nie ryzyka i tworzediagnozowa-nie planów oddziaływań, współdziaładiagnozowa-nie w realizacji wielu sankcji określonych przez sąd czy policję, aż po udział w wykonywaniu kar izo-lacyjnych¹². W przypadku policji współdziałanie dotyczy głównie sytuacji zasto-sowania wobec nieletniego środków pozasądowych, sąd zaś w większości spraw czy to obligatoryjnie, czy fakultatywnie oddaje go do dyspozycji YOT, a w zasa-dzie jego agend, o czym bęzasa-dzie mowa dalej.

Jak nietrudno zauważyć, tak nieliczny zespół, jak to zostało określone powy-żej, z całą pewnością miałby zasadnicze trudności w realizacji tak dużego zakre-su działań. Dlatego też do bezpośredniej pracy z nieletnimi w ramach YOT powoływane są Panele ds. Nieletnich Przestępców (Youth Offender Panels – YOP), których działania Zespół koordynuje.

Jeśli nieletni naruszy normy prawne, a sprawa nie zostanie rozstrzygnięta w ramach kompetencji policji, trafia ona do sądu. Jednak w większości przy-padków sąd oddaje nieletniego do dyspozycji Zespołów ds. Zapobiegania Prze-stępczości Nieletnich, czyli w praktyce Panelu ds. Nieletnich Przestępców. Taki stan rzeczy wynika nie tyle z dobrej woli sądu, ile z litery prawa. Powers of Cri-minal Courts (Sentencing) Act 2000 w art. 17 pkt 1 nakłada obowiązek przeka-zania sprawy w sytuacji, gdy sprawca przestępstwa:

– przyznał się do winy;

– nigdy nie został skazany przez sąd;

– nigdy nie został zobowiązany przez postępowanie karne w Anglii, Walii lub Irlandii Północnej do przestrzegania porządku bądź poprawnego zachowy-wania się;

ponadto rozszerza, już tylko fakultatywnie, tę możliwość w art. 17 pkt 2 o dal-sze okoliczności.

Zatem YOP jawi się, choćby ze względu na liczbę rozpatrywanych spraw, jako podstawowa instytucja systemu zapobiegania i zwalczania przestępczo-ści. Jego skład tworzą dwaj przedstawiciele społeczności lokalnej, a ich dobór ma odzwierciedlać strukturę społeczną, etniczną etc.; baczną uwagę przykła-da się także do różnorodności płciowej Panelu. Oprócz nich do YOP powo-ływany jest jeden przedstawiciel YOT oraz sprawca (obecność rodziców czy opiekunów prawnych jest możliwa, a w niektórych przypadkach wymagana), ofiara i jej pełnomocnik¹³. Celem Panelu jest stworzenie forum dla wszystkich

12 Szerzej na temat funkcjonowania YOT i jego relacji z innymi instytucjami tworzącymi system pro-filaktyki i resocjalizacji zob. m.in.: T. Newburn et al., The Introduction of Referral Orders into the Youth Justice System, London 2002; A. Souhami, Transforming Youth Justice: Occupational Identity and Cultural Change, Cullompton 2007.

13 Na temat składu Panelu zob.: Powers of Criminal Courts (Sentencing) Act 2000, art. 21–22; T. New-burn et al., The Introduction…, s. 23–30, oraz krytycznie na temat rekrutacji M. Cundy, Referral Order

zainteresowanych stron do rozmowy na temat przyczyn, okoliczności i kon-sekwencji nagannego zachowania nieletniego, finalnie zaś – porozumienie w sprawie planu działań, zawierającego zadośćuczynienie (może ono obej-mować pracę na rzecz społeczności lokalnej bądź pokrzywdzonego, zapła-tę odszkodowania, pisemne przeprosiny), program zajęć dla sprawcy mający wpłynąć na zmianę jego zachowania oraz nakazy i zakazy co do określone-go zachowania, czy też przebywania w określonych miejscach. Kontrakt jest zawierany na okres od trzech miesięcy do roku. W sytuacji kiedy sprawca nie stawi się na Panelu, nie podpisze porozumienia lub narusza jego treść bądź nie wykonuje jej, sprawa wraca do sądu, który w takiej sytuacji ma do dys-pozycji cały wachlarz środków: od bezwarunkowego zwolnienia do kar izo-lacyjnych włącznie¹⁴.

Mimo licznych korzyści, wynikających choćby z wpisania się tego typu rozwiązań w nurt sprawiedliwości naprawczej¹⁵, funkcjonowanie YOP wywo-łuje w środowisku prawniczym liczne głosy krytyczne. „Trudno jest mówić o swobodzie podejmowania przez nieletniego decyzji i dobrowolnym zawie-raniu przez niego kontraktu. Odrzucenie propozycji oznaczałoby dla niego powrót do sądu. (…) W tej sytuacji zawarcie kontraktu ma charakter zbliżo-ny do wymierzenia nieletniemu kary i powoduje ingerencję w sferę jego wol-ności bez odpowiednich gwarancji procesowych”¹⁶.

Do instytucji, które zajmują bardzo istotne miejsce w systemie wymia-ru sprawiedliwości dla nieletnich, należą także sądy – i to zarówno sądy dla nieletnich czy zwykłe sądy karne, jak i sądy cywilne. Te ostatnie, wraz z wła-dzami lokalnymi, mają kompetencje do stosowania rozbudowanego katalogu środków profilaktycznych wobec młodych ludzi zagrożonych przestępczością.

Sprawy o popełnienie czynu zabronionego przez prawo karne rozpatrują sądy dla nieletnich (youth court)¹⁷, będące z reguły wydziałami magistrates’ court – sądów pokoju.

Officer Norfolk Youth Offending Team, http:// www.restorativejustice.org/10fulltext/cundy, data dostępu:

18.11.2010.

14 Stan na 30 lipca 2009 roku: łącznie 19 704 osoby były zarejestrowane na różnych stanowiskach w YOT, z 521 nieobsadzonymi wakatami. Liczby te obejmują wolontariuszy, osoby pracujące na etatach o różnym wymiarze godzin i pracowników tymczasowych, nie są więc miernikiem pracy pełnoetato-wej. YOT różnią się pod względem wielkości, w niektórych pracuje mniej niż dwudziestu pracowników, a w innych ponad pięciuset. Zob. Youth Justice Statistics 2009/10 England and Wales, Youth Justice Board / Ministry of Justice, 2011, s. 46.

15 Na temat sprawiedliwości naprawczej zob. J. Consedine, Sprawiedliwość naprawcza. Przywracanie ładu społecznego, Warszawa 2004.

16 B. Stańdo-Kawecka, Prawo karne nieletnich…, s. 242–243.

17 Przed tymi sądami toczą się postępowania karne przeciwko podejrzanym w wieku 10–17 lat. Oso-by poniżej 14. roku życia określane są jako „dzieci” (children), a osoOso-by w wieku 14–17 lat jako „młodzież”

(young people).

3.1.2.