Informacje uzyskane od respondentów, którzy na żadnym etapie badania nie byli zakwalifikowani którzy na żadnym etapie badania nie byli zakwalifikowani

jako niedostępni W omawianych niżej podejściach źródłem informacji o niedostęp-nych będą ci respondenci, którzy na żadnym etapie badania nie byli zakwalifikowani jako niedostępni – można ich w skrócie nazywać „wła-ściwymi” respondentami. Na takich źródłach informacji opiera się

64 R. Groves, M. Couper, Contact-level influences on cooperation in face-to-face

surveys, „Journal of Official Statistics”, vol. 12, no. 1, 1996, s. 63.

65 I.A.L. Stoop, Surveying nonrespondents, „Field Methods”, vol. 16, No. 1, 2004, s. 34.

66 R. Groves, R. Cialdini, M. Couper, op. cit., s. 476.

67 R. Groves, E. Singer, A. Corning, A. Bowers, A laboratory approach to

measur-ing the effects on survey participation of interview length, incentives, differential incen-tives, and refusal conversion, „Journal of Official Statistics”, vol. 15, no. 2, 1999, s. 262.

68 R. Groves, L. Lyberg, op. cit., s. 351.

69 T. Triplett, J. Blair, T. Hamilton, Y.Ch. Kang, Initial cooperators vs. converted

refusers: are there response behavior differences?, [w:] Proceedings of the American

toda Politza i Simmonsa służąca eliminowaniu błędu tendencyjności70. Inny cel pozyskiwania informacji od „właściwych” respondentów sta-wiają sobie tzw. sondaże o sondażach.

2.6.1. Sondaże na temat sondaży (surveys on surveying)

Ten sposób wykorzystania informacji dostarczonych przez „wła-ściwych” respondentów nie wiąże się z chęcią redukcji błędu systema-tycznego, ma natomiast na celu próbę rekonstrukcję klimatu wokół ba-dań surveyowych, określenie stopnia ich legitymizacji, znalezienie źró-deł niepokojów, potencjalnych zagrożeń, poznanie doświadczeń jakie badani mieli z sondażami. Na tej podstawie próbuje się wskazać praw-dopodobne przyczyny odmów i partycypacji71.

Na oznaczenie badań nad stosunkiem do sondaży, realizowanych techniką standaryzowaną używa się zamiennego określenia surveys on

surveying. Ten sposób badania zjawiska wydaje się dominować. Jednym

z pionierów ilościowych badań nad stosunkiem do sondażach był G. Sjoberg72.

Intensyfikacja prowadzenia sondaży o sondażach przypada zwykle na okres załamywania się trendów kooperacji. Rozważaniom na temat kryzysu publicznego zaufania do sondaży w Stanach Zjednoczonych towarzyszyły serie takich inicjatyw, czego dowód można znaleźć w 50 tomie Public Opinion Quarterly z 1986 roku.

Istotnym, oczywistym ograniczeniem tego źródła wiedzy jest to, że opiera się ono tylko na jednostkach wyrażających zgodę na udział w badaniu. Podejrzewając, że wystąpienie ubytków w próbie, w szcze-gólny sposób naraża tę zmienną na obciążenie wyniku błędem systema-tycznym73, badacze zawsze czynią zastrzeżenia co do możliwości gene-ralizacji uzyskanych wniosków74.

70 A. Politz, W. Simmons, An attempt to get the „not at homes” into the sample

without call backs, „Journal of the American Statistical Association”, vol. 44, 1949, s. 9–

31. Metodę tę szerzej omawiam w pracy doktorskiej.

71 Por. R. Groves, M. Couper, Nonresponse in household… op. cit., s. 50.

72 G. Sjoberg, A questionnaire on questionnaires, „Public Opinion Quarterly”, vol.

18, 1954.

73 J. Goyder, Surveys on surveys: limitation and potentialities, „Public Opinion

Quarterly”, vol. 50, 1986, s. 28.

74 E.L. Hartmann, H.L. Isaacson, C.M. Jurgell, Public reaction to public opinion

Pozostając przy rozważaniach na temat błędu, można wysunąć przypuszczenie, że ryzyko błędu może być mniejsze jeżeli sondaż po-święcony jest stricte problemowi stosunku do badań tzn. pytania na ten temat konstytuują sondaż jako taki, a nie stanowią, jak to zwykle bywa, jednego z jego wielu bloków – byłaby to okazja do wypowiedzi dla tych, którzy „zwykle” nie uczestniczą w badaniach, właśnie z powodu negatywnego do nich stosunku. Warunki do wypowiedzi można popra-wić stosując krótki kwestionariusz, na którego pytania można odpowie-dzieć równie dobrze na progu mieszkania.

Inne zagrożenie wynika z samego zastosowania standaryzowanych narzędzi badawczych. W przypadku kiedy wiedza na temat sondaży jest w społeczeństwie mała, a przedkładane badanemu problemy nie były wcześniej przedmiotem jego refleksji, ryzyko uzyskania artefaktualnych danych może być szczególnie duże. W takiej sytuacji należy rozważyć czy deklaracje pozytywnego stosunku do sondaży nie pojawiają się jedynie w wyniku potrzeby dostarczenia racjonalnego uzasadnienia dla uczestnictwa w badaniu.

Epistemologiczne ograniczenia surveys on surveys, jako metody mającej przynieść informacje o stosunku do badań sondażowych, są więc istotne. Używanie sondażu do badań, których przedmiotem jest sondaż jest jak poznawanie mechanizmu aparatu fotograficznego na podstawie zdjęć – powie J. Goyder75.

Metoda ta ma większy potencjał jeśli dysponuje się zewnętrznym źródłem informacji i wszystkim wylosowanym, należącym do populacji jednostkom można przyporządkować ich charakterystyki społeczno-demograficzne. Dane można wzbogacić zadając respondentom szczegó-łowe pytania o doświadczenia z sondażami, powody dla których uprzednio przyjęto lub odrzucono propozycję uczestnictwa, osiągając w ten sposób pewien substytut informacji, na których badaczowi bardzo zależy, ale z „definicji” nie mogą być uzyskane76.

Za wartościowe należy uznać także podejście A. Schwartza, który do sondażu o sondażach próbował włączyć respondentów i nie-respondentów

attitudes toward and participation in survey research, „Public Opinion Quarterly”, vol. 50,

1986, s. 18; B.W. Roper, Evaluating polls with poll data, „Public Opinion Quarterly”, vol. 50, 1986, s. 14; A. Kohut, Rating the polls: the view of media elites and general

public, „Public Opinion Quarterly”, vol. 50, 1986, s. 8; J. Goyder, The silent minority…

op. cit., s. 156.

75 J. Goyder, Surveys on surveys… op. cit., s. 28.

z poprzedniego badania77. Ze względu na podział źródeł informacji przyjęty w pracy jest to więc metoda mieszana – wykorzystująca jedno-cześnie informacje od „właściwych” respondentów oraz respondentów, którzy na pewnym etapie byli zakwalifikowani jako niedostępni. Podobne podejście, częściowo przekraczające słabości klasycznych sondaży o son-dażach stosuje na polskim gruncie P. Sztabiński – za pomocą standaryzo-wanych narzędzi rekonstruuje on motywy kooperacji i odmów w sondażach (odpowiednio od respondentów i nie-respondentów)78.

* * *

W rozdziale tym omówione zostały źródła wiedzy o respondentach niedostępnych oraz sposoby wykorzystania tych źródeł. W uproszczony sposób (co uzasadnione jest faktem, że praca nie ma charakteru staty-stycznej rozprawy) przedstawiono podstawowe metody redukcji błędu systematycznego, który może się pojawić na skutek wystąpienia ubyt-ków w próbie. Wskazano także na metody i obszary badawcze, które poza ten podstawowy cel wykraczają. Paleta metod jest dość duża, ale możliwości ich wykorzystania są ograniczone. Nie chodzi tutaj tyle o kierunkujący wyborem metod wpływ pytań problemowych, ile o ogra-niczenia wynikające z realizowanych schematów badawczych, utrud-niony dostęp do zewnętrznych źródeł informacji, a nawet dylematy etyczne. Analiza przedstawionych sposobów zdobywania wiedzy na temat respondentów niedostępnych ujawnia dość oczywistą prawidło-wość, która mówi o tym, że badania oparte na metodach budzących najmniej zastrzeżeń narażone są w wysokim stopniu na niepowodzenie jeśli chodzi o możliwość spełnienia wyśrubowanych wymagań. Nato-miast metody pozbawione rygoryzmu przynoszą niepewną wiedzę. Z tego powodu, zawarte tu rozważanie stanowią ważne tło do analizy problemów podjętych w dalszej części pracy. Mianowicie, przegląd ten pozwala w należytym kontekście przedstawić treści zawarte w rozdziale VI, w którym zdaję relację z badań nad cechami respondentów niedo-stępnych.

77 A. Schwartz, Interviewing and the public, „Public Opinion Quarterly”, vol. 28,

1964.

78 P.B. Sztabiński, Dlaczego respondenci uczestniczą lub nie uczestniczą w

Rozdział 3