1.2.1. Materiały CBOS
Wykorzystany do analiz materiał dotyczy realizowanego przez CBOS sondażu opinii publicznej Aktualne Problemy i Wydarzenia. Przeprowadzany on jest raz na miesiąc. Okres realizacji jest kilkudnio-wy i obejmuje zawsze weekend. Krótkotrwałość tego okresu powoduje, że przy realizacji badania uczestniczy duża liczba ankieterów, a każdy z nich ma przydzielane 6 adresów (wyjątkowo 12), zlokalizowanych niedaleko siebie (wynika to z clustrowanego charakteru próby). W ra-mach standardowo stosowanej procedury do wylosowanych mieszkań wysyłany jest pocztą list zapowiedni. List pełni także funkcję kontrolną pracy ankieterów, którzy obowiązani są prosić potencjalnych respon-dentów o zwrot tego dokumentu, a następnie załączać go do materiałów, z których rozliczają się po zakończeniu pracy.
Źródłami zastanymi są, utrwalone w karcie realizacji badania (KRB), relacje ankieterów informujące o rezultatach ich działań, podjętych w celu zrealizowania wywiadu w wylosowanych adresach. Dane te mają charakter jednostkowy (informacja na poziomie a d r e s u). Materiał otrzymany od CBOS ma postać elektronicznych baz danych, z których każda odpowiada próbie adresów wykorzystywanej w pojedynczym badaniu.
Badany okres obejmuje dekadę 1993–2003, z wyłączeniem trzech roczników – 1994, 1996, 1999. Z uwagi na trudności z uzyskaniem od CBOS zgody na udostępnienie całości zbiorów KRB, składając zapo-trzebowanie wskazano na roczniki po 1999 roku oraz wszystkie lata wyborcze. Zapotrzebowanie (składane w 2004 roku) ograniczono ro-kiem 2003, tj. momentem, w którym nastąpiła zmiana sposobu doboru próby. Do sierpnia 2003 roku badania realizowano z wykorzystaniem operatów GUS, na ogólnopolskich losowych próbach gospodarstwach domowych (o trójstopniowym schemacie losowania: rejon statystyczny; mieszkanie; dorosła osoba zamieszkała na stałe, losowana przez ankiete-ra metodą Kisha), natomiast od września rozpoczęto stosowanie prób imiennych PESEL38.
38 W. Dąbała, Próby CBOS oraz szacowanie na ich podstawie parametrów
popula-cji w badaniach sondażowych po roku 2000, „Przegląd Socjologiczny”, t. LVI/1, 2007,
Dodatkowo, przez okres 1,5 roku utrwalałam we własnym zakresie spontanicznie sporządzone przez ankieterów relacje ujawniające do-kładniejsze okoliczności wizyty, a także informacje o płci i wieku re-spondentów niedostępnych, ale ponieważ w przeważającej ilości przy-padków nie doszło do wylosowania kandydata na respondenta materiał ten nie jest przeze mnie dalej wykorzystywany. Natomiast luźne notatki ankieterów dały lepszy wgląd w charakter zaistniałych odmów, a także okazały się użyteczne przy dostosowywaniu schematu CBOS, opisują-cego efekty wizyty ankietera w adresie, do schematu AAPOR.
Wykorzystywany do analizy materiał obejmuje następujące zmien-ne z KRB: numer województwa (V2); numer adresu w województwie (V3); kod pocztowy (V5); nazwa miasta lub gminy (V6); nazwa uli-cy/nazwa wsi (dla gmin) (V7); opis wizyty pierwszej (V19); opis wizyty drugiej (V20); opis wizyty ostatniej (V21). Otrzymane dane zostały wzbogacone o nową, 6-wartościową zmienną, jaką jest w i e l k o ś ć m i e j s c o w o ś c i, w której wylosowany został adres39:
1. wieś;
2. miasto do 19.999 tys. /M2/;
3. miasto od 20 tys. do 49.999 tys. /M3/; 4. miasto od 50 tys. do 99.999 tys. /M4/; 5. miasto od 100 tys. do 499.999 tys. /M5/; 6. miasto powyżej 500 tys. mieszkańców /M6/.
Przegląd otrzymanych od CBOS materiałów ujawnił potrzebę ich dodatkowej selekcji. Z puli badań wyłączono przede wszystkim te
39 Rozdzielenie adresów wiejskich i miejskich przeprowadziłam w oparciu o
anali-zę zapisów V5, V6 i V7 oraz informacji zawartych w bazie miejscowości www.hoga.pl (kwiecień 2005), na stronach internetowych gmin, a także w publikacjach statystycznych: GUS, Ludność według płci, gmin, powiatów i województw w 2002 roku, www.stat.gov.pl (kwiecień 2005); GUS, Ludność według płci, gmin, powiatów i województw w 2003 roku, www.stat.gov.pl (kwiecień 2005). Informacje o liczbie ludności w poszczególnych mia-stach zostały zaczerpnięte z następujących publikacji: GUS, Ludność według płci, wieku,
województw, miast i gmin w 1992 roku. Stan na 31 XII, Materiały źródłowe, 1993; GUS, Ludność według płci, wieku, województw, miast i gmin w 1994 roku. Stan na 31 XII,
Materiały źródłowe, 1995; GUS, Ludność według płci, wieku, województw, miast i gmin
w 1996 roku. Stan na 31 XII, Materiały źródłowe, 1997; GUS, Ludność według płci, wieku, województw, miast i gmin w 1997 roku. Stan na 31 XII, Materiały źródłowe, 1998;
GUS, Ludność według płci, wieku, województw, miast i gmin w 1999 roku. Stan na 31
XII, Materiały źródłowe, 2000; GUS, Ludność w miastach w latach 2000 i 2001, Rocznik
demograficzny, Warszawa, 2002; GUS, Ludność według płci, gmin, powiatów i
woje-wództw w 2002 roku, www.stat.gov.pl (kwiecień 2005); GUS, Ludność według płci, gmin, powiatów i województw w 2003 roku, www.stat.gov.pl (kwiecień 2005).
z nich, w których na skutek odstępstwa od standardowej procedury do-boru jednostek do badania nastąpiło zachwianie reprezentatywności (także pod względem dostępności respondentów) i jednocześnie badacz nie mógł jej skorygować takimi metodami jak ważenie lub zidentyfiko-wanie i wyłączenie rekordów odnoszących się do rezerwy czy innej formy nadreprezentacji. Takich pojedynczych badań wskazano 7, a analizowany materiał opiera się ostatecznie na 82 sondażach.
Oryginalny materiał (w postaci pliku elektronicznego) poddano czyszczeniu, a zabieg ten, poprzez wyeliminowanie zaobserwowanych błędów, miał na celu dokonanie pełnej rekonstrukcji próby wylosowanej i tym samym doprowadzenie do zgodności z zapisami wewnętrznej dokumentacji CBOS40. Szczegółową charakterystykę zastanych materia-łów, wraz zakresem wprowadzonych zmian oraz informacją o wyborze badań do analizy przedstawiają tabele zamieszczone w aneksie (załącz-nik 3).
Z uwagi na to, że wskaźniki realizacji spadały szybciej w miastach niż na wsi, CBOS zdecydował o zastosowaniu na stałe nadreprezentacji
40 Wczesne materiały (szczególnie z roku 1993) odznaczały się najniższą jakością;
wystąpił tu także problem brakujących rekordów, których liczba wynosiła czasem 60 i więcej. Jednakże analiza wartości zmiennych V2 i V3, a także dokumentacji CBOS gromadzonej przez dział realizacji wskazuje, iż standardowe próby, na jakich realizowa-no badania w tamtym okresie były zawsze projektowane jako 1500 lub 1350-elementowe. Z dokumentacji tej wynika dalej, iż poziom realizacji dla poszczególnych prób w 1993 roku był większy niż ten, który uzyskano w oparciu o analizę materiału zgromadzonego w bazach danych – większy niemal dokładnie o taką samą liczbę przy-padków jaką stanowiły braki rekordów (różnica maksymalnie o ±3 przypadki). Z dekla-racji pracowników działu realizacji wiadomo też, że nigdy nie zdarzyła się sytuacja nie odesłania kompletu dokumentów przez któryś z ośrodków koordynatorskich. Można przypuszczać, że materiały nie nadesłane wystarczająco wcześnie nie były wprowadzane do zbiorów KRB. Podjęłam decyzję o wprowadzeniu zapisów o zrealizowaniu wywiadu w brakujących rekordach. W tym miejscu trzeba wyraźnie wskazać na konsekwencję takiej ingerencji w zastane materiały, jaką będzie rozbieżność w wynikach odnośnie poziomu realizacji między obecnym opracowaniem a wcześniejszymi publikacjami autorów zajmujących się problematyką niedostępności i wykorzystujących „oryginalne” materiały. Z. Gostkowski, P. Daniłowicz, Osoby niedostępne dla wywiadów i miary
stopnia reprezentatywności prób badawczych CBOS-u jako wskaźniki stosunku społe-czeństwa do sondaży opinii publicznej, Raport z badania… op. cit., K. Grzeszkiewicz-
-Radulska, Jednostki niedostępne w sondażach CBOS-u, [w]: Analizy i próby technik badawczych w socjologii, t. X, 2001. Sugerując się tak znacznym brakiem rekordów błędnie przyjmowano, że próba wyjściowa musiała być mniejsza niż standardowa 1500-elementowa i pomniejszoną jej liczebność traktowano jako podstawę oprocentowania. Brak dostępu w bazie do pełnej listy zmiennych (chodzi głównie o V2 i V3) utrudniał ustalenie faktycznej wielkości próby założonej.
dla adresów miejskich w próbach założonych. Jakkolwiek nadreprezen-tacje te były niewielkie, systematycznie je zwiększano (głównie w wiel-kich miastach)41. Realizacja badania na próbach nieproporcjonalnych, dla badacza zainteresowanego otrzymaniem reprezentatywnych wskaź-ników poziomu dostępności i niedostępności respondentów (mieszkań) w skali kraju oznacza konieczność przeważenia danych – jest to działa-nie zgodne z zaleceniami AAPOR. Dokonując tej operacji wykorzysta-no informacje o klasie miejscowości, w jakiej wylosowany został adres oraz publikowanej przez GUS strukturze ludności wg klas miejscowości dla poszczególnych roczników. Zaproponowany sposób ważenia opiera się na pewnych uproszczeniach i z pewnością nie jest idealny, jednak przyjmuję, że w efekcie jego zastosowania otrzymano wyniki bardziej reprezentatywne niż gdyby opierały się one na danych pochodzących z prób, których strukturę (udział mieszkań w klasach miejscowości) kilkakrotnie zmieniano. Potrzeba posługiwania się przeważonymi da-nymi wynika także z faktu podjęcia próby wskazania czynników obja-śniających fluktuacje krzywej kooperacji, a wykorzystywane do tej ana-lizy dane odnoszące się do zmiennych niezależnych, mają walor repre-zentatywności.
1.2.2. Materiały z badań akademickich
W analizach posiłkowałam się także materiałem zebranym podczas realizacji akademickich badań kwestionariuszowych Przestrzenne
zróż-nicowanie kapitału społecznego w Łodzi, prowadzonych w Katedrze
Socjologii Wsi i Miasta Instytutu Socjologii UŁ w okresie 2003/2004. Materiał pochodzący z tego badania opiera się na opracowanym przeze mnie narzędziu – karcie realizacji badania, dzięki której utrwalono rela-cje ankieterów na temat przebiegu interakcji z potencjalnymi responden-tami w fazie aranżacji wywiadu42.
Badanie to zrealizowano na próbie dorosłych mieszkańców Łodzi, którzy zostali wylosowani z operatów GUS43. Jakkolwiek sposób loso-wania odpowiadał próbie imiennej, wylosowane osoby identyfikowano jedynie za pomocą informacji o adresie, płci i wieku (produkcyjny
vs. poprodukcyjny), ponieważ ich imiona i nazwiska nie zostały
bada-czom ujawnione. W przypadku kiedy więcej niż jedna osoba w
41 W. Dąbała, op. cit., s. 130.
42 Aneks (załącznik 4).
kaniu spełniała kryteria doboru, na respondenta wybierano tę, która ostatnia miała urodziny. W liście zapowiednim informowano o tym, że realizowane przedsięwzięcie jest badaniem socjologicznym i dotyczy stosunku mieszkańców Łodzi do miasta oraz najbliższego otoczenia. Reali-zację wywiadów powierzono studentom UŁ (2/3 adresów), a w końcowej fazie badania – ankieterom CBOS (1/3 adresów). Wartość współczynni-ka kooperacji COOP4 dla ankieterów studentów wyniosła 65,0%, a dla ankieterów CBOS-u 68,7% (adresy nie były rozdzielane losowo).
Kolejnym zamierzeniem badawczym było przeprowadzenie zogni-skowanych wywiadów grupowych (FGI) z osobami, które odmówiły uczestnictwa w badania kwestionariuszowych. Wydłużony okres reali-zacji badania ankietowego sprawił, że rekrutacja uczestników do wy-wiadów fokusowych odbyła się w dwóch etapach.
Rekrutacja I odbyła się we wrześniu 2004 roku i zakładała ponowne dotarcie do osób, które odmówiły uczestnictwa w sondażu. Adresy tych osób (n=143) wytypowano na podstawie informacji zgromadzonych w kartach realizacji badania. Ponowny kontakt ze współpracownikiem uniwersyteckim poprzedzono specjalnym listem zapowiednim44, który pełnił także funkcje kontrolne pracy ankieterów – jego zwrócenie bada-czowi było dowodem obecności ankietera pod wyznaczonym adresem. Pierwszym zadaniem wysłanników (studentów) było ustalenie osoby, która wówczas odmówiła współpracy. Zadanie to było dość utrudnione z powodu upływu czasu, a także z tego względu, że wysłannicy nie dysponowali informacją o imionach i nazwiskach poszukiwanych osób, a jedynie ustaleniem czy osoba, która wówczas odmówiła była osobą spełniającą kryteria doboru (ze względu na płeć i wiek). Uczestnictwo w badaniu fokusowym proponowano tylko tym osobom, które zadekla-rowały wcześniejszy kontakt z ankieterem uniwersyteckim i rezygnację z badania ankietowego. Tym z nich, które nie przystały na propozycję FGI (odpłatność w wysokości 50 zł), proponowano wypełnienie ankiety, w której umieszczono pytania o podstawowe charakterystyki społeczno-demograficzne oraz test NEO-FFI45 (odpłatność w wysokości 10 zł). Propozycję taką składano też pozostałym rozmówcom, których obecna reakcja na wizytę wysłannika była odmowna, a także tym, którzy co prawda nie pamiętają faktu kontaktu z ankieterem, ale jako jedyni
44 Aneks (załącznik 5).
45 Tzw. Test Wielkiej Piątki, który mierzy poziom ugodowości, otwartości na nowe
w gospodarstwie spełniają kryteria doboru (lub cechy określone przez poprzedniego ankietera). Dla ułatwienia wysłannikom pracy sporządzo-no dwie wersje karty realizacji badania z różniącym je „przewodnikiem” po procedurze46.
Rezultaty rekrutacji I przedstawiam szczegółowo w zestawieniu 1. Przypadków, które kwalifikowały się do przedstawienia propozycji udziału w badaniu (FGI lub ankieta) było 91 (wyróżniono je poprzez zacienienie pola). Natomiast spośród obecnych w domu osób, które przyznały się do udzielenia odmowy (n=35), na udział w FGI zgodziło się 14 (COOP4=40%). Niewielki zwrot liczby ankiet (n=18) spowodo-wał, że materiały te nie nadają się do ilościowego opracowania. Wystą-piła relatywnie duża liczba przypadków nieobecności, której nie udało się zredukować z powodu krótkiego okresu czasu, jaki dzielił datę roz-poczęcia rekrutacji od wyznaczonych z góry terminów dwóch pierw-szych fokusów.
Rekrutacja II miała miejsce w grudniu 2004 roku i przebiegała we-dle innej zasady. Mówiąc swobodnie, tak jak pierwsza rekrutacja zakła-dała kontakt „po odmowie”, tak drugą można określić jako odbywającą się „na odmowie”, a więc podczas jednej i tej samej wizyty, w której ankie-ter najpierw próbował zachęcić do udziału w badaniu kwestionariuszowym, a w przypadku niepowodzenia proponował udział w płatnym FGI47 (wy-pełniania ankiety nie proponowano). Podwójną rolę ankieterów-„łapaczy” pełnili ankieterzy CBOS oraz jedna studentka socjologii. Odnotowali oni 82 odmowy (każdy odmawiający był potencjalnym uczestnikiem FGI), a zgodę na badania fokusowe uzyskali od 13 osób (COOP4=15,9%).
Ostatecznie udało się zrealizować cztery sesje fokusowe, po dwie z każdego typu rekrutacji. Z racji niewielkiej liczby uczestników dwie sesje można określić mianem mini-fokusów48.
46 Aneks (załącznik 6).
47 W stosunku do poprzedniej wersji karty realizacji badania (załącznik 4 aneksu)
wpro-wadzono pytanie umożliwiające ankieterowi zapis reakcji na propozycję udziału w FGI.
48 Liczba uczestników FGI1-6; FGI2-4; FGI3-8; FGI4-4. Liczba uczestników z
Zestawienie 1. Rezultaty rekrutacji I
Ustalono osobę, która wówczas odmówiła:
Osoba, która wówczas odmówiła zgadza się na FGI 14
Osoba, która wówczas odmówiła odmawia FGI, ale zgadza się na ankietę 9 Osoba, która wówczas odmówiła odmawia FGI i wypełnienia ankiety 12 Osoba, która wówczas odmówiła jest nieobecna, rozmówca nie odmawia kontaktu 5 Osoba, która wówczas odmówiła jest nieobecna,
rozmówca odmawia kontaktu oraz odmawia wypełnienia ankiety 3 Osoba, która wówczas odmówiła jest nieobecna,
rozmówca odmawia kontaktu oraz zgadza się na ankietę 1 Osoba, która wówczas odmówiła nie pamięta faktu odmowy, ale jest jedyną osobą odpowiadającą kryterium doboru (lub opisowi dokonanemu przez poprzedniego
ankietera), odmawia wypełnienia ankiety 6
Osoba, która wówczas odmówiła nie pamięta faktu odmowy, ale jest jedyną osobą odpowiadającą kryterium doboru (lub opisowi dokonanemu przez poprzedniego
ankietera), zgadza się na ankietę 3
Nie udało się ustalić osoby, która wówczas odmówiła:
Rozmówca deklaruje, że nikt z członków gospodarstwa nie miał kontaktu z ankie-terem, brak reakcji odmownej obecnie
5 Rozmówca odmawia kontaktu, nie udało się nawet zaproponować wypełnienia ankiety
19 Rozmówca odmawia kontaktu, odmawia wypełnienia ankiety 19
Rozmówca odmawia kontaktu, zgadza się na ankietę 5
Nikogo nie zastano 27
Zmiana lokatorów 3
Podeszły wiek, ciężka choroba 5
Inne 7
Razem N=143
Źródło: Opracowanie własne.
Wobec zasadniczych trudności z pozyskaniem badanych nie stoso-wano żadnych dodatkowych kryteriów doboru, które mogłyby zwięk-szyć homogeniczność grup. Zdając sobie sprawę z niebezpieczeństw, jakie się wiążą z odstąpieniem od tej zasady, uznałam, że lepiej jest przebadać wszystkich, którzy są skłonni udzielić informacji niż ryzyko-wać przebadaniem części, choć w homogenicznych grupach. Jednocze-śnie, przystępując do badania obawiałam się, że prowadzenie wywia-dów w diadach czy triadach nie zapewni odpowiedniej dynamiki gru-powej.