TEORETYCZNE PODSTAWY ANALIZY ZAKŁADOWYCH SYSTEMÓW EMERYTALNYCH
1.1. Dotychczasowy stan badań nad problematyką pracowniczych programów emerytalnychprogramów emerytalnych
W krajowej literaturze przedmiotu z zakresu polityki społecznej zakładowe systemy emerytalne stanowią, jak do tej pory, uboczny przedmiot badań. Główna uwaga bada-czy koncentrowała się na różnych aspektach funkcjonowania publicznych systemów
emerytalnych1.
W okresie poprzedzającym wdrożenie reformy emerytalnej i powstanie pra-cowniczych programów emerytalnych w Polsce (a pierwszy PPE został zarejestrowany i rozpoczął działalność w październiku 1999 r.) na szczególna uwagę zasługują badania porównawcze dotyczące dodatkowych systemów emerytalnych na świecie, prowadzone
i publikowane przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych w Warszawie2. Istotny wkład
do badań nad problematyką zabezpieczenia emerytalnego wniosła opublikowana w tym
1 Por. M. Góra, System emerytalny, Warszawa: PWE 2003; M. Góra, T. Szumlicz,
Ubezpie-czenie społeczne. Teoria dla praktyki, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz-Warszawa
2005; M. Żukowski, Reformy emerytalne w Europie, Poznań: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu 2006.
okresie rozprawa habilitacyjna M. Żukowskiego Wielostopniowe systemy zabezpieczenia emerytalnego w Unii Europejskiej i Polsce. Między państwem a rynkiem3. Zawarte w tej pracy rozważania nad teoretycznymi aspektami rozwoju dodatkowych form zabez-pieczenia emerytalnego w Polsce nie straciły na aktualności, zwłaszcza rekomendacja wskazująca na konieczność rozwoju w przyszłości dodatkowych systemów emerytal-nych w Polsce, w tym PPE.
W tym miejscu nie można nie wspomnieć o opublikowanym w latach 90. XX w. w USA raporcie Banku Światowego pt. Averting the Old Age Crisis (Zapobieganie kry-zysowi związanemu ze starzeniem się populacji), który stał się nie tylko punktem odnie-sienia do rozważań teoretycznych prowadzonych także przez specjalistów z zakresu polityki społecznej w różnych krajach, ale także wywarł decydujący wpływ na kształt reformy emerytalnej wdrażanej w Polsce od 1999 r. oraz reform emerytalnych w innych państwach postsocjalistycznych. Oprócz wspomnianego wcześniej zalecenia wprowa-dzenia części finansowanej kapitałowo do publicznych systemów emerytalnych w pań-stwach postsocjalistycznych, raport ten zawierał rekomendacje rozwoju zakładowych i indywidualnych oszczędności emerytalnych w ramach trójfilarowego modelu sys-temu zabezpieczenia emerytalnego. Do tego raportu Banku Światowego nawiązywał też dokument programowy pełnomocnika Rrządu ds. reformy zabezpieczenia
eme-rytalnego z 1997 r. pt. Bezpieczeństwo dzięki różnorodności4, w którym przedstawiono
koncepcję całościowej, systemowej reformy polskiego systemu emerytalnego, wzoro-wanej na modelu trójfilarowym Banku Światowego z 1994 r. Istotnym składnikiem nowego, trójfilarowego systemu emerytalnego w Polsce miały być dodatkowe, dobro-wolne oszczędności emerytalne finansowane metodą kapitałową (inwestycje ma rynku
finansowym), w tym – pracownicze programy emerytalne5.
3 M. Żukowski, Wielostopniowe systemy zabezpieczenia emerytalnego w Unii Europejskiej
i Polsce. Między państwem a rynkiem, Poznań: Akademia Ekonomiczna w Poznaniu 1997,
Zeszyty Naukowe, seria II, Prace habilitacyjne, z. 151.
4 Bezpieczeństwo dzięki różnorodności. Projekt reformy systemu emerytalno-rentowego, Warszawa: Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Reformy Zabezpieczenia Społecznego 1997.
5 Nota bene to jedno z kluczowych założeń polskiej reformy emerytalnej zostało zrealizowane tylko w minimalnym zakresie, biorąc pod uwagę fakt, że po 17 latach wdrażania reformy udział wszystkich dodatkowych oszczędności emerytalnych w PKB wynosi zaledwie ok. 1%, a poziom uczestnictwa w PPE jest śladowy – zaledwie ok. 2,2% ogółu zatrudnionych.
Tak jak w latach 1989–1999 „zakładowe systemy emerytalne w Polsce stanowiły jedynie uboczny wątek debaty emerytalnej”, to także po tym, jak „stały się realnym bytem, a nie tylko jedną z wielu możliwych do urzeczywistnienia koncepcji
teoretycz-nych. Nadal jednak nie budziły w literaturze przedmiotu szerszego zainteresowania”6.
Po 1999 r., czyli od czasu wdrożenia systemowej reformy emerytalnej w Polsce, liczba publikacji poświęconych wyłącznie PPE w polskiej literaturze nadal pozostaje stosunkowo niewielka. Warto w tym miejscu wspomnieć o książce L. Bagińskiego
z 2000 r.7 Z dostępnych w tym czasie8 form PPE (fundusz inwestycyjny, grupowe
ubezpieczenie na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym, pracowniczy fundusz emerytalny) L. Bagiński za najkorzystniejszą dla pracowników ze względu na najniższy koszt obsługi finansowej uznał pracowniczy fundusz emerytalny (PFE), zarządzany przez pracownicze towarzystwo emerytalne, zwłaszcza – fundusz wieloza-kładowy, obsługujący pracowników z wielu przedsiębiorstw. Ta teza wydaje się bardzo dyskusyjna, można się z nią zgodzić tylko częściowo, w odniesieniu do kosztu zarzą-dzania aktywami ograniczonego ustawowo. Jak słusznie zwrócił uwagę M. Wojewódka,
autor wyróżnionej pracy doktorskiej poświęconej problematyce PPE9, powołanie
do życia tej formy PPE jest kosztowne i dość skomplikowane (zarządzające pracowni-czym funduszem emerytalnym pracownicze towarzystwo emerytalne to spółka akcyjna,
6 Zob. M. Szczepański, Stymulatory i bariery rozwoju zakładowych systemów emerytalnych
na przykładzie Polski, Poznań: Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej 2010, s. 46.
7 L. Bagiński, Międzyzakładowe pracownicze programy emerytalne. Pracownicze programy
eme-rytalne w III filarze, Warszawa: LexisNexis 2000.
8 Ustawa o PPE z 2004 r. wprowadziła dodatkowo możliwość tworzenia w Polsce pracowniczych programów emerytalnych w formie programu zarządzanego bezpośrednio przez instytucję finansową mającą główną siedzibę w innym państwie członkowskim UE. Jednak żaden tego typu program do tej pory nie powstał (stan na koniec grudnia 2015 r.). Por.
Pracow-nicze programy emerytalne w 2015 roku, Warszawa: Urząd Komisji Nadzoru Finansowego
czerwiec 2015, http://www.knf.gov.pl/Images/RAPORT_PPE_2015_tcm75-47390.pdf [dostęp: 10.06.2016].
9 Marcin Wojewódka, Pracownicze programy emerytalne jako forma dodatkowego zabezpiecze-nia na starość w Polsce. Ocena funkcjonowazabezpiecze-nia, Warszawa: IPiSS 2013. Rozprawa doktorska
przygotowana pod kierunkiem prof. Gertrudy Uścińskiej, zajęła III miejsce w XII edycji Konkursu na najlepszą pracę doktorską, magisterską, licencjacką i podyplomową z dziedziny ubezpieczeń gospodarczych i społecznych organizowanego przez Rzecznika Ubezpieczonych, Fundację Edukacji Ubezpieczeniowej oraz „Gazetę Ubezpieczeniową”.
która musi spełnić określone wymogi kapitałowe i formalne). Rozwój rynku
zweryfi-kował zresztą negatywnie tezę o dużym potencjalne rozwoju PFE10.
W pierwszej dekadzie funkcjonowania PPE ważnym źródłem wiedzy na temat PPE były opracowania oraz zestawienia statystyczne przygotowane przez państwowy
organ nadzorujący rynek PPE11. Opracowanie pt. Bezpieczeństwo dzięki zapobiegliwości.
Analiza pracowniczych programów emerytalnych zawierało np. nie tylko dane opisowe na temat stanu rozwoju rynku PPE, ale także próbę identyfikacji ekonomicznych i
for-malno-prawnych czynników stymulujących i hamujących rozwój12. Ponadto w latach
1999–2015 organ nadzoru opublikował kilkanaście opracowań dotyczących pracow-niczych programów emerytalnych, w tym roczne zestawienia zawierające informacje
statystyczne dotyczące zdarzeń rynku PPE13.
Z innych ważnych publikacji poświęconych badaniom systemów emerytalnych, jakie ukazały się w pierwszej dekadzie XXI w., warto wymienić książkę pod redakcją
T. Szumlicza oraz M. Żukowskiego pt. Systemy emerytalne w krajach Unii Europejskiej14.
Stanowi ona dobre źródło do badań porównawczych systemów zabezpieczenia eme-rytalnego państw UE, również w zakresie dodatkowych – zakładowych i indywidual-nych systemów emerytalindywidual-nych. Natomiast pogłębiona analiza modelu zabezpieczenia społecznego, w tym również systemu emerytalnego, zawarta została w opublikowanej
10 Z danych Komisji Nadzoru Finansowego wynika, że spośród 1054 pracowniczych pro-gramów emerytalnych tylko 33 działały w formie pracowniczego funduszu emerytalnego (PFE). Liczba pracowniczych programów emerytalnych zarządzających PFE wynosiła 4, przy czym jeden znajdował się w likwidacji (Pracownicze Towarzystwo Emerytalne NESTLE POLSKA S.A. w likwidacji), http. knf. gov.pl [dostęp: 14.10.2015].
11 Taką funkcję pełnił Urząd Nadzoru Funduszy Emerytalnych (UNFE) działający w latach 1998–2002. Jego funkcje poszerzone o nadzór nad rynkiem ubezpieczeniowym przejęła Komisja Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych i (KNUiFE). Od 2006 r. jedno-lity nadzór nad rynkiem finansowym w Polsce – w tym również rynkiem emerytalnym – pełni Komisja Nadzoru Finansowego (KNF).
12 Bezpieczeństwo dzięki zapobiegliwości. Analiza pracowniczych programów emerytalnych, Raport UNFE, Warszawa 2001.
13 Są one dostępne na stronie internetowej Komisji Nadzoru Finansowego, pod adresem: www.knf.gov.pl.
14 T. Szumlicz, M. Żukowski (red.), Systemy emerytalne w krajach Unii Europejskiej, Prawo i Ekonomia, Warszawa: Twigger 2004.
w 2005 r. pracy T. Szumlicza pt. Ubezpieczenia społeczne. Teoria dla praktyki15. Autor słusznie zwrócił uwagę na ekonomiczne (bezrobocie, sytuacja materialna pracowni-ków), prawno-instytucjonalne (brak elastyczności, brak możliwości zróżnicowania przez pracodawcę wkładu wnoszonego do programu dla różnych pracowników zależ-nie od oceny ich indywidualnej przydatności dla zakładu pracy) oraz kulturowe bariery rozwoju PPE w Polsce (słabo rozwinięta świadomość emerytalna, brak świadomości potrzeby dodatkowego oszczędzania na emeryturę po stronie pracowników). W wyda-nym również w 2005 r., następnie wielokrotnie wznawiawyda-nym, podręczniku J. Orczyka pt. Polityka społeczna słusznie zwrócono uwagę na istotne różnice między terminologią przyjętą w polskiej reformie emerytalnej (pod wpływem raportu Banku Światowego
z 1994 r.) a tą stosowaną w Unii Europejskiej16. Podział publicznego systemu
emery-talnego na dwa filary (repartycyjny, administrowany przez ZUS i kapitałowy, w formie otwartych funduszy emerytalnych) spowodował, że pracownicze programy emerytalne zostały przyporządkowane do III filaru (dodatkowych, dobrowolnych oszczędności emerytalnych). Tymczasem w większości państw UE stanowią one drugi filar (warstwę) zabezpieczenia emerytalnego. Chodzi nie tylko o kwestie terminologiczne czy jedno-litość rozwiązań stosowanych w UE (w zakresie kształtowania systemów emerytalnych państwa członkowskie mają samodzielność, tzw. Otwarta Metoda Koordynacji dotyczy jedynie pewnych wspólnych celów do realizacji w tej dziedzinie). Dla wielu uczestników systemu emerytalnego podział publicznego systemu emerytalnego na dwa filary (zamiast np. stosowania nazwy filar 1a – repartycyjny i filar 1b – kapitałowy) rodziło złudne przekonanie, że samo wprowadzenie kapitałowej metody finasowania bez zwiększenia składki do publicznego systemu emerytalnego może zapewnić podwyższenie poziomu zabezpieczenia emerytalnego, co wpłynęło na brak powszechnej świadomości potrzeby
gromadzenia dodatkowych oszczędności emerytalnych. Po kilkunastu latach
wdraża-nia nowego systemu wiadomo już, że będzie inaczej17. Nadmierne nadzieje związane
15 T. Szumlicz, Ubezpieczenie społeczne. Teoria dla praktyki, Bydgoszcz-Warszawa: Oficyna Wydawnicza Branta 2005.
16 J. Orczyk, Polityka społeczna, Poznań: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu 2005, s. 122–123.
17 Specjaliści z zakresu polityki społecznej wiedzieli to od początku realizacji reformy eme-rytalnej.
z OFE (II filar w polskiej klasyfikacji) stały się jedną z barier rozwoju dodatkowych systemów emerytalnych w Polsce.
Publikacją, która pośrednio odnosi się również do pracowniczych programów
emerytalnych, jest książka P. Kurowskiego pt. Rozwój funduszy emerytalnych w
wybra-nych krajach Europy Środkowo-Wschodniej18. Niewątpliwym walorem tej pozycji jest
wypracowana przez autora metodyka badania dodatkowych systemów emerytalnych przydatna w analizach porównawczych. Finansowe aspekty wdrożenia reformy eme-rytalnej w Polsce dogłębnie przeanalizowała Bożena Kołosowska w swojej rozprawie
habilitacyjnej pt. Skutki finansowe reformy systemu emerytalnego w Polsce19. Szczególnie
intersująca z punktu widzenia badań zakładowych systemów emerytalnych jest zawarta w tej pracy analiza skutków wprowadzenia nowego systemu emertytalnego w Polsce dla pracodawców, w tym – wpływu pracowniczych programów emerytalnych na wynik
finansowy i rentowność przedsiębiorstw20. Ciekawą pracę doktorską pośrednio
zwią-zaną z tematyką PPE pt. Kapitałowe formy oszczędzania w polskim systemie emerytal-nym obroniła w 2008 r. Magdalena Mosionek21. Również praca Mariusza Dybała pt. Efektywność inwestycyjna funduszy emerytalnych22 może mieć zastosowanie w badaniach PPE, ze względu na zawarte w niej analizy efektywności inwestycyjnej funduszy eme-rytalnych oraz mierniki służące do jej oceny.
Z prac, które ukazały się już w drugiej dekadzie XXI w., wiele nowych elementów, istotnych dla metodyki badań systemów emerytalnych, wniosły publikacje J. Ruteckiej oraz M. Kawińskiego. W swojej pracy J. Rutecka co prawda koncentruje się na bada-niach adekwatności dochodowej publicznych systemów emerytalnych, ale związek sys-temów zakładowych z publicznymi, bazowymi systemami emerytalnymi jest bardzo silny. Trudno bowiem nie zgodzić się z główną tezą potwierdzoną wynikami badań
18 P. Kurowski, Rozwój funduszy emerytalnych w wybranych krajach Europy Środkowo-Wschod-niej, IPiSS, Warszawa 2006.
19 B. Kołosowska, Skutki finansowe reformy systemu emerytalnego w Polsce, Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Milołaja Kopernika 2004.
20 Ibidem, s. 126–165.
21 Szkoda, że ta wartościowa rozprawa doktorska, przygotowana pod kierunkiem B. Kołosowskiej, dostępna jest tylko w Bibliotece Uniwersytetu im. M. Kopernika w Toruniu i nie została opu-blikowana.
22 M. Dybał, Efektywność inwestycyjna funduszy emerytalnych, Warszawa: Wydawnictwo Fachowe 2008, CeDeWu.pl.
autorki, iż „zreformowanie systemów zabezpieczenia emerytalnego w kierunku syste-mów o zdefiniowanej składce i finasowania kapitałowego powoduje znaczne
ograni-czenie redystrybucji dochodów występującej w zabezpieczeniuspołecznym na okres
starości”23. W tej sytuacji zwłaszcza osoby o średnich i niższych dochodach powinny
uzyskać możliwości gromadzenia dodatkowych oszczędności emerytalnych, a pań-stwo powinno pań-stworzyć odpowiednie ku temu warunki i instrumenty. To już wnio-sek z innego opracowania przygotowanego przez zespół pod kierunkiem J. Ruteckiej
na zlecenieTowarzystwa Ekonomistów Polskich24. Zasługą J. Ruteckiej jest też
zwró-cenie uwagi na fazę wypłat w systemach emerytalnych (okres dekumulacji kapitału
emerytalnego)25. Z punktu widzenia konstrukcji pracowniczych programów
emerytal-nych faza ta jest bardzo istotna, a w Polsce mało zbadana. Obowiązująca ustawa o PPE z 2004 r. zakłada jednorazową wypłatę zgromadzonych w programie zakładowym środków po osiągnieciu określonego limitu wieku przez uczestnika programu (w tym przypadku jest to 60 lat). Takie rozwiązanie nie chroni przed indywidualnym ryzy-kiem długowieczności czy też ryzyryzy-kiem wieku (longevity risk), polegającym na tym, że dana osoba może żyć dłużej niż oczekiwała i wyczerpie przedwcześnie nagromadzone dodatkowe oszczędności na starość.
Z kolei praca Marcina Kawińskiego, którego podobnie jak J. Rutecką zaliczyć można do rozwijanej pod kierunkiem prof. Tadeusza Szumlicza szkoły naukowej ubez-pieczenia społecznego, podejmuje bardzo istotną kwestię skuteczności i efektywności ubezpieczeń publicznych i prywatnych w polityce społecznej (w tym – ubezpieczeń na wypadek ryzyka starości). Autor zwraca uwagę na problemy związane z zastoso-waniem metody ubezpieczeniowej w zarządzaniu ryzykiem starości, co ma znaczenie w analizach ryzyka w pracowniczych programach emerytalnych, których znaczna część (również w Polsce) działa w formie grupowych ubezpieczeń na życie. Wśród tych pro-blemów można wymienić:
23 J. Rutecka, Zakres redystrybucji dochodowej w ubezpieczeniowym systemie emerytalnym, Warszawa: Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie w Warszawie 2012, s. 11. 24 Dodatkowy system emerytalny w Polsce – diagnoza i rekomendacje zmian, op. cit.
25 Chodzi tu o kapitał zgromadzony w fazie aktywności zawodowej i opłacania składek. Zależnie od przyjętej jednej lub wielu metod finansowania kapitał emerytalny składać się może z kapitału finansowego pochodzącego z inwestycji w części finansowanej kapitałowo (np. OFE w Polsce) bądź kapitału w formie uprawnień emerytalnych nagromadzonych w części repartycyjnej.
• „fakt, że ryzyko starości dotyczy dużej części wspólnoty ryzyka i zapewnienia wystarczających środków na wypłatę świadczeń,
• problem z zapewnieniem założonej wysokości świadczeń (pozwalającym na zas- pokojenie potrzeb) w systemach o zdefiniowanej składce lub zdefiniowanym świadczeniu w długim okresie obliczania podstawy wymiaru,
• hazard moralny (pokusa nadużycia),
• antyselekcja”26.
Problematyka PPE podejmowana była także w publikacjach i podczas ogólno-polskich konferencji naukowych organizowanych z inicjatywy prof. Filipa Chybalskiego
z Politechniki Łódzkiej27, międzynarodowych konferencji naukowych
organizowa-nych przez Katedrę Nauk Ekonomicznych Politechniki Poznańskiej28, cyklicznych
konferencji naukowych w Rydzynie poświęconych problematyce ubezpieczeniowej organizowanych przez uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu oraz Uniwersytet
Ekono-miczny we Wrocławiu29 oraz – również cyklicznych – konferencji na temat ubezpieczeń
i rynku pracy organizowanych przez Uniwersytet Warmińsko-Mazurski we współpracy
z Instytutem Pracy i Spraw Socjalnych (IPiSS) w Warszawie30. Inicjatywy związane
26 M. Kawiński, Ubezpieczenie publiczne i prywatne w polityce społecznej. Skuteczności i
efek-tywność, Warszawa: Wydawnictwo C.H. Beck 2011, s. 203.
27 Warto podkreślić istotne znaczenie organizowanych przez Politechnikę Łódzką co 2 lata Ogólnopolskich Konferencji Emerytalnych (OKE), które stały się miejscem wymiany dorobku i integracji środowiska badaczy systemów emerytalnych w Polsce. Do tej pory odbyły się cztery konferencje z tego cyklu. Por. F. Chybalski, E. Marcinkowska (red.),
Współczesne zabezpieczenie emerytalne. Wybrane aspekty ekonomiczne, finansowe i demogra-ficzne, Łódź: Politechnika Łódzka 2013. Por. też: F. Chybalski, E. Marcinkowska (red.), Współczesne problemy systemów emerytalnych. Wybrane zagadnienia, Łódź 2015.
28 Por. M. Szczepański (red.), Ekonomiczne i społeczne aspekty reform emerytalnych – Polska
i świat, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, Poznań 2012. Por. też: M. Szczepański
(ed.), Reformowanie systemów emerytalnych – porównania i oceny, Poznań: Publishing House of Poznań University of Technology 2013. Systemy zabezpieczenia społecznego wobec
wyz-wań demograficznych i rynkowych. Social security systems against the challenges of demograph-ics and market, Poznań: Publishing House of Poznań University of Technology 2014.
29 Por. J. Lisowski, K. Łyskawa (red.), Ubezpieczenia wobec ryzyka długowieczności/starości, Poznań: Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu 2014.
30 Por. A. Organiściak-Krzykowska, J. Witkowska, S. Pieńkowska-Kamieniecka, R. Stempel, S. Wieteska, M. Szczepański, J. Bak, M. Chica-Nazarczuk, G. Strupczewski, K. Kraiński,
z badaniami systemów emerytalnych oraz różnych form długoterminowego
oszczędza-nia podejmuje Polska Grupa Emerytalna SGH w Warszawie31.
Ze stosunkowo nielicznych opracowań naukowych poświęconych stricte problema-tyce pracowniczych programów emerytalnych większość koncentruje się na rynku PPE w Polsce. Część z nich stanowią analizy prawne warunków i możliwości tworzenia progra-mów emerytalnych w zakładach pracy w Polsce. Do tej grupy należą prace A. Chrościc-kiego pt. Pracownicze emerytalne: przywilej czy konieczność. Komentarz do ustawy z dnia 22 sierpnia 1997 r. o PPE32, Marcina Wojewódki i Alicji Kopeć33 oraz Iwony Sierockiej34.
Osobną grupę stanowią prace rozpatrujące pracownicze programy emerytalne jako element całego systemu zabezpieczenia emerytalnego, na gruncie prawa
zabezpie-czenia społecznego, np. wielokrotnie wznawianeopracowania Innety
Jędrasik-Jankow-skiej35. Z opracowań dotyczących wpływu rozwiązań europejskich (w zakresie prawa
zabezpieczeniaspołecznego) na funkcjonowanie pracowniczych programów
emerytal-nych nie sposób nie wspomnieć o liczemerytal-nych publikacjach Gertrudy Uścińskiej36.
Z nowszych opracowań poświęconych tej problematyce, prowadzonych na grun-cie nauk ekonomicznych, wymienić należy obszerną monografię M. Szczepańskiego
pt. Stymulatory i bariery rozwoju zakładowych systemów emerytalnych na przykładzie Polski37,
Ubezpieczenia – aspekty teoretyczne i praktyczne, Wydawnictwo Uniwesrsytetu
Warmińsko--Mazurskiego w Olsztynie, Olsztyn 2015.
31 PPG-SGH została powołana przez grono sześciorga założycieli: Agnieszkę Chłoń-Domińczak, Marka Górę, Igę Magdę, Joannę Rutecką, Annę Ruzik-Sierdzińską, Dariusza Stańko – osoby, które od długiego czasu zajmują się problematyką emerytalną, rynku pracy i zabezpieczenia społecznego. 32 A. Chrościcki, Pracownicze emerytalne: przywilej czy konieczność? Komentarz do ustawy z dnia
22 sierpnia 1997 r. o PPE, Difin, Warszawa 2000.
33 A. Kopeć, M. Wojewódka, Pracownicze programy emerytalne. Komentarz, C.H. Beck Warszawa 2005.
34 I. Sierocka, Pracownicze programy emerytalne, Temida 2, Białystok 2010.
35 I. Jędrasik-Jankowska, Pojęcia i konstrukcje prawne zabezpieczenia społecznego, Lexis Nexis, Warszawa 2007.
36 Por. G. Uścińska, Pracownicze programy emerytalne a regulacje w Unii Europejskiej, w: B.N. Ćwiertniak, Prawo pracy, zabezpieczenie społeczne (z aktualnych zagadnień), Opole: WZSiA 2001.Tejże, Świadczenia z zabezpieczenia społecznego w regulacjach międzynarodowych i polskich.
Studium porównawcze, IPiSS, Warszawa 2005. Tejże, Dodatkowe systemy emerytalne w regula-cjach UE. Konsekwencje dla państw europejskich, Polityka Społeczna 2011, nr 9, s. 1–7.
w której autor przedstawił, na podstawie badań własnych, analizę barier i zachęt do two-rzenia pracowniczych programów w Polsce w latach 1999–2010 oraz zaproponował wła-sny, wieloczynnikowy model badań uwarunkowań rozwojowych zakładowych systemów emerytalnych, uwzględniający czynniki zewnętrzne i wewnętrzne (z punktu widzenia pracodawcy-inicjatora tworzenia programu oraz pracowników-uczestników PPE). Meto-dyka ta może być wykorzystana również do badań porównawczych tego typu programów emerytalnych w krajach postsocjalistycznych. Również w grupie prac na temat PPE przy-gotowanych przez ekonomistów sytuuje się praca K. Łyskawy pt. Grupowe ubezpiecze-nia na życie z funduszem kapitałowym w systemie zabezpieczeubezpiecze-nia emerytalnego w Polsce38.
Najnowsza godna odnotowania publikacja na temat PPE39 to książka J. Petelczyc
pt. Pracownicze programy emerytalne w krajach Unii Europejskiej40. Autorka przeprowadziła
kompleksową analizę porównawczą funkcjonowania pracowniczych programów eme-rytalnych we wszystkich państwach UE, gdzie takie programy działają, uwzględniając uwarunkowania prawno-instytucjonalne oraz ekonomiczne ich działania a także miejsce w systemach zabezpieczenia społecznego poszczególnych państw. Niewątpliwym walorem pracy jest to, że prezentowane w niej wyniki badań nie ograniczają się do opisu i porów-nań obecnej konstrukcji tych systemów, ale uwzględniają również historyczny i instytucjo-nalny kontekst ich rozwoju.
Zagraniczna literatura przedmiotu na temat pracowniczych programów
emery-talnych jest bardzo bogata41. Przeważnie jednak są to badania skoncentrowane na
roz-wiązaniach krajowych, ewentualnie porównaniach systemów zakładowych państw tzw. starej Unii Europejskiej (EU 15), co zresztą ma swoje uzasadnienie merytoryczne, biorąc pod uwagę specyfikę tradycji instytucjonalnej państw postsocjalistycznych, gdzie przed 1990 r. (przed transformacją ustroju społeczno-ekonomicznego) systemy
zabezpiecze-Polski, Rozprawa habilitacyjna, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, Poznań 2010.
38 K. Łyskawa, Grupowe ubezpieczenia na życie z funduszem kapitałowym w systemie
zabezpie-czenia emerytalnego w Polsce, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań 2004.
39 Stan z 15 sierpnia 2016 r.
40 J. Petelczyc, Pracownicze programy emerytalne w krajach Unii Europejskiej, Dom Wydaw-niczy ELIPSA, Warszawa 2006.
41 Np. w Google Scholar odnotowano ponad 1000 pozycji poświęconych tematyce pracowni-czych programów emerytalnych w Europie (stan z 10.08.2016). Oczywiście, istnieje bardzo bogata literatura na temat zakładowych systemów emerytalnych działających na innych kon-tynentach, zwłaszcza w USA, gdzie odgrywają one istotną rolę w zabezpieczeniu emerytalnym.
nia emerytalnego były zmonopolizowane przez państwo i nie było warunków do two-rzenia zakładowych systemów emerytalnych. Oprócz szeroko rozbudowanej literatury