Wsparcie procesu readaptacji społecznej nieletnich Każdego roku amerykańskie instytucje resocjalizacyjne opuszcza około

200 tysię-cy dzieci i młodzieży przed 24. rokiem życia. Następuje to na ogół w trybie zwy-kłym, który związany jest z nadejściem terminów określonych przez sąd jako granica wykonywania środka, lub w trybie przedterminowego warunkowego zwolnienia (parole), z czym często wiąże się nałożenie na wychowanka okre-ślonych wymogów i zadań. Wielu nieletnich wraca do skrajnie niekorzystnych warunków wychowawczych tworzonych przez dysfunkcyjne rodziny, promują-ce prokryminalne postawy środowisko lokalne oraz słabą pod względem dydak-tycznym i wychowawczym szkołę. Dla wielu z nich czas uwięzienia i powrotu do tych niekorzystnych warunków przypada na okres rozwojowy, w którym mło-dzi lumło-dzie nabywają zwykle kluczowych kompetencji pozwalających funkcjono-wać w życiu społecznym zgodnie z powszechnymi oczekiwaniami. W omawia-nej grupie proces ten jest na tyle zakłócony, że wzrasta prawdopodobieństwo ponownego wystąpienia zachowań przestępczych. Często w następstwie nie-prawidłowych warunków socjalizacyjnych u nieletnich pojawiają się zaburzenia emocjonalne i psychiczne, uzależnienia, obserwuje się podwyższoną skłonność do angażowania w ryzykowne zachowania seksualne, wczesną inicjację seksualną, a w przypadku dziewcząt – ciążę. Niewłaściwe warunki wychowawcze nie sprzy-jają również ustabilizowanej ścieżce edukacyjnej. Wielu nieletnich borykało się z problemami dyscyplinarnymi, które często powodowały zawieszenia i wydale-nia ze szkół, o niepowodzewydale-niach dydaktycznych nie wspominając. Niski poziom wykształcenia wraz z ubogimi kwalifikacjami zawodowymi lub całkowitym ich brakiem powodują, że nieletni niebezpiecznie szybko wkraczają na drogę bez-robocia i wykluczenia społecznego. W związku z powyższym konieczne staje się podjęcie działań, które ten niekorzystny splot okoliczności mogłyby przerwać.

Młodzież niedostosowana społecznie w procesie readaptacji potrzebuje nadzoru i wsparcia po powrocie do wspólnoty. Bez tego młodzi ludzie bardzo szybko sta-ną się beneficjentami systemu pomocy społecznej lub wymiaru sprawiedliwości.

171 C. Webster-Stratton, The Incredible Years: Parents, Teachers, and Children Training Series, „Resi-dential Treatment For Children & Youth” 2001, vol. 18 (3), s. 34. Por. C.W. Webster-Stratton, M.J. Reid, Niewiarygodne lata: seria materiałów szkoleniowych dla rodziców, nauczycieli i dzieci. Wieloaspektowe uję-cie leczenia małych dzieci z problemami w zachowaniu, [w:] A.E. Kazdin, J.R. Weisz (red.), Psychoterapia dzieci i młodzieży…, s. 253–271.

Od wielu lat w Stanach Zjednoczonych prowadzone są działania nad wypra-cowaniem skutecznej koncepcji pomocy w readaptacji społecznej nieletnich opuszczających różnego rodzaju instytucje resocjalizacyjne. Pierwotnie cele te próbowano osiągnąć poprzez nadzór i kontrolę, za pomocą monitoringu oraz testów wykrywających używanie substancji psychoaktywnych. Szybko okaza-ło się, że uczynienie z nich głównych form oddziaływania jest maokaza-ło skuteczne i przede wszystkim kosztowne. Restrykcyjne podejście utrudniało przygoto-wanie i wsparcie nieletnich w procesie readaptacji społecznej. Nie udawało się w ten sposób utrzymać ich w stanie poprawnego funkcjonowania społecznego, co w perspektywie skutkowało powrotem do i tak już przepełnionych placówek resocjalizacyjnych. W odpowiedzi na taki stan rzeczy zaczęto szukać nowych rozwiązań, opartych na hipotezie mówiącej o tym, że zapewnienie wieloaspekto-wego wsparcia, przy zachowaniu jednak pierwiastka kontroli, pozwoli na ogra-niczenie recydywy wśród nieletnich. Uznano również, że powrót do środowi-ska lokalnego ma charakter procesualny, a warunkiem sukcesu jest rozpoczęcie działań w zasadzie od chwili wejścia nieletniego w system wymiaru sprawiedli-wości¹⁷². Był to punkt wyjścia do rozpoczęcia budowy kompleksowego systemu pomocy następczej.

Pierwszymi programami, które opierały się na powyższych założeniach, były realizowane w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku, skierowane do mło-dzieży o wysokim poziomie ryzyka programy intensywnej opieki następczej.

Odnosiły się one do pięciu zasad urzeczywistniających założenia teoretyczne zwią-zane z teorią społecznego uczenia się i teorią kontroli oraz dowodów empirycz-nych dotyczących przyczyn zachowań u recydywistów. Pierwsza zasada mówiła o konieczności lepszego przygotowania młodzieży do podejmowania odpowie-dzialności i radzenia sobie z wolnością w społeczności. Druga zasada podkreślała konieczność intensyfikacji interakcji nieletnich z rówieśnikami, którzy nie mie-li konfmie-liktów z prawem, poprzez udział w różnego rodzaju wspólnotach i innych formach aktywności. Trzecia zasada wskazywała na rolę zaangażowania w pomoc zróżnicowanych podmiotów (rodziny, rówieśników, szkoły, pracodawcy, społecz-ności lokalnej, instytucji pomocy społecznej oraz wymiaru sprawiedliwości) oraz konieczność ich współpracy. Zasada czwarta zwracała uwagę na potrzebę elastycz-ności w podejmowanych działaniach, natomiast piąta odnosiła się do monitoro-wania i testomonitoro-wania młodzieży pod kątem radzenia sobie z wymaganiami, jakie związane są z samodzielnością¹⁷³. Programy opierały się na znanym z działalności socjalnej modelu pracy z indywidualnym przypadkiem, obejmującym następujące

172 A. Nellis, R.H. Wayman, Back on Track: Supporting Youth Reentry from Out-of-Home Placement to the Community, Washington 2009, s. 10.

173 D.M. Altschuler, T.L. Armstrong, Intensive Aftercare for High-Risk Juveniles: A Community Care Model. Program Summary, Washington 1994, s. 23.

aspekty: skoordynowane i kompleksowe planowanie, wymianę informacji, cią-głość, spójność, świadczenie usług i monitoring. Obecnie główny nacisk w pro-cesie readaptacji kładzie się na reedukację na podstawie idei empowerment oraz szacowania potrzeb. Stąd dominującymi działaniami stają się: treningi umiejęt-ności, kognitywno-behawioralne programy reedukacyjne, mentoring, poradnic-two rodzinne i indywidualne oraz pomoc socjalna¹⁷⁴.

W związku z tym, że nieletni opuszczający instytucje resocjalizacyjne wykazu-ją rozległe dysfunkcje i jednocześnie szeroki zakres potrzeb, coraz częściej usługi związane ze wsparciem readaptacji społecznej organizowane są zgodnie z zasa-dami modelu multiagencyjnego¹⁷⁵. Stąd też skoordynowany, kompleksowy plan reintegracji powinien obejmować ciągłość usług, począwszy od instytucji reso-cjalizacyjnych, poprzez edukacyjne, po zdrowotne i socjalne. Współpraca mię-dzy instytucjami oraz społecznością lokalną ma doprowadzić do (od)budowania formalnej i nieformalnej sieci społecznej, która stanowić będzie element pre-wencji zachowań antyspołecznych.

Doświadczenia w zakresie usamodzielniania i readaptacji społecznej byłych podopiecznych placówek resocjalizacyjnych wskazują, że do osiągnięcia wyso-kiej efektywności konieczne jest spełnienie kilku warunków. Najważniejszym jest rzetelna diagnoza dokonana na podstawie przedstawionego wcześniej modelu R-N-R¹⁷⁶, pozwalająca określić ryzyko, potrzeby oraz podatność nie-letniego na oddziaływania, co przekłada się na proces resocjalizacji i readaptacji.

Dlatego niezbędne jest zaplanowanie i rozpoczęcie oddziaływań już od chwi-li wejścia nieletniego do placówki. Zadania powinny odnosić się do organiza-cji życia po uwolnieniu, przede wszystkim powrotu do szkoły, zabezpieczenia opieki zdrowotnej i terapii, zatrudnienia i rozwoju zawodowego, wzmacnia-nia umiejętności życiowych, pomocy społecznej i prawnej. Praktyka pokazu-je konieczność rozciągnięcia oddziaływań pomocowych na co najmniej sześć miesięcy po opuszczeniu placówki, jako optymalny wskazując roczny okres wsparcia¹⁷⁷. Badania pokazują, że źle zaprojektowane i przeprowadzone pro-gramy nie dość, że nie redukują zjawiska recydywy, to jeszcze mogą wspierać

174 Rozróżnia się dwa typy opieki następczej: standardową oraz specjalną. Opieka standardowa zawiera:

regularne spotkania z kuratorem, nadzór nad przestrzeganiem przez nieletniego prawa, unikanie niektórych ryzykownych dla nieletniego miejsc i osób, pracę na rzecz społeczności lokalnej, nadzór nad ukończeniem edu-kacji przez nieletniego, przestrzeganie godziny policyjnej. Opieka specjalna dostosowana jest do szczególnego przypadku danej osoby i dodatkowo (oprócz standardowych działań) zawiera: testy na obecność alkoholu i nar-kotyków w organizmie, udział w zajęciach z zarządzania agresją, terapie uzależnień, areszt domowy. Nie każdy nieletni potrzebuje takich działań, dlatego stosuje się je tylko wtedy, gdy istnieją ku temu uzasadnione przesłanki.

175 M. Borkowska, J. Kusztal, Zespoły interdyscyplinarne w pracy z dziećmi…; A. Barczykowska, M. Muskała, Transition from Prison to the Community Model jako przykład zastosowania podejścia multi- agencyjnego w zakresie wsparcia procesu readaptacji osób opuszczających zakłady karne (w druku).

176 D.A. Andrews, J. Bonta, The Psychology of Criminal…, s. 67–68.

177 A. Nellis, R.H. Wayman, Back on Track…, s. 38.

jej występowanie¹⁷⁸. Niezwykle ważny w tym zakresie jest zatem profesjonalizm pracowników¹⁷⁹, wśród których szczególna rola przypada kuratorom. Wsparcie w procesie readaptacji powinno odpowiadać na wieloaspektowe potrzeby nie-letnich, stąd też konieczność otoczenia ich wieloma podmiotami o rozmaitym charakterze i zakresie działań, począwszy od instytucji rządowych po trzeci sek-tor oraz organizacje religijne; jak się bowiem podkreśla w literaturze: „badania wskazują, że w wielu ubogich społecznościach, to właśnie organizacje religijne stanowią główne źródło szacunku i wsparcia społecznego”¹⁸⁰.

Projektując oddziaływania związane z procesem readaptacji nieletnich w śro-dowisku lokalnym, warto zwrócić uwagę, że grupa ta w zależności od okre-su rozwojowego ma w tym zakresie odmienne potrzeby. W przypadku młod-szych adolescentów (11–14 lat) w procesie prawidłowej socjalizacji szczególnie ważną rolę pełnią rodzice. Poddawani oddziaływaniom nieletni zwykle wywo-dzą się z rodzin, gdzie postawy i kompetencje rodzicielskie nie są prawidłowe.

W sytuacji kontaktu z grupą nieformalną o negatywnym wpływie rodzice zwykle nie posiadają zasobów do ich neutralizacji. W procesie readaptacji warto zatem zwrócić uwagę, by w otoczeniu młodego człowieka znalazł się ktoś dorosły, kto mógłby przyjąć rolę mentora. Starsi nastolatkowie (15–17 lat) zdecydowanie bardziej zależą od grupy rówieśniczej niż od członków rodziny. Spędzając ten zasadniczy dla siebie okres w placówkach resocjalizacyjnych wśród podobnej do siebie młodzieży, mają ograniczone szanse na budowanie prawidłowych relacji interpersonalnych. Stąd też tak istotne staje się skoncentrowanie w przypadku tej grupy na wzmacnianiu kompetencji społecznych oraz budowaniu pozytyw-nego obrazu samego siebie, by umożliwić nieletniemu wyjście do prospołecz-nych grup rówieśniczych. Im bowiem większa styczność z prawidłowo zsocjali-zowanymi rówieśnikami, tym mniejsza szansa na ponowny konflikt z prawem.

Najstarsza grupa opuszczających placówki resocjalizacyjne to w zasadzie młodzi dorośli. Wśród tej kategorii podopiecznych, z powodu względnej nie-zależności od rodziny i grupy rówieśniczej, podstawowymi elementami pra-widłowej readaptacji stają się te czynniki, które zapewniają samodzielność.

Konieczne jest zatem skupienie się na kwestiach związanych z kształceniem i zatrudnieniem. Jak już zostało wcześniej wspomniane, kariery nieletnich obar-czone są niepowodzeniami dydaktycznymi i wychowawczymi, o polietiolo-gicznej genezie. Organizacja amerykańskiego systemu resocjalizacji instytu-cjonalnej pozwala nieletnim na rozpoczęcie procesu niwelowania deficytów

178 L.W. Sherman et al., Preventing Crime: What Works, What Doesn’t, What’s Promising. Report to the U.S. Congress, Washington 1997.

179 M. Paparozzi, M. Demichelle, Amerykańskie służby probacji i warunkowego zwolnienia. Stan prze-ciążenia, niezrozumienia czy niedocenienia, „Probacja” 2010, nr 1, s. 80–107.

180 T.A. Hartmann, Moving Beyond the Walls: Faith and Justice Partnerships Working for High-Risk Youth, Washington 2002.

edukacyjnych, ale często (np. ze względu na zakończenie wykonywania środ-ka, zwolnienie warunkowe lub też skalę zaburzeń) staje się to jednym z zadań również po opuszczeniu placówki. Niedostosowani potrzebują powrotu do tradycyjnej/zwykłej szkoły, gdzie mają kontakt z rówieśnikami niezaangażo-wanymi w działalność antyspołeczną, ale by odbyło się to bez szkód dla każdej ze stron, konieczne jest wsparcie nauczycieli tak w zakresie działań dydaktycz-nych, jak i wychowawczych. Dobrze się dzieje, gdy nauczyciele są dla niedo-stosowanych mentorami. Nie zawsze jednak nieletnim udaje się znaleźć pla-cówkę otwartą na ich potrzeby i uzupełnić wykształcenie. Liczne instytucje nie są zainteresowane potencjalnie problemowym uczniem.

Niezwykle ważną kwestią jest miejsce zamieszkania, bowiem wielu nielet-nich ze względu na sytuację rodzinną nie może lub nie powinno wracać do środowiska domowego¹⁸¹. Alternatywą jest dla nich sieć hosteli oraz tzw. half-way houses, które zapewniają młodym ludziom „domność” oraz stopniowe przechodzenie od izolacji i kontroli do odpowiedzialności i samostanowie-nia. Jak pokazują badania, posiadanie stabilnego miejsca zamieszkania redu-kuje ryzyko ponownego konfliktu z prawem o połowę¹⁸². Równie istotne jest kontynuowanie lub podjęcie oddziaływań terapeutycznych, bowiem dwie trze-cie nieletnich płci męskiej i trzy czwarte płci żeńskiej po przybyciu do pla-cówki są diagnozowane jako osoby z zaburzeniami psychicznymi lub/i uza-leżnione. W ich przypadku głównym elementem udanego procesu readaptacji jest kontynuacja terapii w środowisku otwartym; nieletni, którym udaje się zachować abstynencję i którzy kontynuują terapię przez co najmniej trzy mie-siące po opuszczeniu placówki, są zdecydowanie mniej narażeni na ponow-ny konflikt z prawem¹⁸³. Podejmowane do tej pory badania nad związkami pozytywnej readaptacji i czasu trwania terapii wskazują, że dłuższa terapia jest skuteczniejsza niż krótsza, niezależnie od liczby spotkań. Metanalizy przepro-wadzone przez M. Lipseya i współpracowników wskazują, że najefektywniej-sze są programy oparte na koncepcji kognitywno-behawioralnej, obejmujące wiele obszarów działania jednostki i realizowane w środowisku lokalnym¹⁸⁴.

181 Mentoring Youth in Reentry. The Technical Assistance and Training Program for Mentoring System- Involved Youth, s. 2, http:// msiy.edc.org/resources/MSIY%20Publications/MSIY_Brief_Mentoring%20 Youth%20in%20Reentry.pdf, data dostępu: 2.06.2011.

182 Connecticut Family Counseling Plan Reduces Youth Recidivism by 50 Percent, „Juvenile Justice Digest”

January 2002.

183 A. Nellis, R.H. Wayman, Back on Track…, s. 38–43.

184 M.W. Lipsey, Juvenile Delinquency Treatment: A Meta-Analytic Inquiry into the Variability of Effects, [w:] T.D. Cook et al. (eds), Meta-Analysis for Explanation: A Casebook, New York 1992. Por. idem, Can Inter- vention Rehabilitate Serious Delinquents?, „Annals of the American Academy of Political and Social Science”

1999, vol. 564, s. 142–166; idem, What 500 Intervention Studies Show about the Effects of Intervention on the Recidivism of Juvenile Offenders, Washington 2000; M.W. Lipsey, D.B. Wilson, L. Cothern, Effective Inter- vention for Serious Juvenile Offenders, „Juvenile Justice Bulletin” April 2000.

Podtrzymaniu abstynencji służą dobrze rozwinięte kompetencje zarządzania czasem wolnym. W przypadku osób niedostosowanych czas wolny zwykle zwią-zany był z kreowaniem potencjalnie kryminogennych sytuacji, stąd potrzeba wypracowania nowego schematu organizacji i zarządzania czasem. Skutecz-na readaptacja związaSkutecz-na jest również z uwzględnieniem specyficznych potrzeb nieletnich, które mogą stać się potencjalnym źródłem dyskryminacji (pocho-dzenie, orientacja seksualna)¹⁸⁵. Ważnym aspektem jest także kwestia dopa-sowania oddziaływań do odpowiedniego poziomu ryzyka. Badania wskazują, że programy są najbardziej efektywne w przypadku osób klasyfikowanych do średniego i wysokiego ryzyka¹⁸⁶.

W Stanach Zjednoczonych funkcjonuje wiele programów wspierających pro-ces readaptacji społecznej nieletnich. Poniżej zostaną przedstawione te z nich, które – ze względu na łączenie oddziaływań w środowisku instytucjonalnym i lokalnym, oparcie się na diagnozie i związanej z nią klasyfikacji daleko posu-niętej indywidualizacji, precyzyjnie opisany system nagród i kar, silne zakorze-nienie w społeczności lokalnej oraz łączenie intensywnego nadzoru z terapią – uznawane są za najskuteczniejsze.

Jednymi z pierwszych systemowych rozwiązań w zakresie readaptacji społecz-nej nieletnich opuszczających instytucje resocjalizacyjne były programy inten-sywnej opieki następczej (Intensive Aftercare Programs – IAP), które na dużą skalę zaczęły być stosowane pod koniec lat dziewięćdziesiątych. Twórcy mode-lu, David M. Altschuler i Troy L. Armstrong, łączyli chroniczną przestępczość z trzema czynnikami: deficytami kontroli będącymi pokłosiem zaburzonego procesu socjalizacji, zaburzeniami poznawczymi i intelektualnymi oraz wpły-wem rówieśników, którzy przy słabych więziach społecznych nieletnich stanowią istotne ogniwa pośrednie w kryminogenezie. Na tej podstawie zaproponowali trzystopniowy model wsparcia procesu readaptacji nieletnich, zgodnie z którym:

1. działania podejmowane są jeszcze w trakcie pobytu w placówce i zmierza-ją w głównej mierze do szczegółowego zaplanowania życia po zwolnieniu;

2. w procesie readaptacji bierze udział wiele zróżnicowanych podmiotów;

3. działania mają charakter długoterminowy, w zależności od potrzeb zmie-niają się proporcje między wsparciem a kontrolą, przy czym celem jest auto-nomia i samodzielność jednostki¹⁸⁷.

Centralnym komponentem IAP jest mechanizm zarządzania przypadkiem (Case Management System) oparty na rzetelnej diagnozie i klasyfikacji, indy-widualizacji z uwzględnieniem perspektywy rodziny i społeczności lokalnej, odpowiednim zrównoważeniu pierwiastka kontroli i wsparcia, reagowaniu,

185 A. Nellis, R.H. Wayman, Back on Track…, s. 38–43.

186 M.W. Lipsey, D.B.Wilson, L. Cothern, Effective Intervention…, s. 6.

187 D.M. Altschuler, T.L. Armstrong, Intensive Aftercare for High-Risk Juveniles…, s. 9–16.

gdy jest to konieczne, opartym na przejrzystym i gradacyjnym systemie kar i nagród oraz zakotwiczeniu w społeczności lokalnej i wykorzystywaniu jej zaso-bów i sieci dla potrzeb osoby objętej programem. Do programu klasyfikowani są chłopcy między 12. a 18. rokiem życia, zdiagnozowani jako osoby o wyso-kim ryzyku ponownego konfliktu z prawem, którzy po co najmniej siedmio-miesięcznym okresie izolacji przechodzą do fazy wolnościowej. Udział w tej czę-ści programu trwa od szeczę-ściu do ośmiu miesięcy, podczas których uczestnicy korzystają ze wsparcia w zakresie edukacji, kształcenia zawodowego i zatrud-nienia, budowania kompetencji społecznych, podtrzymywania dobrej kondy-cji psychicznej i fizycznej, poprzez terapię uzależnień czy kontakt ze specjali-stami z zakresu psychologii i psychiatrii¹⁸⁸. Programy intensywnego nadzoru realizowane są w stanie Kolorado, Maryland oraz Wirginia. Ocena skuteczno-ści tego rodzaju programów nie jest jednoznaczna. Wskazuje się konieczność uzupełnienia ich o elementy opiekuńcze.

Młodzieżowe Centrum Thomasa O’Farrella (Thomas O’Farrell Youth Center – TOYC) działa w Woodstock w stanie Maryland. Realizuje się tu model intensyw-nej opieki następczej skierowany do chłopców w wieku 13–18 lat, którzy zdia-gnozowani zostali jako osoby o wysokim ryzyku. Typowy odbiorca programu to sprawca chronicznych i poważnych przestępstw przeciwko mieniu. Do pro-gramu nie klasyfikuje się sprawców przestępstw seksualnych. Po trwającej śred-nio około ośmiu miesięcy fazie rezydencjalnej uczestnicy programu przechodzą do dziewięciomiesięcznego okresu intensywnej opieki następczej. W związku z tym, że nieletni wchodzący do programu generalnie charakteryzują się anty-społecznymi wartościami i zachowaniami, duży nacisk kładzie się na rozwój sfery moralnej wychowanków. Służą temu działania z wykorzystaniem technik aktywnej perswazji, dysonansu poznawczego oraz treningi, podczas których podopieczni mogą wprowadzać w życie nabyte umiejętności.

W TOYC stosuje się ekonomię punktową. Postępy w przestrzeganiu norm pozwalają uczestnikom programu przechodzić przez cztery kolejne jego etapy.

W pierwszej, wstępnej, fazie (initiation) przede wszystkim buduje się grupę i uru-chamia procesy nią rządzące. Chłopcy poznają wtedy misję i reguły programu. Na tym etapie uczestników dzieli się na dziesięcioosobowe grupy, dla których kryte-rium powstania stanowią podobne potrzeby oraz wiek. Każda grupa funkcjonu-je w odrębnej przestrzeni, natomiast członkowie poszczególnych zespołów funkcjonu-jedzą i pracują razem oraz biorą udział w oddziaływaniach terapeutycznych. Wspólnie też podejmują decyzje co do najważniejszych kwestii funkcjonowania grupy. Jeśli zespół chce przejść do następnej fazy, jego członkowie muszą się nauczyć osią-gać kompromis, co oznacza również opanowanie podstawowych umiejętności współpracy. Etap ten może trwać od jednego do kilku miesięcy.

188 K.M. Hess, C. Hess Orthmann, J.P. Wright, Juvenile Justice…, s. 362–363.

Kolejna faza, trwająca nawet do dwóch miesięcy, związana jest z doskonale-niem wiedzy o przebiegu procesów grupowych i funkcjonowaniu społeczności.

Nieletni na tym etapie powinien aktywnie włączać się w życie grupy, respek-tując normy oraz demonstrując ich znajomość w codziennym działaniu. Jeśli uzyska poparcie rówieśników i terapeutów, może starać się o przeniesienie do kolejnego etapu, w którym od uczestników oczekuje się doskonałej znajomo-ści reguł rządzących grupą oraz wdrażania w nie innych osób. W tej fazie nie-letni biorą udział w wyspecjalizowanych programach, np. Anonimowych Alko-holików, oraz otrzymują przepustki, podczas których mogą odwiedzać rodziny lub pracować poza placówką, przy czym po powrocie konieczne jest wykona-nie testu wykrywającego obecność wykona-niedozwolonych substancji. Jest to czas, który nieletni ma wykorzystać do zbudowania sobie „przyczółków” mogących pomóc w samodzielnym funkcjonowaniu. Na tym etapie konstruuje się szcze-gółowy plan przygotowania do opuszczenia placówki oraz późniejszego życia.

Po jego sformułowaniu i spełnieniu wcześniej omówionych wymogów nielet-ni jest gotowy do fazy opieki następczej (aftercare phase), związanej z powro-tem do środowiska lokalnego.

Zasadniczym celem tego etapu jest utrzymanie intensywnego kontaktu z pro-gramem i wzmacnianie nieletnich w prospołecznym modelu życia w społecz-ności lokalnej. Pomocą służą dwaj, specjalnie oddelegowani z programu, pra-cownicy, którzy wykorzystując elementy mentoringu, doradztwa edukacyjnego i zawodowego, interwencji kryzysowej i pedagogizacji, pomagają nieletniemu radzić sobie z wyzwaniami codzienności. Pracownicy kontaktują się z rodzi-cami, nauczycielami i innymi specjalistami, którzy mogą wspierać funkcjono-wanie nieletniego w środowisku lokalnym. W ciągu miesiąca na pracę z pod-opiecznymi przeznaczają dwanaście dni, natomiast sama faza trwa około pół roku. Często jest ona prowadzona w porozumieniu ze specjalistami uzależnień.

Z biegiem czasu obecność i aktywność pracowników jest wygaszana, bowiem celem tej fazy jest usamodzielnienie wychowanka. Nie oznacza to, oczywiście, pozostawienia go samemu sobie, ale raczej zmianę funkcji opiekuna, który

Z biegiem czasu obecność i aktywność pracowników jest wygaszana, bowiem celem tej fazy jest usamodzielnienie wychowanka. Nie oznacza to, oczywiście, pozostawienia go samemu sobie, ale raczej zmianę funkcji opiekuna, który