Nawiązanie wstępnego kontaktu Zasadnicze cele nawiązania wstępnego kontaktu z wylosowaną Zasadnicze cele nawiązania wstępnego kontaktu z wylosowaną

jed-nostką to powiadomienie o przeprowadzanym badaniu, dostarczenie na jego temat podstawowych informacji i pobudzenie woli do kooperacji92. Wśród dwóch konkurencyjnych hipotez mówiących o wpływie wstępnego kontaktu na odsetek odpowiedzi dominuje ta, wedle której wcześniejsze powiadomienie sprzyja większej kooperacji. Hipoteza przeciwna oparta jest przesłance, że wcześniejsza informacja o organi-zowanym badaniu pozwala potencjalnemu respondentowi na

92 Por. M. Luppes, A content analysis of advance letters from expenditure surveys of

seven countries, „Journal of Official Statistics”, vol. 11, No. 4, 1995, s. 462; por.

wanie argumentów do odmowy i umocnienie się w tej postawie93. Pod-stawowymi uzasadnieniami dla pierwszej hipotezy są: legitymizacja przedsięwzięcia; zadośćuczynienie normom grzeczności nakazującym uprzedzać o planowanych wizytach i zamierzeniach wobec wybranej osoby; a także, dla technik wywiadu, nabranie przez ankietera większej pewności siebie94 oraz zredukowanie napięcia pojawiającego się u po-tencjalnego respondenta w wyniku zaskoczenia nagłym telefonem obcej osoby95 (lub wizytą ankietera).

Jakkolwiek zmienna „wstępny kontakt” jest najczęściej w bada-niach operacjonalizowana jako dwuwartościowa (wystąpił vs. nie wy-stąpił), powiadomienia mogą przybierać różną postać – mieć formę listu zapowiedniego, odbywać się telefonicznie lub przez osobisty kontakt; a także zawierać zróżnicowany przekaz. To zróżnicowanie nie ogranicza się tylko do innych nazw instytucji badawczych czy różnej tematyki badań (te czynniki zresztą są odizolowywane w meta-analizach), ale wynika także z różnej ilości zamieszczanych informacji.

Rezultaty analiz przeglądowych poświęconych zależności między zmienną „wcześniejsze zawiadomienie” (operacjonalizowaną dwuwar-tościowo) a odsetkiem odpowiedzi dla ankiety pocztowej przedstawiają tabele 3 i 4, z których wynika, że tam gdzie efekt ten badano, ustalono występowanie pozytywnego związku, chociaż o różnej sile.

Taki ogólny wniosek dla techniki ankiety pocztowej, na podstawie przeprowadzanej meta-analizy, stawiają również B.B. Schlegelmilch i A. Diamantopoulos, którzy badali wpływ wcześniejszego zawiadomie-nia w 73 eksperymentach, z których 95% stanowią badazawiadomie-nia konsumenc-kie. Autorzy ci dodatkowo sprawdzili wpływ kanału, za pomocą którego nawiązywany jest wstępny kontakt – pocztą lub telefonicznie96. Analiza ta przyniosła kilka ważnych obserwacji. W przypadku zawiadomienia drogą pocztową – tylko dla 46,7% analizowanych jednostek odnotowa-no efekt istotny statystycznie; dla 44,4% nie był statystycznie istotny; a dla 8,9% odnotowano istotną statystycznie zależność w odwrotnym

93 R. Groves, Survey errors… op. cit., s. 209; R. Groves, M. Couper, Nonresponse

in household… op. cit., s. 280–281

94 R. Groves, M. Couper, Nonresponse in household… op. cit., s. 276–277;

R. Groves, C. Snowden, The effect of advanced letters on response rate in linked

tele-phone surveys; Proceedings of the American Statistical Association, Survey Methods

Research Section, 1987, s. 633 D.A. Dillman, J.G. Gallegos, J.H. Frey, op. cit., s. 74

95 D.A. Dillman, J.G. Gallegos, J.H. Frey, op. cit., s. 74

96 Liczba eksperymentów, w których zawiadomienie miało formę osobistego

niż przewidywano kierunku (odsetek odpowiedzi wyższy w grupie kon-trolnej). Obserwacje te w pewnym stopniu dostarczają uzasadnienia dla poglądu podzielanego przez niektórych metodologów, że wysiłki wysto-sowania wcześniejszego zawiadomienia pocztą w badaniach konsu-menckich nie są warte zachodu97. Natomiast wstępny kontakt telefo-niczny okazał się istotnie podnosić wartość odsetka odpowiedzi dla 70,8% badanych jednostek, dla pozostałych efekt był statystycznie nie-istotny98.

Zawartość listów zapowiednich była przedmiotem badań kilku prac, które ujawniły dużą rozbieżność w ilości przekazywanych komunika-tów99.

Jak do tej pory, problem obecności określonych elementów w liście zapowiednim i ich wpływ na poziom realizacji został systematycznie zbadany tylko przez E. de Leeuw (i inni) – przeprowadzona przez nich meta-analiza dotyczy sondaży telefonicznych, a zastosowane przez nich miary zmiennej zależnej to response rate i cooperation rate. Materiał poddany analizie uwzględnia 20 sondaży, w ramach których przeprowa-dzano badania eksperymentalne nad wpływem listu zapowiedniego na poziom realizacji. Wszystkie mają charakter badań akademickich i obejmu-ją okres 1976–2004. Zgodnie z otrzymanymi wynikami, średnia wartość

response rate w grupie kontrolnej wyniosła 43,8%, a w grupie

ekspery-mentalnej (z listem) 49,4%; z kolei średnia wartość cooperation rate w grupie kontrolnej wynosiła 50,7% i 58,3% w grupie eksperymental-nej. Zatem, list zapowiedni w sondażach telefonicznych to środek pod-noszący poziom realizacji, nie tyle ze względu na zwiększanie liczby kontaktów, ile chęci do kooperacji100. Wyniki analizy jednocześnie świadczyły o tym, że rezultaty poszczególnych studiów empirycznych nie są jednorodne (odnotowano także przeciwny do oczekiwanego efekt listu101), ani nie są skupione wokół średnich wartości – odchylenia były

97 D. Jobber, Managing industrial mail surveys: A user guide. Proceedings, Annual

Conference of the Marketing Education Group, Plymouth, England, 1986, s. 570 p r z y -t a c z a m z a: B.B. Schlegelmilch, A. Diaman-topoulos, op. ci-t., s. 254.

98 B.B. Schlegelmilch, A. Diamantopoulos, op. cit., s. 252–254.

99 M. Luppes, A content analysis of… op. cit.; por. J. Sobal, The content of survey

introductions and the provision of informed consent, „Public Opinion Quarterly”, vol. 48,

1984, s. 789–791.

100 E. de Leeuw, J. Hox, E. Korendijk, G. Lensvelt-Moulders, M. Callegaro, op. cit.,

s. 8.

101 W liście poinformowano, że pytania w sondażu będą dotyczyły zachowań

duże, nie miały charakteru losowego. Okazało się, że tej zmienności nie tłumaczyły ani charakterystyki próby (rodzaj badanej populacji, rodzaj operatu losowania itd.) ani sondażu jako takiego (rok przeprowadzenia, waga tematyki, drażliwość tematyki, czas między listem a wywiadem, umiejętności ankieterów itd.) – innymi słowy w każdych warunkach list zapowiedni „pracował” z porównywalną efektywnością. Czynniki, które w 54% objaśniły wariancję (dla cooperation rate) związane były z cha-rakterystykami samego listu zapowiedniego – były nimi „personalizacja listu zapowiedniego”102 ale przede wszystkim „zamieszczenie informacji o tym jak skontaktować się z badaczem”. Pozostałe cechy listu nie wpłynęły istotnie na wartość analizowanych odsetków realizacji, co oznacza, że m.in. długość listu nie miała znaczenia, a kartki pocztowe były tak samo skuteczne jak listy zawierające komplet informacji. Po-nieważ we wszystkich listach zapowiednich silnie akcentowano uniwersy-teckiego sponsora, wpływ ośrodka badawczego i jego autorytetu nie mógł być badany103.

Jednocześnie w analizie zakładano (podobnie jak we wcześniej omawianych), że list zapowiedni jest czytany przez wszystkie wyloso-wane do badania jednostki. Jak relacjonują autorzy, powołując się na badania innych, zwykle 60–70% deklaruje otrzymanie listownej zapo-wiedzi. Można zatem domniemywać, że o ile percepcja listu zapowied-niego będzie większa, zwiększy się również efekt oddziaływania bodź-ca; w czym niemałą rolę mogą odegrać odpowiednie rozwiązania i pro-jekty graficzne104. Badania innych z kolei wskazują, że procent tych, do których list faktycznie dociera może być znacznie niższy – w niemal połowie amerykańskich gospodarstw domowych korespondencja jest selekcjonowana przez jedną osobę; w ponad 60% z nich część przesyłek jest wyrzucana przed zapoznaniem się z treścią. Ustalono, że jednym z kryteriów selekcji jest sposób zaadresowania korespondencji – poczta

102 Zmienna “forma adresowania” mogła przyjmować trzy wartości:

personalizowa-ny indywidualnie; adresowapersonalizowa-ny do członków gospodarstwa; w ogóle nie personalizowapersonalizowa-ny.

103 E. de Leeuw, J. Hox, E. Korendijk, G. Lensvelt-Moulders, M. Callegaro, The

in-fluence of advance letters on response in telephone surveys: A meta-analysis, [w:] (ed.)

C. van Dijkum, J. Blasius, H. Kleïjer & B. van Heiten, Proceedings of the RC 33 Sixth

International Conference on Social Science Methodology. Recent Developments and Applications in Social Research Methodology, Wiesbaden, Germany: VS Verlag, 2005,

s. 1–16.

104 E. de Leeuw, J. Hox, E. Korendijk, G. Lensvelt-Moulders, M. Callegaro, op. cit.,

adresowana imiennie nie była wyrzucana105. Właśnie ta ostatnia obser-wacja może rzucać nowe światło na odkryty przez E. de Leeuw, J. Hox, E. Korendijk, etc związek między personalizacją listu zapowiedniego a współczynnikiem odpowiedzi.

Omawiając wpływ listu zapowiedniego w sondażach telefonicznych warto jeszcze zamieścić jedną, ważną obserwację pochodzą z badań K.M. Goldstein i M.K. Jennings – okazało się, że w grupie eksperymen-talnej, w odróżnieniu od kontrolnej, rozkłady zmiennych demograficz-nych odpowiadały rozkładom dla próby założonej. Mówiąc inaczej – mimo, iż współczynnik odpowiedzi w grupie eksperymentalnej był nadal bardzo niski (43%), zastosowanie listu zapowiedniego przezwy-ciężyło problem niereprezentatywności w tej części próby (zapewniając lepszą reprezentację przede wszystkim osobom w starszym wieku)¹⁰⁶. Większą efektywność listu zapowiedniego wśród osób powyżej 65 roku życia zaobserwowali też R. Groves i C. Snowden107.

Dorobek badawczy zgromadzony w oparciu o technikę wywiadu

f-t-f i wykorzystaniu w nim listu zapowiedniego jako

eksperymentalne-go bodźca, zeksperymentalne-godnie z moją wiedzą, nie doczekał się odrębnych syntez w postaci meta-analiz. Ta sama uwaga dotyczy ankiety e-mail.

Z wyników meta-analizy J. Yu i H. Coopera (tabela 4), w której ob-liczono efekt oddziaływania wcześniejszego powiadomienia dla wszyst-kich trzech podstawowych technik zbierania materiałów łącznie108, wy-nika, że w warunkach eksperymentalnych średnia wartość response rate wyniosła 46%, a w warunkach kontrolnych 37,9% (przy wysokich – rzędu 25% wartościach odchylenia standardowego)109.

105 M.P. Couper, N.A. Mathiowetz, E. Singer, Related households, mail handling,

and returns to the 1990 Census, „International Journal of Public Opinion Research”,

vol. 7, No. 2, 1995, s. 172–177 p r z y t a c z a m z a: R. Groves, M.P. Couper,

Nonre-sponse in household… op. cit., s. 280.

106 K.M. Goldstein, M.K. Jennings, The effect of advance letters on cooperation in

a list sample telephone survey, „Public Opinion Quarterly”, vol. 66, 2002, s. 612–613,

tabele 1 i 2

107 R. Groves, C. Snowden, op. cit., s. 636.

108 10,4% analizowanych przypadków dotyczy wywiadu telefonicznego; 13,5%

wywiadu kwestionariuszowego i 76,1% ankiety pocztowej. Na podstawie: J. Yu, H. Cooper, op. cit., s. 39, tabela 1.