Rozdział 2 ŹRÓDŁA INFORMACJI O RESPONDENTACH
2.5. Informacje uzyskiwane od respondentów, którzy na pewnym etapie badania zostali zakwalifikowani którzy na pewnym etapie badania zostali zakwalifikowani
jako niedostępni Dotychczas rozważane były sytuacje, w których informacje o re-spondentach niedostępnych uzyskiwano „poza nimi”. Obecnie, analizie będą poddane te metody, które wykorzystują samych respondentów niedostępnych jako źródło informacji o ich cechach. Będzie tu jedno-cześnie mowa o sytuacji, w której badacz wywołuje źródła – a więc wypowiedzi respondentów uzyskuje się w wyniku zadania im pytań sformułowanych przez badacza. Ponieważ przedstawione poniżej meto-dy zakładają uzyskanie informacji od respondenta niedostępnego, a więc tym samym zmieniają jego status dostępności, z logicznego punktu widzenia wydaje się być bardziej wskazane nazywać go respondentem, który na pewnym etapie został zakwalifikowany jako niedostępny.
Sposoby, a czasami nawet cele omawianych niżej podejść będą róż-niły się między sobą. O dane jakościowe badacze zabiegają bardzo rzadko, stąd badanie respondentów niedostępnych utożsamia się najczę-ściej z surveying of nonrespondents. Wielość metod w ramach podejścia ilościowego należy odczytywać jako pochodną zasadniczej trudności w zdobyciu informacji od w s z y s t k i c h respondentów niedostęp-nych. Ze zróżnicowaniem poszczególnych podejść wiąże się zatem ich
32 R. Groves, M. Couper, Nonresponse in household… op. cit., s. 238–243.
różny stopień restrykcyjności w następującej kwestii – od jak dużej i jak wybranej części zbioru respondentów niedostępnych wystarczy mieć in-formacje by móc wnioskować o całości.
2.5.1. Badanie losowej próby respondentów niedostępnych
Pierwszą alternatywą wobec perspektywy zebrania informacji od wszystkich respondentów niedostępnych jest wylosowanie i zbadanie ich próby.
Metoda zakładająca losowy dobór próby respondentów niedostęp-nych (random subsample of nonrespondents) nazywana jest inaczej w angielskim double sampling lub two-phase sampling. Pierwsza faza odnosi się do badania, które można nazywać podstawowym badaniem sondażowym; zakłada więc wylosowanie próby z badanej populacji, przeprowadzenie terenowej fazy badania, a po jej zakończeniu – wy-dzielenie respondentów i niedostępnych. W fazie drugiej wykorzystuje się informacje zdobyte w fazie poprzedniej – ze zbioru zidentyfikowa-nych niedostępzidentyfikowa-nych losowana jest próba. Badaniem należy objąć wszystkie jednostki wchodzące w skład próby – bez względu na liczbę wizyt potrzebnych do uzyskania wywiadu34. Metody badania próbki jednostek niedostępnych opracowali M.H. Hansen i W.N. Hurwitz oraz E. Deming – obwarowane licznymi wymaganiami i założeniami, meto-dy te są mało popularne i rzadko wykorzystywane w praktyce35.
2.5.2. Informacje o stopniu trudności w pozyskaniu respondenta
Niemożność włączenia do próby zrealizowanej wszystkich jedno-stek niedostępnych i trudności z przebadaniem ich losowej próby, spo-wodowały, że zaczęto rozważać wartość mniej restrykcyjnych metod w określaniu i eliminowaniu błędu systematycznego. Jedna z tych
34 R. Groves, Survey errors… op. cit., s. 160.
35 M.H. Hansen, W.N. Hurwitz, The problem of non-response in sample surveys,
„American Statistical Association”, vol. 41, 1946; W.E. Deming, On probability
mecha-nism to attain an economic balance between the reluctant error of response and the bias of nonresponse, „American Statistical Association Journal”, vol. 48, No. 264, 1953.
tod wywodzi się z obserwacji, że wylosowane do próby jednostki różnią się stopniem dostępności. Są wśród nich takie, których zastanie w domu nie nastręcza trudności, podobnie jak skłonienie do kooperacji – jed-nostki te określa się mianem łatwo dostępnych (initial, early
respon-dents). Z drugiej strony, istnieją takie, które wymagają wielu wizyt aby
nawiązać z nimi kontakt albo wysiłków aby namówić do podjęcia roli respondenta – jednostki te nazywa się trudnodostępnymi (final, late
respondents). Dostępność respondenta można dokładniej stopniować, za
jej miarę przyjmując liczbę wizyt potrzebnych do zrealizowania wywia-du (lub liczbę monitów w przypadku ankiety pocztowej). Chociaż me-toda wykorzystująca informacje o stopniu trudności w pozyskaniu re-spondenta będzie miała swoje różne warianty, mówiąc najogólniej, opiera się na założeniu, że jednostki niedostępne są podobne do tych trudnodostępnych.
Pierwszy wariant tej metody, nazywany przez T.W. Smitha – the
difficulty method36, zakłada, że jednostki niedostępne są do siebie po-dobne, stanowią h o m o g e n i c z n y zbiór, w którym nie wyróżnia się typów niedostępności (odmów czy nie nawiązania kontaktu). Jednostki wylosowane do próby można umieścić na k o n t i n u u m o p o r u
(con-tinuum of resistance), będącym funkcją ilości wizyt (lub monitów)
po-trzebnych do uzyskania wywiadu (lub odesłania wypełnionej ankiety). Na jednym jego krańcu znajdują się osoby, które dostarczyły odpowie-dzi podczas pierwszej wizyty (lub podczas pierwszej fali zwrotów); na jego drugim końcu są osoby, od których materiału nie uzyskano – nie-mniej, zgodnie z logiką tego podejścia zakłada się, że odpowiedzi od nich można by było zdobyć gdyby terenowa faza badania została odpo-wiednio wydłużona. Oznacza to, że nadanie jednostkom statusu dostęp-ności i niedostępdostęp-ności wynika z arbitralnej decyzji badacza odnośnie momentu zakończenia etapu zbierania materiałów. Jednocześnie im więcej wizyt ma miejsce, tym respondenci trudnodostępni (w poprzed-niej fali jeszcze „niedostępni”) są coraz bardziej zbliżeni w swych cha-rakterystykach do niedostępnych37.
Po zamknięciu fazy terenowej, dalsza procedura polega na wyszu-kaniu spośród zawartych w kwestionariuszu takich zmiennych, które są związane (najlepiej liniowo) ze zmienną określającą stopień trudności w pozyskaniu respondentów (np. wraz ze zwiększającą się liczbą wizyt
36 T.W. Smith, The hidden… op. cit., s. 390.
potrzebnych do przeprowadzenia wywiadu, w zrealizowanej próbie obserwuje się wzrost liczby osób mających zatrudnienie). Wykryte za-leżności zostają wykorzystane do e k s t r a p o l a c j i (predykcji, za pomocą analizy regresji) cech określających jednostki niedostępne. Przykładem zastosowania tego wariantu metody wykorzystującej infor-macje o stopniu trudności w pozyskaniu badanego jest praca F. Filiona, oparta o ankietę pocztową jako technikę zbierania materiałów38.
Założenie o istnieniu kontinuum oporu zostało w wielu pracach podważone39. Jego weryfikacja była możliwa po zdobyciu informacji o respondentach niedostępnych z dodatkowych, niezależnych źródeł. Słabości tej metody ujawniły się szczególnie, gdy założenie to poddano testom w badaniach realizowanych technikami wywiadu, przy których łatwiej różnicować typy niedostępności (odmowy, nieobecności itd.) i śledzić charakterystyczne dla tych typów wzory błędów. Analiza ko-lejnych fal zwrotów wykazała, że metoda ponawiania kontaktów przy-czynia się wydatnie do zmniejszenia przypadków nieobecności, a jej efektywność w redukcji odmów jest nieporównywalnie mniejsza. W konsekwencji, po zakończeniu fazy terenowej, osoby, z którymi nie udało się skontaktować stanowiły zwykle kilka procent zbioru respon-dentów niedostępnych, natomiast odmowy, twarde jądro niedostępności, przypadało na resztę. Typowe dla tej metody założenie, że grupę niedo-stępnych najlepiej opisują charakterystyki respondentów ostatniej fali zwrotów (w tym wypadku osób, które było bardzo trudno zastać w do-mu) było empirycznie weryfikowane i zostało częściowo odrzucone. Istnienie kontinuum oporu mogłoby zostać podtrzymane wtedy gdyby wzory wypadania odmawiających i nieobecnych były takie same. Istot-nie, jedną z takich cech, dla których autoselekcja w obu tych grupach następuje w tym samym kierunku jest poziom urbanizacji miejsca za-mieszkania – mieszkańców wielkich miast trudno jest zastać w domu, a także nakłonić do udziału w badaniu. Natomiast, zwykle inaczej się to przedstawia w przypadku takich cech jak wiek, wykształcenie, czy wielkość zarobków.
38 F.L. Filion, Estimating bias due to nonresponse in mail surveys, „Public Opinion
Quarterly”, vol. 39, 1975.
39 I. Lin, N.C. Schaeffer, op. cit., s. 241–244; T.W. Smith, The hidden… op. cit.,
s. 398; R. Fitzgerald, L. Fuller, op. cit., s. 11–16; D. Hawkins, op. cit., s. 480; I. Stoop,
The hunt for the last respondent: Nonresponse in sample surveys, Hague, Social and
Ostatecznie, w literaturze przyjmuje się dość zgodnie, że założenie o homogeniczności zbioru respondentów niedostępnych jest fałszywe i oparta na nim the difficulty method jest bardzo ryzykownym sposobem szacowania cech w s z y s t k i c h jednostek niedostępnych. Nie wyklu-cza się natomiast użyteczności tej metody do szacowania cech c z ę ś c i jednostek niedostępnych – tych, z którymi mimo wielu wysiłków nie udało się skontaktować40.
W drugim wariancie metody wykorzystującej informacje o stopniu trudności w pozyskaniu respondenta przyjmuje się, że jednostki niedo-stępne są zbiorem h e t e r o g e n i c z n y m . W tym ujęciu respektowana jest dystynkcja między osobami odmawiającymi a nieobecnymi – meto-da oparta jest na m o d e l u k l a s (classes model)41. Ogólne założenie mówiące o tym, że jednostki niedostępne są podobne do tych trudnodo-stępnych przyjmie w tym wypadku postać dwóch twierdzeń. Pierwsze będzie mówiło, że osoby nieprzebadane na skutek nieobecności będą swoimi charakterystykami najbardziej przypominać tych respondentów, z którymi bardzo trudno było się skontaktować (jest to nic innego jak
the diificulty method „po rewizji”). Drugie będzie mówiło, że
odmawia-jący, których nie udało się namówić mimo kilku wizyt i działań perswa-zyjnych (final refusers) będą swoimi cechami najbardziej odpowiadać tym odmawiającym, których udało się „nawrócić” tzn. po którejś wizy-cie przekonać do udzielenia wywiadu. Dla tych ostatnich rezerwuje się w literaturze następujące określenia: czasowo odmawiający (temporary
refusers); respondenci niechętni (reluctant respondents), nawróceni
(converted). Metoda zaś nosi nazwę conversion adjustement42.
Tak jak cechy osób, z którymi nie nawiązano kontaktu szacuje się często poprzez ekstrapolację, tak owo „podobieństwo” między nieprze-jednanymi odmawiającymi a „nawróconymi”, najczęściej będzie spro-wadzać się do s u b s t y t u c j i – tym pierwszym przypisywane są cha-rakterystyki drugich. Przykład takiego podejścia w rozwiązywaniu pro-blemu występowania jednostek niedostępnych z powodu odmów można znaleźć w pracy A. Stinchcombe’a, J. Calvina i P. Sheatsleya43.
40 T.W. Smith, The hidden… op. cit., s. 399.
41 I. Lin, N.C. Schaeffer, op. cit., s. 238.
42 T.W. Smith, The hidden… op. cit., s. 387. Dodać jednak trzeba, że w literaturze
można spotkać z sytuacją, w której badacze różnicują te pojęcia, dostosowują znaczenia terminów do własnych potrzeb.
43 A. Stinchombe, J. Calvin, P. Sheatsley, Nonresponse bias for attitude questions,
Jak zauważa T.W. Smith, choć ekstrapolacja, w oparciu o kontinu-um: respondenci chętni do kooperacji – nawróceni – odmawiający; moż-liwa jest do przeprowadzenia, wskazane by było dokonanie gradacji respondentów „nawróconych” i wyróżnienie np. łatwych i trudnych do konwersji. Zwykle niewielka efektywność praktyk nawracania uniemoż-liwia jednak taką specyfikację (zbyt małe n)44. Swoją drogą, w takiej sytuacji w ogóle zwiększa się sceptycyzm co do wartości tego materiału i możliwości szacowania na jego podstawie cech osób konsekwentnie odmawiających, niezachwianych w swej decyzji. Ażeby tę wartość oce-nić trzeba porównać efekty, jakie przynosi ta metoda z uzyskanymi z niezależnego źródła informacjami na temat najtwardszych „odmawia-czy”. Badania T.W. Smitha, przykładowo, przyniosły niejasny werdykt – metoda ta dała dobre oszacowania, ale tylko dla części analizowanych cech45. Odrzuciła ją I. Stoop46, a za niepewną uznali również I. Lin i N. Schaeffer. Ich analizy pokazały także jak ocenę metody utrudnia wystąpienie błędów pomiaru47.
Generalnie, przyjmuje się, że metoda ta ma dość duży potencjał i warto kontynuować nad nią badania, niemniej jasne jest, że ani substy-tucja ani ekstrapolacja nie może być rutynowo stosowaną metodą sza-cowania cech final refusers48.
Wśród empirycznych prac, zakładających powtórne dotarcie do re-spondentów niedostępnych, da się także wyróżnić podejścia wykorzy-stujące elementy różnych metod czy w różnym stopniu do nich się od-wołujące. Przykładem będą badania nad związkiem między ilością wi-zyt potrzebnych do zrealizowania wywiadu, a charakterystykami re-spondentów, które prowadził w Polsce H. Domański49 oraz I. Anuszew-ska50. Inny przykład będą stanowiły przedsięwzięcia polegające na wy-stosowaniu prośby o udział w sondażu do wszystkich nie-respondentów podstawowego badania – materiał uzyskany od mniejszej lub większej ich części stanowi podstawę porównań między charakterystykami re-spondentów podstawowego badania, a cechami rere-spondentów „odzy-skanych” w dodatkowym badaniu. Jakkolwiek intencją tego rodzaju
44 T.W. Smith, The hidden… op. cit., s. 392.
45 Ibidem, s. 400–401.
46 I. Stoop, The hunt… op. cit., s. 222–3. 243–246, 251.
47 I. Lin, N.C. Schaeffer, op. cit., s. 245–252.
48 T.W. Smith, The hidden… op. cit., s. 401.
49 H. Domański, Liczba wizyt i czas trwania badań, „ASK”, nr 15, 2006.
przedsięwzięć jest sformułowanie wniosków na temat występowania różnic w charakterystykach jednostek dostępnych i niedostępnych, to świadomi ograniczeń tego podejścia badacze nie wysuwają konkluzji w tak mocnej formie51.
2.5.3. Informacje uzyskane od respondentów, którzy nie wzięli udziału w dalszych falach badania panelowego
(study panel nonrespondents)
Możliwość zdobycia informacji o jednostkach niedostępnych stwa-rzają także badania panelowe – respondenci wypadając z próby po pierwszej fali (stają się niedostępni w kolejnych) zostawiają badaczom swoje pełne charakterystyki. To co potencjalnie czyni to źródło niesły-chanie atrakcyjnym to przede wszystkim wielość i bogactwo zmien-nych, za pomocą których można opisać jednostki niedostępne. Relacje z tego typu badań bardzo często spotyka się w literaturze52.
Jeżeli jednak badacz ma aspiracje, aby na podstawie takiego mate-riału formułować ogólniejsze wnioski o charakterystykach niedostęp-nych, trzeba wskazać na istotne słabości tej metody. Po pierwsze, proces powstawania ubytków w panelu odbywa się prawdopodobnie wedle innego wzoru niż w badaniu jednorazowym (cross-sectional study), co jest związane z różnym stopniem uciążliwości zadania jakie przedkłada się respondentowi. Argument ten jednak traci na wadze w tych przypad-kach, gdy zasadniczy sondaż nie był pomyślany jako panel tylko bada-nie jednorazowe i dopiero po jego realizacji pojawił się pomysł powrotu do respondentów próby zrealizowanej.
Wśród słabych punktów tego podejścia ważniejsze jednak wydaje się to, że study panel nonrespondents nie obejmuje niedostępnych pierwszej
51 A. Kubiak, A. Mokrzyszewski, Jednostki trudnodostępne w badaniach CBOS,
Raport wewnętrzny CBOS, 1993; A. Kubiak, A. Mokrzyszewski, Jednostki
trudnodo-stępne w badaniach CBOS, Raport wewnętrzny CBOS, 1995; H. Domański, Jednostki niedostępne. Problem wpływu na wyniki badań, „ASK”, nr 8, 1999; P.B. Sztabiński,
F. Sztabiński, D. Przybysz, Are non-respondents similar to respondents? Findings from
the ESS-2004 in Poland, „ASK”, nr 16, 2007
52 B.S. Dohrenwend, B.P. Dohrenwend, Sources of refusals in surveys, „Public
Opinion Quarterly”, vol. 32, 1968; W.J. Goudy, op. cit.; A.C. Bebbington, op. cit.; A.R. Clausen, Response validity: vote report, „Public Opinion Quarterly”, vol. 32, 1969; M.W. Traugott, J.P. Katosh, Response validity in surveys of voting behavior, „Public Opinion Quarterly”, vol. 43, 1979.
fali, a więc tych którzy na samym początku nie zgodzili się na udział w badaniu53. Powstaje więc zasadnicze pytanie czy odmawiający w drugiej fali to te same (podobne) osoby co odmawiający w pierwszej? Częścio-wych uzasadnień dla przyjęcia wniosku o istnieniu zasadniczego podo-bieństwa dostarczyły niektóre empiryczne studia – jak wykazano osoby, które zrezygnowały z uczestnictwa w drugiej fali panelu, od samego początku wykazywały niechęć do kooperacji54. Argument ten z pewno-ścią nie jest wystarczająco mocny aby móc rutynowo formułować gene-ralizacje o jednostkach niedostępnych.
Przykładem bardzo udanego wykorzystania potencjału, jaki dla ba-dań nad respondentami niedostępnymi posiada metoda panelowa jest studium A. Bebbingtona. Wyżej wymienione zastrzeżenia nie stosują się do jego przypadku, ponieważ odsetek zwrotów w I fali badania był bar-dzo bliski 100%, a okres między pomiarami rzędu 10 lat. Na tle praktyki badawczej przypadek ten jest jednak dość specyficzny – tak wysoki odsetek realizacji, podobnie jak dodatkowe informacje na temat bada-nych (spoza zmienbada-nych w kwestionariuszu), uzyskano dzięki instytu-cjonalnemu wsparciu – badania prowadzono w szkołach w 1951 roku55.
2.5.4 Informacje uzyskane od respondentów
niedostępnych o powodach nie wzięcia udziału w badaniu (interviewing nonrespondents about nonresponse)
Głównym celem niektórych inicjatyw badawczych, zakładających dotarcie do jednostek niedostępnych, nie jest redukcja błędu systema-tycznego. Badania te będą natomiast koncentrować się na zdobyciu informacji o powodach nie wzięcia udziału w sondażu i siłą rzeczy będą zaadresowane do odmawiających. Tu rozważana jest sytuacja, w której badacz uzyskuje materiał wywołując źródła informacji. Cel tych badań zbieżny jest jednak z tymi, w których poprzestaje się na obserwowaniu reakcji potencjalnego respondenta po przedstawieniu mu propozycji
53 R. Groves, M. Couper, Nonresponse in household… op. cit., s. 49–50; R. Groves,
Survey errors… op. cit., s. 187.
54 B.S. Dohrenwend, B.P. Dohrenwend, op. cit., s. 75–76; G. Kalton, J. Lepkowski,
G. Montanari, D. Maligalig, Characteristics of second wave nonrespondents in panel
survey, [w:] Proceedings of the American Statistical Association, Survey Methods
Re-search Section, 1990, s. 467.
udziału w badaniu oraz zapisie spontanicznych wypowiedzi towarzyszą-cych odmowie.
Poszukiwane informacje zdobywane są najczęściej za pomocą tech-nik standaryzowanych – relacje wykorzystujące ten sposób zbierania materiałów dominują w literaturze. Starając się uzyskać jak największy odsetek realizacji, kwestionariusz zwykle ogranicza się do kilku pytań56. Jeżeli celem tych badań jest opracowanie ilościowe, a zatem wnioski miałyby odnosić się do odmawiających w badanej populacji, oczywisty problem utrudnia ekstrapolację wyników.
Badania te można zaplanować jako oddzielny projekt, ale można też przeprowadzić w trakcie realizacji podstawowego badania sondażowego – wtedy kontakt z odmawiającym miałby charakter jednorazowy. Byłby to jednocześnie przykład zastosowania tego co J. Bethlehem i H. Ker-sten nazywają basic question procedure – kiedy wiadomo już, że nie ma szansy na udzielenie podstawowego wywiadu, ankieter podejmie próbę uzyskania odpowiedzi na kilka kluczowych dla badacza pytań57.
W jednej z prac odnaleziono krótką wzmiankę o przeprowadzeniu badań metodą jakościową – od osób, które odmówiły udziału w sonda-żu, F. Wiseman i M. Schafer zebrali materiał dotyczący powodów tej decyzji, wykorzystując w tym celu technikę zogniskowanego wywiadu grupowego (zrealizowano dwie sesje)58.
2.5.5. Etyczne problemy związane z konwersją odmów
Omawiając metody wykorzystujące informacje uzyskane od samych respondentów niedostępnych, trudno pominąć kwestię problemów etycznych jakie wiążą się z zastosowaniem tych metod. Dokładniej rzecz ujmując, problemy te dotyczą osób odmawiających udziału w badaniach i pojawiają się wobec tych wszystkich omówionych metod, które wymagają forsowania jak największego odsetka realizacji. Szcze-gólnie restrykcyjny wymóg sformułowany jest w metodzie Hunsena i Hurwitza; obecny jest także w conversion adjustment; w zależności od
56 Przykłady takich inicjatyw podaje T.W. Smith, The hidden… op. cit., s. 389.
57 J.G. Bethlehem, H.M.P. Kersten, op. cit., s. 292–295.
58 F. Wiseman, M. Schafer, Focus group interviews with survey non-respondents,
paper presented at 1976 Conference of American Association for Public Opinion Re-search, p r z y t a c z a m z a: F. Wiseman, P. McDonald, Noncontact and refusal rates in
projektu badawczego będzie z pewnością bardziej lub mniej dotyczyć także wywiadów z niedostępnymi na temat powodów, dla których od-mawiają.
Kodeksy etyczne AAPOR nie regulują tej konkretnej kwestii – brak wzmianek odnośnie refusal conversion. Charakterystyczne są natomiast dla nich wytyczne wskazujące na potrzebę balansu między, z jednej strony – prawami badanego i obowiązkami badacza wobec niego, z drugiej – wymogami udanego procesu badawczego. W kodeksie nie-jednokrotnie wskazuje się na problem nonresponse jako zagrożenie prawomocności wniosków – Niedostępność respondentów jest
podsta-wowym źródłem błędu w sondażach i próbujemy go ograniczyć do mi-nimum, po to by nasze próby były reprezentatywne dla badanych popu-lacji. W innym miejscu, odnośnie uzyskania świadomej zgody na udział
w badaniu (informed consent), podkreśla się, że informacje przekazy-wane potencjalnemu respondentowi w fazie aranżacji powinny być tak dobierane i przedstawiane aby nadmiernie nie zaostrzały błędu
systema-tycznego z powodu wystąpienia jednostek niedostępnych59. Natomiast
w innym dokumencie wydanym przez AAPOR, konwersja odmów jest uznana za całkowicie dopuszczalny sposób radzenia sobie z problemem jednostek niedostępnych60. Podobne stanowisko w tej kwestii zajmuje CASRO61.
Dyskusja na temat etycznych aspektów ponownego namawiania do wzięcia udziału w badaniu osób, które wcześniej nie wyraziły na to zgody, jest niestety w literaturze mało rozwinięta62. Część badaczy dzie-li się wątpdzie-liwościami i wskazuje na trudność wychwycenia momentu, od którego działania stają się nieetyczne63. Jest przy tym rzeczą wartą uwagi, że Robert Groves, wiodąca postać w gronie naukowców zajmu-jących się niedostępnością respondentów, określa praktyki nawracania
59 AAPOR, Code of Professional Ethics and Practices, (revised in 2005); AAPOR,
Protection of human participants in survey research: a source document for institutional review boards, May 2003.
60 AAPOR, Best practices for survey and public opinion research, 2005.
61 CASRO, Code of standards and ethics for survey research, 1997–2004, s. 7.
62 R. Groves, L. Lyberg, An overview of nonresponse issues in telephone surveys,
[w:] ed. D. de Vaus, op. cit., vol. 4, s. 349 (fragment książki R. Groves, P. Biemer, L. Lyberg, J. Massey, W. Nicholls II, Telephone survey methodology, New York, John Wiley & Sons, 1988)
63 H. Laurie, R. Smith, L. Scott, Strategies for reducing nonresponse in longitudinal
panel survey, „Journal of Official Statistics”, vol. 15, no. 2, 1999, s. 276; por. F. Sztabiński,