Dostarczenie informacji umożliwiających podjęcie świadomej decyzji odnośnie partycypacji świadomej decyzji odnośnie partycypacji

Od 1974 roku w USA obowiązują dość restrykcyjne przepisy regu-lujące działalność badawczą w jej etycznym wymiarze165. W związku z naruszaniem praw i dóbr jednostek w badaniach biomedycznych i społecznych, obecne regulacje wymagają, aby wobec kandydatów na badanych zastosować procedurę informed consent (świadomej zgody). Przypuszczenie, że zmiany w zakresie informacji, które mają być prze-kazane przed podjęciem decyzji co do uczestnictwa, nie są dla tej decy-zji obojętne, stanowiło impuls do wielu studiów empirycznych166. Pro-blem ten jest żywotny również w Polsce, mimo tego, że przepisy regulu-jące działalność badawczą w Polsce są bardziej liberalne167.

163 Także podrozdział 6.6.1.

164 C. Shettle, G. Mooney, op. cit., s. 246.

165 United States Department of Health and Social Services, Code of Federal

Regu-lations, §46.116, §46.117, revised 2005; por. także The National Commission for the

Protection of Human Subjects of Biomedical and Behavioral Research, The Belmont

Report, Ethical Principles and Guidelines for the Protection oh Human Subjects of Re-search, 1979.

166 E. Singer, F.J. Levive, Protection of human subjects of research: recent

devel-opments and future prospects for the social science, „Public Opinion Quarterly”, vol. 67,

2003, s. 148–149; E. Singer, Exploring the meaning of consent: participation in research

and beliefs about risks and benefits, „Journal of Official Statistics”, vol. 19, no. 3, 2003,

s. 273; por. M. Bulmer, The impact of privacy upon social research, [w:] (ed.) M. Bulmer, Censuses, surveys and privacy, Holmes & Meier Publishers, New York, s. 1979, s. 17–18.

167 W Polsce działalność badawczą regulują Kodeks ESOMAR oraz Ustawa

o Ochronie Danych Osobowych. W Kodeksie odnajdujemy odwołania do dobrowolności, z podkreśleniem, że nakłaniani do uczestnictwa nie mogą być w tej kwestii wprowadzani w błąd, a także wymóg ochrony anonimowości. Jak dalej reguluje kodeks – o ile respon-dent, na prośbę badacza, zezwala na wydanie danych osobowych, to powinien on być wcześniej poinformowany komu i w jakim celu zostaną przekazane te informacje, a także zapewniony, że będą one użyte jedynie do działalności badawczej. Z zapisów tych jednak nie wynika jasno, że wszystkim respondentom należy dostarczyć zapewnienia o poufno-ści; nie jest też wprost ujęte, że należy ich otwarcie i specjalnie informować o

dobrowol-jąc ustalenia części z nich, odniosę do następudobrowol-jących czynników zwią-zanych z „procedurą świadomej zgody” (informed consent procedure) – ogólne versus szczegółowe informowanie o zawartości kwestionariusza; zapewnienie o poufności lub anonimowości; wymaganie aktywnej

ver-sus pasywnej formy zgody; informowanie o dobrowolnym uczestnictwie

w badaniu.

Doniesienia empiryczne o stosowanych w tym zakresie praktykach na gruncie amerykańskim wskazują, że postawione wymagania są raczej w niewielkim stopniu respektowane. Co ciekawe, uwaga ta dotyczy także grona znamienitych badaczy, o czym świadczą wyniki badania, które przeprowadził J. Sobal w 1980 roku wśród członków AAPOR168. Obserwacja ta może sugerować istnienie wśród badaczy opinii, zgodnie z którą respondentowi powinno się przekazywać tylko minimum infor-macji niezbędnych do uświadomienia przedstawianej mu propozycji, natomiast szczegółowe informowanie może być z wielu powodów nie-korzystne – również jeśli chodzi o prawdopodobieństwo partycypacji.

Hipotezę mówiącą o generowaniu wyższego poziomu zwrotów po-przez stosowanie krótkich, zawierających ogólne informacje aranżacji potwierdzono na przykład w badaniach H. Blumberga (i in.)169. Nato-miast E. Singer, w eksperymentach, w których dodatkowo części bada-nym ujawniono, że kwestionariusz zawiera drażliwe pytania, nie

ności uczestnictwa. Por. ICC/ESOMAR International Code of Marketing and Social

Research Practice, s. 6.

Ustawa o Ochronie Danych Osobowych nakłada obowiązek informowania o celach gromadzenia danych, tylko tych, którzy wyrazili zgodę na przetwarzanie danych. W odniesieniu do zbiorów danych osobowych sporządzanych doraźnie, wyłącznie ze względów technicznych (co odpowiada tym sytuacjom badawczym, w których dane osobowe potrzebne są jedynie do identyfikacji wylosowanych respondentów lub pozy-skane w czasie wywiadu a zaraz po badaniu niszczone lub anonimizowane) istnieje tylko wymóg ich ochrony. Art. 24 punkt 1; Art. 3 punkt 1 oraz Rozdział 5 Ustawy o Ochronie Danych Osobowych z dn. 29.08.1997 roku; S. Mirowski, Ustawa o ochronie danych

osobowych, [w:] (red.) Z. Sawiński, P.B. Sztabiński, F. Sztabiński, Podręcznik ankietera,

IFiS PAN Warszawa 2000, s. 298.

Zapisy, w których odnaleźć kategoryczny wymóg zapewniania o poufności i tajem-nicy treści rozmowy obecne są natomiast w podręcznikach metodologicznych. P.B. Sztabiński, Aranżacja sytuacji wywiadu, [w:] (red.) Z. Sawiński, P.B. Sztabiński, F. Sztabiński, op. cit., s. 128, P.B. Sztabiński, Aranżacja wywiadu, [w:] (red.) P. Daniło-wicz, Z. Sawiński, F. Sztabiński, P.B. Sztabiński, A.P. Wejland, Podręcznik

socjologicz-nych badań ankietowych, IFiS PAN Warszawa 1992, s. 120.

168 Por. J. Sobal, op. cit., s. 789–790.

towała żadnego efektu170. W jednym z badań uzyskano wstępne popar-cie dla hipotezy przeciwnej – dostarczenie pełnej informacji o tematyce poruszanej w sondażu zmniejszyło liczbę odmów. Uzupełnić jednak trzeba, że badanie to nie miało charakteru eksperymentalnego, użyte procedury aranżacyjne nie były w wysokim stopniu zestandaryzowane, a tematyka badania, dotycząca jakości usług świadczonych przez miasto jego obywatelom, wydaje się należeć do tych, które są generalnie atrak-cyjne dla respondentów171. Warto dodatkowo wspomnieć, że w kilku innych analizach, których wyniki relacjonuje E. Singer, odkryto, że poinformowani respondenci rzadziej deklarowali zdenerwowanie i skrę-powanie drażliwymi pytaniami, uzyskali także mniejszą liczbę punktów na skali mierzącej poziom niepokoju niż respondenci w grupie kontrol-nej, jakkolwiek zależność ta była słaba172.

Rozważając zastosowanie w aranżacji takich argumentów jak ano-nimowość lub poufność, badacz staje często przed dylematem czy po-przez dostarczenie takich zapewnień wychodzi naprzeciw oczekiwa-niom badanych usuwając ich obawy czy może odwrotnie – kreuje wąt-pliwości i wzbudza podejrzenia, uświadamiając problem173.

Zapewnienia o anonimowości, zgodnie z wynikami analiz o charak-terze przeglądowym (tabele 3 i 4) nie są czynnikiem, który podnosi poziom realizacji – taki konsekwentny wniosek sformułowano we wszystkich zamieszczonych tam studiach. Z tego zaś, że nie obserwuje się ani „dobroczynnego” ani „szkodliwego” wpływu czynnika, wynika-łoby, że kwestia anonimowości nie jest punktem szczególnej uwagi respondentów. Osłabiając nieco siłę tej konkluzji, wskazać trzeba, że większość z cytowanych w tym zakresie prac to przeglądy o charakterze jakościowym, które objęły materiał badawczy zgromadzony przed

170 E. Singer, The effect of informed consent procedures on respondents’ reactions

to surveys, „Journal of Consumer Research”, vol. 5, 1978, 49–51; E. Singer, Informed consent: consequences for response rate and response quality in social surveys,

„Ameri-can Sociological Review”, vol. 43, 1978, s. 149–150; E. Singer, M.R. Frankel, Informed

consent procedures in telephone interviews, „American Sociological Review”, vol. 47,

1982, s. 419–420

171 M. Hauck, M. Cox, Locating a random sample by random digit dialing, „Public

Opinion Quarterly”, vol. 38, 1974, s. 254–259.

172 E. Singer, Informed consent and survey response: a summary of the empirical

literature, „Journal of Official Statistics”, vol. 9, no. 2, 1993, s. 364–365.

173 E. Singer, H.-J. Hippler, N. Schwarz, Confidentiality assurances in surveys:

re-assurances or threat?, „International Journal of Public Opinion Research”, vol. 4, no. 3,

ściem w życie restrykcyjnych przepisów i jednocześnie przed nagło-śnieniem powodów ich wprowadzenia.

Jedne z pierwszych badań, w których testowano hipotezę o wzroście współczynnika odpowiedzi przy dostarczeniu zapewnień o poufności, nie przyniosły rezultatów pozwalających na potwierdzenie przypusz-czenia – różnica między response rate uzyskanym w warunkach ekspe-rymentalnych i kontrolnych była nieistotna statystycznie174. Z kolei w innych eksperymentach, pochodzących z tego samego okresu, okaza-ło się, że poprzedzenie pytań metryczkowych ponownym zapewnieniem o poufności, spowodowało, odwrotnie do przewidywań, większą liczbę pozycyjnych braków odpowiedzi w tym bloku pytań niż miało to miej-sce w grupie kontrolnej175. Raportowano także o innych negatywnych skutkach – u badanych, którym dostarczono mocnych zapewnień o po-ufności zaobserwowano, że przejawiają oni większy niepokój o to, że ich wypowiedzi mogą być innym ujawnione176.

E. Singer (i inni) próbując wyjaśnić te niekonsekwentne doniesie-nia, postawili i wstępnie zweryfikowali hipotezę, zgodnie z którą mniej-szą chęć do kooperacji będziemy obserwować wtedy gdy zostaną do-starczone bardzo mocne zapewnienia o poufności – powodują one bo-wiem kreację negatywnych wyobrażeń o wywiadzie jako zawierającym pytania drażliwe a także nasilenie obaw, że materiał dostarczony w ba-daniu może dostać się w niepowołane ręce. Negatywny efekt dostarcza-nia „absolutnych” zapewnień będzie pogłębiony, jeśli będą one nieade-kwatne do niskiego poziomu drażliwości pytań, wnioskowanego z in-formacji o tematyce badania177.

Powyższe przypuszczenia, w nieco zmienionej formie, poddano jeszcze raz testom, tym razem w opracowaniu o charakterze meta-analitycznym, obejmującym eksperymenty laboratoryjne i terenowe. Generalna hipoteza mówiąca, że silniejsze zapewnienia o poufności, w porównaniu ze słabszymi, będą prowadzić do wyższych wartości

174 E. Singer, The effect of… op. cit., s. 50; E. Singer, Informed consent:… op. cit.,

s. 149–150.

175 J.H. Frey, An experiment with confidentiality reminder in telephone survey,

„Public Opinion Quarterly”, vol. 50, 1986 p r z y t a c z a m z a: E. Singer, Informed

consent and… op. cit., s. 367.

176 Badanie prowadzono na osobach, które popełniły wykroczenie. F.G. Reamer,

Protecting research subjects and unintended consequences: the effect of guarantees of confidentiality, „Public Opinion Quarterly”, vol. 43, 1979, s. 502–503.

response rate, nie została potwierdzona178. Jednocześnie druga hipoteza, zgodnie z którą większy odsetek odpowiedzi uzyskuje się tam, gdzie silniejszym zapewnieniom towarzyszy drażliwa tematyka, uzyskała konfirmację179.

W literaturze poświęcone jest także miejsce na dociekania o wpły-wie pasywnej versus aktywnej zgody na chęć uczestnictwa w badaniu.

Active consent oznacza złożenie pisemnej zgody. Passive consent

ozna-cza natomiast nie złożenie pisemnej odmowy (opt-out consent) 180. Wyniki badań w tej materii pokazują, że zastosowanie procedury pasywnej zgody gwarantuje większą wartość response rate np. E. Singer odnotowała 7% różnicę w wartościach odsetków realizacji181. W empi-rycznie ugruntowanych interpretacjach tej obserwacji, zgodnie podkre-śla się, że dzięki procedurze pasywnej zgody daje się rozdzielić osoby faktycznie chętne i niechętne do uczestnictwa w badaniu. Tymczasem procedura aktywnej zgody powoduje ubytek z próby osób przychylnych badaniu, jedynie niechętnych do podpisywania dokumentów182.

Zgodnie z przywołanymi już wynikami badań J. Sobala, zdecydo-wana większość badaczy (ok. 90%) nie zamieszcza w formułach aranża-cyjnych oddzielnych, wyrażanych explicite informacji o tym, że udział w badaniu ma charakter dobrowolny, a rezygnacja z uczestnictwa nie pociąga za sobą żadnych negatywnych konsekwencji dla osoby odma-wiającej. Praktyka ta, jak się wydaje wynika z powszechnego

178 Obserwacja uzyskana dla 37 eksperymentów, w których manipulowano

zapew-nieniem o poufności. Dla 21,6% eksperymentów zaobserwowano wystąpienie istotnej zależności o kierunku potwierdzającym hipotezę. W przypadku 32,4% eksperymentów odnotowano, że zależność o tym kierunku była statystycznie nieistotna. Rezultaty 8,1% analizowanych badań wskazywały na istnienie istotnej statystycznie zależności odwrotnie proporcjonalnej (silniejsze zapewnienia prowadzą do mniejszych wartości współczynnika odpowiedzi); 37,8% eksperymentów dało rezultat nieistotny statystycznie o tym kierun-ku. E. Singer, D.R. von Thurn, E.R. Miller, Confidentiality assurances and response,

A quantitative review of the experimental literature, „Public Opinion Quarterly”, vol. 59,

1995, s. 73.

179 Obserwacja ta dotyczy tych eksperymentów, w których manipulowano

zapew-nieniami o poufności lub anonimowości (N=64). Wśród tych, gdzie manipulowano tylko zapewnieniami o poufności efekt ten również wystąpił, jednak zależność była nieistotna statystycznie (N=37). E. Singer, D.R. von Thurn, E.R. Miller, op. cit., s. 71–74.

180 A guide to best practice in human subjects research, http://www.bucknell.edu/

About Bucknell/ Officies_Resources/Institutional_Research/ Institutional_Review_Board/ Best_ Practice_in _Research.html, grudzień 2005.

181 E. Singer, The effect of… op. cit., s. 50.

nia badaczy o negatywnym wpływie tej informacji na chęć koopera-cji183. Obserwacjami zgodnymi z tą opinią dzielą się na przykład bada-cze holenderscy184. Jak donosi E. Singer, dokonując przeglądu dotych-czasowych ustaleń w tym zakresie, większość badań, w których zajmo-wano się tą problematyką ma charakter laboratoryjnych eksperymentów psychologicznych. Z tego względu ich wnioski nie są prosto przekładal-ne i mają ograniczoną przydatność do antycypowania zachowań osób, którym przedkłada się perspektywę uczestnictwa w swoistym przedsię-wzięciu jakim jest badanie surveyowe. Co więcej, rezultaty badań nie są zbieżne, ani pozbawione pewnych niejasności natury metodologicznej. Autorka konkluduje, że badania należy powtórzyć w terenie, w kontek-ście stricte sondażowym185.