atoli Wielkiemu Księstwu Litewskiemu praw jego wła- snych, a z urządzeniem urzędników i senatorów kra-jowych w ten sposób i z takimi nazwami zupełnie jak w Polsce. Unia ta, aczkolwiek nastąpiła za zezwole-niem szlachty, nie podoba się wielu, którzy utrzymują,
iż niemało ujęła sławy krwi litewskiej, dając jej gło- wę obcą i łącząc ją z innym narodem jakoby dla bojaź-ni lub słabości. I dla tej przyczyny twierdzą niektórzy, że po jej zawarciu Mikołaj Radziwiłł9 i Jan Chodkie-wicz10, najpierwsi i najmocniejsi panowie Wielkiego Księstwa Litewskiego, uciekli z Lublina w nocy z bar-dzo wielkim podejrzeniem o jakiś przeciwny powód do tego, co przecież nie nastąpiło. Stąd też aż po dziś dzień ujawnia się w mowach niektórych panów, że nie usta- ło niezadowolenie, szczególnie w Mikołaju Krzyszto-fie Radziwille11 , księciu na Ołyce, synu wspomniane-go Mikołaja (...).
Proces scalania Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego trwał długo, niemal 185 lat – od
8 Sejm obradował w Lublinie od 10 I do 12 VIII 1569 r.
9 Był to Mikołaj Radziwiłł zwany „Rudym” h. Trąby (1512–1584), wojewoda trocki i hetman wielki litewski, potem wojewoda wileński i kanclerz; pomimo wezwań nie pojawił się na sejmie unijnym i nie podpisał aktu unii lubelskiej z 1 VII 1569 r.
10 Jan Hieronim Chodkiewicz h. Gryf z mieczami (ok. 1537–1579), starosta żmudzki; opuścił Lublin 1 III 1569 r.
11 Mikołaj Krzysztof Radziwiłł zwany „Sierotką” h. Trąby (1549–1616), marszałek wielki litewski, potem wojewoda trocki; początkowo odmówił przybycia do Lublina, stosował bierny opór, lecz zagrożony konfiskatą dóbr włączonych do Korony podpisał akt unii lubelskiej.
polsko-litewska w Krewie w 1385 r., ofiarę ze swo-jej dziewczęcej miłości do Wilhelma Habsburga mu-siała złożyć Jadwiga Andegaweńska (jak głosi legenda – była to jej największa miłość). W wieku pięciu lat zo-stała ona zaręczona z Wilhelmem. Polscy możnowład-cy, świadomi wagi przyszłego małżeństwa, oponowali przeciwko związaniu Królestwa Polskiego z Habsbur-gami. Panowie krakowscy mieli własnego kandydata na męża dla młodej Jadwigi. Był nim Jagiełło, wład-ca pogańskiej Litwy. Tuż po zawarciu unii w Krewie, przewidującej małżeństwo litewskiego księcia z Ja-dwigą, Dobiesław Kurozwęcki (zm. 1397), kasztelan krakowski i jeden z wielkorządców z okresu panowa-nia Ludwika Węgierskiego, zabronił wjazdu na za-mek w Krakowie Wilhelmowi, przybyłemu w sierpniu
1385 r. pod opieką pełnomocnika królowej Elżbiety, Władysława Opolskiego12. Wilhelm musiał zamiesz-kać w położonym u stóp Wawelu domu podkomorze-go krakowskiepodkomorze-go Gniewosza z Dalewic (zm. 1406)13.
12 A. Strzelecka, Kurozwęcki Dobiesław, w: Polski słownik biograficzny, t. 16, Wrocław 1971, s. 267-269.
13 Eadem, Gniewosz z Dalewic, ibidem, t. 8, Wrocław 1959-1960, s.
143-144.
Herb Litwy – Pogoń na rewersie karty tytułowej rękopisu łacińskiego przekładu I Statutu litewskiego z 1529 r., re-produkcja z: J. Bardach, O Rzeczpospolitą Obojga Naro-dów, Warszawa 1998, s. 41
Herb Królestwa Polskiego – Orzeł pod koroną z herba-mi ziem polskich na skrzydłach, drzeworyt, reprodukcja z:
M. Bielski, Kronika wszystkiego świata [...], Kraków 1554
wprowadziło go na zamek 23 sierpnia 1385 r., aby zre-alizować małżeństwo nieletniej królowej, znowu pano-wie, a więc w pierwszym rzędzie Kurozwęcki, z Wa-welu go usunęli. Jak podaje Jan Długosz, Jadwiga próbowała uciekać za Wilhelmem. Jednak już pół roku później została żoną Władysława Jagiełły, a ceremonia zaślubin odbyła się w katedrze na Wawelu.
Jan Matejko (1838–1893) namalował obraz zatytu-łowany Królowa Jadwiga i Dymitr z Goraja14. Dymitr z Goraja (ok. 1340–1400), podskarbi koronny i mar-szałek koronny, był opiekunem Jadwigi. Okazując wnikliwość i znajomość jej charakteru, perswazją za-trzymał ją u bram zamku krakowskiego w chwili, gdy chciała ujść do narzeczonego Wilhelma15. Obraz Ma-tejki przedstawia właśnie królową Jadwigę z toporem w ręku, próbującą rąbać bramę. Dymitr z Goraja klęczy przed królową, usiłując odwieść ją od tego zamiaru.
Podobną scenę przedstawia obraz Królowa Jadwiga i Dymitr z Goraja Wojciecha Gersona (1831 – 1901), który w swojej twórczości malarskiej podejmował czę-sto te same tematy hiczę-storyczne, co Matejko16.
Małżeństwo królowej Jadwigi z Jagiełłą zapocząt-kowało unię Korony z Litwą – państw do tej pory skłóconych. Od tego momentu zaczęła się między ni-mi współpraca, ale związek ten nie był wolny od spięć i nieporozumień między Polakami i Litwinami.
U podstaw związku Polski z Litwą – jak już zazna-czyliśmy – leży akt podpisany w Krewie 14 sierpnia 1385 r., określający ogólne ramy, w jakich miało dzia-łać utworzone w ten sposób wspólne państwo. Wszyst-ko zależało od wyegzekwowania przez jedną i drugą stronę tego, co podpisano. Okazało się jednak, że obie strony różniły się w interpretacji uzgodnionych wcze-śniej postanowień.
Po Krewie została zawarta unia wileńsko-radomska z 1401 r. Treścią aktów tej unii było usankcjonowanie dożywotniej władzy wielkoksiążęcej Witolda na Li-twie, z tym, że po jego śmierci miała ona powrócić do Jagiełły i Korony Królestwa17.
Następnym krokiem w dziejach związku Polski z Li-twą była unia horodelska z 2 października 1413 r. za-warta w Horodle nad Bugiem, miasteczku położonym na północny wschód od Hrubieszowa, poniżej ujścia rzeki Ługa. W Horodle znajdował się zamek obronny, którego ruiny istniały jeszcze w 1765 r. Akt unii zo-stał uwieczniony na malowidle ściennym, które
zdo-14 Dymitr z Goraja wstrzymujący Jadwigę od wyłamania drzwi na zamku królewskim w Krakowie, 1881, olej, Muzeum Narodowe w Warszawie.
15 Red., Dymitr z Goraja, w: Polski słownik biograficzny, t. 6, Kraków 1948, s. 61-62.
16 E. Łepkowski, Gerson Wojciech (1831-1901), malarz, ibidem, t.
7, Kraków 1948-1958, s. 400-401. Obraz Gersona Królowa Jadwiga i Dymitr z Goraja (1869), olej na płótnie, znajduje się w zbiorach Muzeum Lubelskiego w Lublinie.
17 J. Bardach, O Rzeczpospolitą Obojga Narodów, Warszawa 1998, s. 12.
zawieraniu unii wystawiono trzy dokumenty: jeden wspólny obu monarchów – Witolda i Jagiełły, drugi bojarów litewskich – z 45 pieczęciami, trzeci polskiej rady królewskiej – z 47 pieczęciami. Najistotniejszy ich zapis przewidywał utrwalenie państwowości li-tewskiej. Postanowiono m.in. o odbywaniu w przy-szłości wspólnych polsko-litewskich zjazdów dla roz-strzygania spraw obu stron. Unia horodelska nie tylko rozszerzyła uprzywilejowanie litewskiego narodu po-litycznego, ale sytuowała go – obok wielkiego księ-cia – jako czynnik współdecydujący o życiu państwa.
Wszelkie uprawnienia miały przysługiwać wyłącznie panom i bojarom katolikom, reprezentowanym przez 48 rodów litewskich, które Witold wybrał i przedsta-wił do zawarcia pobratymstwa z polskimi rodami szla-checkimi19. Pięćdziesiąt szlacheckich rodów polskich (Leliwa, Zadora, Rawa, Lis, Jastrzębiec, Trąby, Topór, Łabędź, Poraj, Dembno, Odrowąż, Wadwicz, Grzyma-ła, Zaremba, PierzchaGrzyma-ła, Nowina, Działosza, Kopacz, Rola, Starykoń, Dołęga, Bogorya, Janina, Bychawa, Świnka, Kołda (Oksza), Sulima, Nałęcz, Łodzia, Jelita, Korczak, Biała, Wężyk, Ciołek, Godziemba, Ośmioróg i in.) zbratało się z najznakomitszymi bojarami Litwy.
Pobratymstwo to przyjęło formę adopcji do herbów ro-dów polskich. Formy rodowe służyły kształtowaniu się w Wielkim Księstwie Litewskim szlacheckiej organi-zacji stanowej20.
Spośród aktów unii horodelskiej tylko dokument wystawiony wspólnie przez Witolda i Jagiełłę mó-wił o wcieleniu, zjednoczeniu, przyłączeniu Litwy do Polski. Terminy te występowały jednak równole-gle z określeniami takimi jak konfederacja i unia. Istot-ne znaczenie miały w rezultacie zgodIstot-ne postanowienia zawarte w pozostałych dwóch dokumentach. Ugrunto-wały one polityczną samoistność Litwy, ale w trUgrunto-wałym związku z Polską. Postanowienia unii horodelskiej nie powstrzymały jednak dążeń litewskich do pełnej nie-zawisłości.
Unia polsko-litewska na przemian przybierała charakter personalny i dynastyczny (unia w Krewie z 1385 r., unia wileńsko-radomska z 1401 r., unia ho-rodelska z 1413 r., unia krakowsko-wileńska z 1499 r., unia mielnicka z 1501 r.). Przełomu w relacjach mię-dzy obu państwami dokonał dopiero Zygmunt II Au-gust, doprowadzając do unii realnej w 1569 r. Sejm zwołany przez ostatniego Jagiellona do Lublina ob-radował ponad pół roku i był drugim co do długości trwania sejmem w dziejach Rzeczypospolitej szlachec-kiej, po Sejmie Czteroletnim (1788–1792). Obrady te-go sejmu można podzielić na trzy okresy: wstępny, obrady sejmu polskiego i końcowy okres wspólnych obrad. Po pokonaniu wielu trudności rokowania
mię-18 Wielka encyklopedia powszechna ilustrowana, t. 29-30, Warszawa 1902, s. 370-371.
19 J. Bardach, op. cit., s. 12-14.
20 Wielka encyklopedia powszechna ilustrowana, t. 29-30, s. 370.
nie do kompromisu. Jego wynikiem była uchwalona 27 czerwca 1569 r. unia. Akty unii lubelskiej wystawione zostały przez sejmy koronny i litewski (1 lipca) oraz króla Zygmunta Augusta (4 lipca)21.
Unia lubelska była kompromisem między skrajny-mi stanowiskaskrajny-mi obu stron: modelem inkorporacyj-nym – szlachty polskiej i zakładającym luźny zwią-zek unijny – Litwinów. Obie strony zrezygnowały ze
swoich koncepcji i zgodziły się na ustępstwa. Polacy zrezygnowali ostatecznie ze swoich planów inkorpo-racji Litwy do Polski. Litwini natomiast zgodzili się na wspólne państwo z Polakami pod warunkiem sa-modzielności zewnętrznej Wielkiego Księstwa Litew-skiego w ramach Rzeczypospolitej. Kompromisem była nowa koncepcja federacyjna, oparta na zasadzie równości stron Polski i Litwy: wspólnej władzy usta-wodawczej (sejm walny), ale odrębnych władz – wy-konawczej i sądowniczej. Odrębne pozostały urzędy centralne (skarb, wojsko), sądy i prawo. Ten podział władz wyraźnie wskazuje na kompromisowy charak-ter postanowień unii.
Unia lubelska stworzyła w postaci Rzeczypospoli-tej Obojga Narodów federację złożoną z dwóch odręb-nych członków: Korony i Wielkiego Księstwa. Pod-stawą prawną tej federacji była unia realna, oparta na wspólności władz naczelnych – króla i sejmu. Unia pol-sko-litewska, która znalazła wyraz w akcie unii lubel-skiej, przetrwała przez cztery wieki, a jeszcze znacznie dłużej w świadomości społecznej Polaków i Litwinów.
Dziś stanowi ona wspólne dziedzictwo historyczne
Po-21 G. Błaszczyk, Litwa na przełomie średniowiecza i nowożytności 1492-1569, Poznań 2002, s. 146-160; M. Kosman, Z polsko-litewskiej przeszłości. Studia i szkice, Warszawa 2012, s. 13-22; J. Bardach, O dawnej i niedawnej Litwie, Poznań 1988, s. 1-67.
przyjąć, że w połowie XV w. powstał litewski naród polityczny o własnej świadomości narodowej, pań-stwowej i historycznej22.
Na zakończenie powyższej refleksji historycznej warto zacytować jeszcze jeden fragment opisu cha-rakteryzującego Wielkie Księstwo Litewskie, zawarte-go w Relacji o Królestwie Polskim nuncjusza Claudio Rangoniego, powstałej w niespełna 200 lat od zawarcia unii horodelskiej i 35 lat od pod-pisania unii lubelskiej: Kraj obfitu-je nadzwyczaj w ryby, owoce, (...) podobnież w miód, a do tego bia- ły, w bydło i zwierzynę, a szczegól-nie w łosie (...). Żubry, zwane też bizonami, zwierzęta podobne do wołu, lecz czarne i z grzywą dłu-gą na karku i pod szyją, a ogonem podobnym do lwiego, także się tu znajdują po lasach, jak również ła-nie leśne, ładne i zgrabne, drobne, które chodzą stadami osobliwie po lasach i borach w okolicy Grodna.
Widzieć się też dają niektóre gro- nostaje, rysie, bobry, sobole i in-ne zwierzęta, z których skór robią się futra, chociaż ilość tychże po- trzebną do wyrobu odzieży sprowa- dza się z Moskwy (...). Kraj litew-ski, acz jest pełen lasów i borów ogromnych oraz zbywa mu na wie-lu przedmiotach natury i sztuki, wszędzie się w Polsce znajdujących, nie jest przecież tak lesisty i dziki, jak niektórzy myślą. Owszem – ma w sobie niektóre okolice tak dobrze położone ze wzgó- rzami, strumieniami, płaszczyznami i gaikami, iż przy- jemność sprawiają patrzącym, a w lasach wydaje na-tura cudowne mnóstwo różnych kwiatów, goździków i konwalii, o piękności oraz woni szczególnej, które w ogrodach we Włoszech występują. A już obfitość tam ma zwykłą siedzibę, tak iż tym, którzy z Polski wcho-dzą, zdaje się, iż wchodzą do bajecznego kraju (...).
Językiem litewskim mówią tylko wieśniacy i jest rze- czą osobliwą i jakoby śmieszną, aby go umiał szlach- cic, jest to bowiem poniekąd język barbarzyński; mię-dzy szlachtą zwykle nie używa się do mówienia innego języka niż polski. Znają atoli niektórzy język ruski, za pomocą którego przygotowywane bywają wyłącznie pi- sma urzędowe w kancelarii Wielkiego Księstwa Litew-skiego23.
Włodzimierz■Kaczorowski■
22 G. Błaszczyk, op. cit., s. 314-315; J. Bardach, O Rzeczpospolitą..., s. 68.
23 C. Rangoni, op. cit., s. 28, 34.
Kopiec Unii 1413 r. w Horodle, usypany dla uczczenia jej 500-lecia, rysunek K. Woj-ciechowskiego, reprodukcja z: J. Bardach, O Rzeczpospolitą Obojga Narodów, War-szawa 1998, s. 68