TEORETYCZNE PODSTAWY ANALIZY ZAKŁADOWYCH SYSTEMÓW EMERYTALNYCH
1.2. Systematyka pojęć związanych z zabezpieczeniem emerytalnym Zakładowe systemy emerytalne stanowią część systemu zabezpieczenia emerytalnego. Zakładowe systemy emerytalne stanowią część systemu zabezpieczenia emerytalnego
Z kolei system zabezpieczenia emerytalnego (w skrócie: zabezpieczenie emerytalne, sys-tem emerytalny) jest częścią szerszego, organizowanego przez państwo syssys-temu zabez-pieczenia społecznego. To ostatnie pojęcie, jako najbardziej ogólne i pojemne znacze-niowo, wymaga sprecyzowania w pierwszej kolejności. Może ono stanowić podstawę
48 EIOPA jest organem nadzorującym rynek ubezpieczeń i pracowniczych programów eme-rytalnych powołanym do życia po globalnym kryzysie finansowym. (2002/83/EC). 49 Na 1054 pracownicze programy emerytalne tylko 33 PPE realizowane były w formie
pro-gramu z pracowniczym funduszem emerytalnym (PFE). Tymi 33 pracowniczymi fundu-szami emerytalnymi zarządzały 4 pracownicze towarzystwa emerytalne i jedno między-zakładowe pracownicze towarzystwo emerytalne. Por. Pracownicze programy emerytalne
do określenia zakresów znaczeniowych węższych kategorii pojęciowych, związanych z zabezpieczeniem przed różnymi rodzajami ryzyka społecznego, w tym – ryzyka sta-rości, będącego domeną systemów emerytalnych.
W polskiej literaturze przedmiotu i w polskim ustawodawstwie nie ma jednolitej definicji zabezpieczenia społecznego. Podobna niejednolitość występuje w odniesieniu do wielu innych kluczowych pojęć. W publikacjach i nazwach aktów prawnych ter-miny i kategorie o różnym znaczeniu używane są często zamiennie, np. „zabezpiecze-nie społeczne” i „ubezpiecze„zabezpiecze-nie społeczne”, „zaopatrze„zabezpiecze-nie emerytalne” i „ubezpiecze„zabezpiecze-nie emerytalne”. Może to prowadzić nie tylko do trudności w dyskusjach teoretycznych,
ale także do problemów w praktyce polityki społecznej50. Stosowane w literaturze
przed-miotu definicje zabezpieczenia społecznego Mirosław Księżopolski podzielił na dwie grupy: te, które ujmują zabezpieczenie społeczne jako działania mające gwarantować odpowiedni poziom życia (podejście opisowe) oraz te, które określają je jako wartość,
stan pożądany, do którego należy dążyć (ujęcie normatywne)51.
Normatywne definicje zabezpieczenia społecznego można wyprowadzić z mię-dzynarodowych uregulowań prawnych. Należą do nich m.in. konwencje i zalecenia Międzynarodowej Organizacji Pracy (MOP, ang. ILO).
Minimalny standard zabezpieczenia społecznego zdefiniowany został m.in. w konwencji MOP nr 102 z czerwca 1952 r.; wyliczono w niej różne kategorie ryzyka społecznego oraz rodzaje świadczeń, które mają przed nimi zabezpieczyć. Również we wcześniejszym Zaleceniu nr 67, przyjętym przez MOP w Filadelfii w kwietniu 1944 r., dotyczącym zabezpieczenia przed utratą dochodów przez pracowników, wyliczono określone kategorie ryzyka socjalnego: chorobę, macierzyństwo, inwalidztwo, pode-szły wiek, śmierć żywiciela rodziny, bezrobocie, wydatki nadzwyczajne, obrażenia
(kalectwo i choroby) wynikające z zatrudnienia52. Jak trafnie zauważa Maciej Żukowski,
50 M. Szczepański, Stymulatory…, op. cit., s. 61.
51 M. Księżopolski, G. Magnuszewska-Otulak, R. Gierszewska, Zabezpieczenie społeczne, w: A. Rajkiewicz, J. Supińska, M. Księżopolski, Polityka społeczna, materiały do studiowania, Warszawa: Interart 1996, s. 245.
52 Konwencje i zalecenia Międzynarodowej Organizacji Pracy: 1919–1994, Warszawa: Wydaw-nictwo Naukowe PWN 1996.
„o ile pojęcie zabezpieczenia społecznego jest przedmiotem licznych kontrowersji,
o tyle w określaniu jego zakresu przedmiotowego jest większa zgoda”53.
Zgodnie ze wspomnianą konwencją nr 102 Międzynarodowej Organizacji Pracy (MOP 1952) w skład zabezpieczenia wchodzi dziewięć części składowych odpowia-dających różnym rodzajom ryzyka społecznego: opieka lekarska, zasiłki chorobowe, świadczenia w razie bezrobocia, świadczenia na starość, świadczenia w razie wypad-ków przy pracy i chorób zawodowych, świadczenia rodzinne, świadczenia
macierzyń-skie, świadczenia w razie inwalidztwa, świadczenia w razie śmieci żywiciela rodziny54.
Zdaniem Tadeusza Szumlicza, pojęciem wyjściowym dla konstrukcji definicji zabezpieczenia społecznego jest ryzyko społeczne (często określane także jako ryzyko
socjalne)55. Jednym ze sposobów zabezpieczenia przed ryzykiem jest zastosowanie
metody ubezpieczeniowej, ale praktykowane są też inne metody (np. metoda zaopa-trzeniowa – finansowanie świadczeń stanowiących zabezpieczenie przed ryzykiem spo-łecznym z ogólnych podatków, a nie ze składek osób ubezpieczonych, czy też metoda charytatywna, filantropijna – finansowanie świadczeń przez darczyńców). Tak więc nie każde zabezpieczenie społeczne chroniące przed określonym ryzykiem socjalnym musi być jednocześnie ubezpieczeniem społecznym.
Grażyna Szyburska-Walczak definiuje ubezpieczenie społeczne jako „zwykle skomplikowany – system zagwarantowanych ustawowo świadczeń na pokrycie potrzeb wywołanych przez zdarzenia losowe lub inne zrównane z nimi, spełnianych przez zobo- wiązane do tego instytucje”, przy czym „finansowanie tych świadczeń odbywa się przez rozłożenie ciężaru w całości lub części na uprawnionych przez składkę
kalkulo-waną w proporcji do ryzyka”56.
Według terminologii stosowanej w Unii Europejskiej mianem systemu zabez-pieczenia społecznego określa się system złożony z trzech segmentów:
53 M. Żukowski, Pojęcie i zakres zabezpieczenia społecznego, w: Polityka społeczna.
Kontynu-acja i zmiana. Z okazji jubileuszu 90-leia urodzin Profesora Antoniego Rajkiewicza Komitet Nauk o Pracy i Polityce Społecznej, Warszawa: PAN 2011, s. 107.
54 Ibidem, s. 108.
55 T. Szumlicz, Ubezpieczenie społeczne…, op. cit., s. 47.
56 G. Szyburska-Walczak, Ubezpieczenia społeczne. Repetytorium, Warszawa: Wolters Kluwer Polska 2012, s. 25.
• ubezpieczenia społecznego, • pomocy społecznej, • ochrony zdrowia.
Pojęcie zabezpieczenia społecznego wskazuje na określony cel społeczny (zapew-nienie bezpieczeństwa socjalnego), który nie powinien być jednak rozpatrywany w ode-rwaniu od przyjętych w danym kraju celów polityki gospodarczej. Możliwość zrekom-pensowania określonych rodzajów ryzyka społecznego (por. tabela 1.1.) zależy bowiem od sytuacji finansowej państwa, od stanu gospodarki, wielkości PKB przypadającej na jedną osobę w danym kraju czy od innych wskaźników makroekonomicznych.
Tabela 1.1. Katalogi ryzyka osobowego
Literatura
ubezpieczeniowa Zalecenie MOP nr 67* Konwencja MOP nr 102*
śmierć żywiciela śmierć żywiciela śmierć żywiciela
starość podeszły wiek starość
choroba choroba choroba
niepełnosprawność inwalidztwo inwalidztwo niedołężność
bezrobocie bezrobocie bezrobocie
macierzyństwo macierzyństwo obrażenia (kalectwo i choroby)
wynikające z zatrudnienia wypadki przy pracy i choroby zawodowe nadzwyczajne wydatki
Uwagi:
1) Zalecenie nr 67 Międzynarodowej Organizacji Pracy (MOP) z 1944 r. oraz Konwencja MOP z 1952 r. dotycząca minimalnych norm zabezpieczenia na starość wyznaczają stan- dardy międzynarodowe w dziedzinie zabezpieczenia emerytalnego.
2) Standardy międzynarodowe w tej dziedzinie zawarte są także w aktach prawnych Rady Europy oraz aktach wspólnotowych EWG, a następnie Unii Europejskiej (ważniejsze regulacje prawne odnoszące się do problematyki emerytalnej, ze szczególnym uwzględnieniem zakładowych systemów emerytalnych wymieniono w bibliografii do niniejszej pracy).
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: M. Mierzejewska: Egzemplifikacja ryzyk gospodarstwa
Na uwagę zasługuje grupa definicji zabezpieczenia społecznego formułowanych na gruncie prawa zabezpieczenia społecznego bądź też na pograniczu dyscyplin praw-nych i nauki o polityce społecznej, silnie akcentujących znaczenie regulacji prawpraw-nych, zobowiązań i gwarancji ze strony instytucji publicznych na rzecz uczestników systemu (podmiotów uprawnionych do określonych świadczeń, chroniących lub zmniejszających dolegliwość określonego rodzaju ryzyka społecznego).
Definicję zabezpieczenia społecznego można wyprowadzić nie tylko od potrzeb związanych z zaistniałymi już zdarzeniami losowymi, ale z potrzeby bezpieczeństwa socjalnego, która istnieje już przed wystąpieniem zdarzeń losowych i ich skutków. Za takim ujęciem optuje m.in. J. Jończyk. Ogólnie ryzyko zdefiniować można jako „niebezpieczeństwo wystąpienia zdarzenia przyszłego, niepewnego, niezależnego od woli człowieka i dlań niekorzystnego (przynoszącego stratę)”. J. Jończyk wyróżnia dziewięć rodzajów ryzyka socjalnego jako przedmiotu ochrony prawnej: „(1) dożycie wieku emerytalnego, (2) trwała lub okresowa niezdolność do pracy, (3) śmierć żywiciela, (4) niezdolność lub niemożność świadczenia pracy (prowadzenia działalności), (5) wypa-dek przy pracy lub choroba zawodowa, (6) niezdrowie, (7) bezrobocie, (8) niedostatek
dochodu w rodzinie,(9) trudne sytuacje życiowe”57.
Generalnie stwierdzić można, że zasadniczym celem systemów zabezpiecze-nia społecznego, które mogą, ale bynajmniej nie muszą być realizowane za pomocą metody ubezpieczeniowej, jest zagwarantowanie przez instytucje publiczne bądź nie-publiczne bezpieczeństwa socjalnego na określonym poziomie, możliwym do realiza-cji w danym kraju, w konkretnych warunkach społecznych i gospodarczych, w razie realizacji ryzyka społecznego.
57 J. Jończyk, Prawo zabezpieczenia społecznego, Wydanie III uaktualnione, Kraków: Kantor Wydawniczy Zakamycze 2006, s. 13.
Nota bene zdaniem tego autora, wprowadzona w Polsce 1999 r. całościowa, systemowa
reforma emerytalna nie miała nic wspólnego z „reformą ubezpieczeń społecznych”, gdyż nie polegała ona na zmianie formy ubezpieczenia, lecz oznaczała de facto „ograniczenie, a nawet likwidację ubezpieczenia społecznego i wprowadzenia na to miejsce przymuso-wego, indywidualnego oszczędzania na starość z niepewnym zwrotem (...)”. Nie podzielając tak krytycznego stosunku do polskiej reformy emerytalnej, pragnę w tym miejscu zwró-cić uwagę na znaczenie poprawności terminologicznej. Jak się bowiem okazuje, odmienne rozumienie takich pojęć, jak „ubezpieczenie społeczne” czy „system zabezpieczenia spo-łecznego” może za sobą pociągnąć doniosłe konsekwencje praktyczne.
Wydaje się, że właśnie takie ujęcie celu systemu zabezpieczenia społecznego – jako zapewnienie pewnego standardu bezpieczeństwa socjalnego – jest najbardziej przy-datne. Wskazuje bowiem podstawowy cel społeczny systemu (bezpieczeństwo socjalne) oraz to, że może on być urzeczywistniony w określonym stopniu (zgodnie z przyjętym w danym państwie standardem), zależnym w dużej mierze od warunków ekonomicz-nych. Zakres przedmiotowy zabezpieczenia społecznego można wyznaczyć tworząc katalog porządkujący różne rodzaje ryzyka społecznego, w tym również ryzyko starości.
W wypadku systemu emerytalnego, który stanowi wyodrębniony, względ-nie autonomiczny podsystem w ramach systemu zabezpieczenia społecznego, chodzi o zapewnienie określonego poziomu bezpieczeństwa finansowego w okresie starości, po zakończeniu aktywności zawodowej. Niektórzy autorzy zwracają uwagę na potrzebę uwzględnienia, obok ryzyka dożycia wieku emerytalnego (ściślej: ryzyka braku środ-ków materialnych po osiągnięciu wieku emerytalnego), również ryzyka niedołężno-ści związanej z wydłużaniem się okresu życia po przekroczeniu wieku emerytalnego oraz ryzyka wyczerpania się środków przeznaczonych na zabezpieczenie emerytalne
u osób żyjących znacznie dłużej od przeciętnej średniej życia dla danego rocznika58
obliczanej aktuarialnie dla danej grupy wiekowej.
Ryzyka emerytalnego nie należy utożsamiać wyłącznie z brakiem czy niedostat-kiem środków finansowych po zakończeniu pracy zawodowej. Chodzi raczej o moż-liwość realizacji istotnych potrzeb życiowych osób starszych, uzależnioną od dyspo-nowania określonymi zasobami finansowymi. Potrzeby osób starszych mają charakter ekonomiczny, społeczny, kulturalny, psychologiczny, a także zdrowotny i medyczny. Obejmują one m.in.:
• zachowanie standardu konsumpcji w zakresie odżywiania, odzieży, wyposażenia, • utrzymanie osób, wobec których osoba starsza ma zobowiązania alimentacyjne
(np. wychowywane dzieci, niepracująca żona), • dostęp do urządzeń kulturalnych i rekreacyjnych, • opieka lekarska, szpitalna itp.
58 Aktuarialnie obliczona dla danej kohorty dalsza długość życia stanowi podstawę ustalania wysokości świadczeń w wielu systemach emerytalnych – również w nowym, funkcjonują-cym od 1999 r, systemie emerytalnym w Polsce.
Jedną z najbardziej zwięzłych, a zarazem pojemnych znaczeniowo definicji sys-temu emerytalnego (syssys-temu zabezpieczenia emerytalnego) sformułował M. Żukowski. Zdaniem tego autora zabezpieczenie emerytalne oznacza „ogół źródeł zabezpieczenia
dochodów pieniężnych na okres starości”59. W podobny sposób definiują
zabezpie-czenie emerytalne inni autorzy60.
Zabezpieczenie emerytalne może składać się z wielu elementów, zwykle powią-zanych prawnie (formalnie, finansowo). Tworzą one, ze względu na funkcję zapewnie-nia dochodów na okres starości, pewien system (zbiór elementów i łączących je rela-cji). Stąd też uzasadnione jest zamienne używanie pojęć: „zabezpieczenie emerytalne” lub „system zabezpieczenia emerytalnego”.
Dla zdefiniowania zakresu przedmiotowego systemu emerytalnego istotne jest precyzyjne określenie ryzyka starości. Ryzyko to jest ściśle związane z długością okresu życia po zakończeniu aktywności zawodowej. Generalnie, celem społecznym funkcjo-nowania systemu emerytalnego jest, jak to ujmuje M. Góra, „zapewnienie dochodu wszystkim osobom objętym tym systemem na cały okres po zakończeniu aktywności
zawodowej”61. Zwykle odbywa się to w formie dożywotniej wypłaty okresowej (annuity)
świadczenia emerytalnego, aczkolwiek możliwe są także jednorazowe wypłaty zgroma-dzonych na cele emerytalne środków (np. kapitał zgromadzony w zakładowym sys-temie emerytalnym). Zależnie od konstrukcji systemu emerytalnego różny może być poziom owego dochodu, różne źródła jego finansowania i warunki, których spełnienie jest niezbędne do otrzymania emerytury.
W rozważaniach nad ryzykiem, przed którym zabezpiecza system emerytalny, wyróżnić można co najmniej dwie fazy życia. Pierwsza faza oznacza dożycie wieku emerytalnego. Osiągnięcie wieku emerytalnego i zakończenie pracy powoduje jednak istotne uszczuplenie dochodu gospodarstwa domowego o kwotę równą dochodowi z pracy. Aby przynajmniej częściowo zniwelować lukę finansową powstałą po zakoń-czeniu pracy zawodowej, w fazie poprzedzającej przejście na emeryturę konieczne jest zgromadzenie odpowiednich oszczędności. Gros z tych oszczędności generowanych
59 M. Żukowski, Wielostopniowe systemy…, op. cit., s. 17.
60 Por. Z. Bodie, E.P. Davis (red.), The Fundations of Pensions Finance, vol. I i II, Massachusetts: Eward Elgar Publishing Ltd. 2000.
jest w ramach powszechnego, zinstytucjonalizowanego systemu emerytalnego. W tej pierwszej fazie istotna jest odpowiedź na pytania: Ile oszczędzać? Jak oszczędzać, aby uchronić się przed ryzykiem pozostania bez środków do życia po zakończeniu okresu aktywności zawodowej (po osiągnięciu wieku emerytalnego)? Na te pytania można udzielić rozmaitych odpowiedzi, co powoduje znaczne zróżnicowanie realnie występujących systemów emerytalnych.
Ryzyko związane ze starością nie sprowadza się do konieczności zapewnienia kompensaty utraconych dochodów z pracy z chwilą osiągnięcia wieku emerytalnego. Druga faza ryzyka starości polega na tym, że po osiągnięciu wieku emerytalnego dana osoba może żyć „zbyt długo” i wyczerpać oszczędności zgromadzone na starość. W tej fazie istotna jest odpowiedź na pytanie, jak skonsumować oszczędności emerytalne, aby uniknąć ich przedwczesnego wyczerpania (por. rys. 1.1).
Objaśnienia:
A – podjęcie aktywności zawodowej O – suma oszczędności emerytalnych
U + K + M – możliwe formy gromadzenia oszczędności (uprawnienia emerytalne + kapitał emerytalny + majątek)
Rys. 1.1. Charakterystyka ryzyka starości
Źródło: T. Szumlicz, Ubezpieczenia emerytalne w Unii Europejskiej, w: J. Monkiewicz (red.),
Ubezpieczenia w Unii Europejskiej, Warszawa: Potext 2002, s. 349.
OSZCZĘDZANIE O = U + K + M UBEZPIECZENIE
A wiek emerytalny przeciętne dalsze trwanie życia
Ile oszczędzać?
Uwzględniając dwie podstawowe fazy udziału w systemie emerytalnym: fazę gro-madzenia oszczędności emerytalnych oraz fazę konsumowania zgromadzonych środ-ków, T. Szumlicz definiuje system emerytalny jako „istniejące rozwiązania instytucjo-nalne, zmierzające – na ogół poprzez ustanowienie zasad: 1) gromadzenia oszczędności emerytalnych oraz 2) dokonywania wypłat świadczeń emerytalnych – do
zapewnie-nia uczestnikom systemu niezarobkowych środków utrzymazapewnie-nia na okres starości”62.
System emerytalny, podobnie jak inne dziedziny zabezpieczenia społecznego, ma zatem charakter zinstytucjonalizowany. Instytucjonalizacja typowa jest dla systemów o charakterze publicznym. Oznacza ona, że system emerytalny przewiduje występo-wanie wyspecjalizowanych instytucji (instytucji w znaczeniu regulacyjnym, prawnym, jak i organizacyjnym – podmiotów zarządzających systemem).
Główną odpowiedzialność za funkcjonowanie tego systemu ponosi państwo, co jednak nie oznacza, że nie mogą w jego obrębie funkcjonować nadzorowane przez pań- stwo dodatkowe systemy emerytalne inicjowane i organizowane przez inne podmioty – systemy zakładowe i indywidualne, obsługiwane przez prywatne instytucje (np. towa-rzystwa ubezpieczeniowe, fundusze inwestycyjne, zakładowe fundusze emerytalne itp.). Na dochody emerytów mogą się składać środki pieniężne pochodzące z róż-nych źródeł (popularnie zwane filarami, a bardziej poprawnie warstwami czy też seg-mentami lub komponentami systemu emerytalnego). Uwzględnia to w swojej defi-nicji M. Żukowski, który pod pojęciem zabezpieczenia emerytalnego rozumie „ogół zinstytucjonalizowanych źródeł zabezpieczenia dochodów pieniężnych na okres
staro-ści”63. Jest to nota bene jedna z najkrótszych, a zarazem najbardziej pojemnych
znacze-niowo definicji systemu emerytalnego. Zabezpieczenie emerytalne obejmuje jedynie dochody pieniężne. Może składać się z wielu elementów (por. rys. 1.2.), które zwy-kle są ze sobą powiązane (prawnie, finansowo). Stąd używana zamiennie nazwa: sys-tem zabezpieczenia emerytalnego. Jego składniki łączy wspólna funkcja zapewnienie dochodów na okres starości.
Charakterystyczna dla systemu emerytalnego instytucjonalizacja zabezpieczenia przed ryzykiem starości w najszerszym zakresie dotyczy publicznej (bazowej, społecznej)
62 T. Szumlicz, Zabezpieczenie emerytalne w systemach zabezpieczenia społecznego, w: T. Szumlicz, M. Żukowski, (red.) Systemy emerytalne w krajach Unii Europejskiej, op. cit., s. 11.
części systemów emerytalnych (statutory social security pension schems). Mniejszy sto-pień instytucjonalizacji występuje w dodatkowych systemach emerytalnych – indy-widualnych (personal pension schems) oraz zakładowych (occupational pension schems).
Rys. 1.2. Zabezpieczenie na starość
Źródło: Opracowanie własne na podstawie J. Handschke, K. Łyskawa, J. Ratajczak, Ryzyko
emerytalne w systemie zabezpieczenia na starość, w: T. Szumlicz, (red.), Społeczne aspekty ubez-pieczenia, op. cit., s. 147.
W sensie ekonomicznym system emerytalny stanowi sposób podziału bieżącej produkcji między pokolenie pracujące a pokolenie emerytów. Można też powiedzieć, że system emerytalny jest narzędziem podziału bieżącego produktu krajowego brutto między pokoleniami pracujących a emerytów. Podział ten może dokonywać się na dwa sposoby: poprzez opodatkowanie pracujących na rzecz emerytów (w formie ogólnych podatków lub obowiązkowych składek na ubezpieczenia społeczne) bądź przez odku-pywanie przez generację pracującą aktywów finansowych zgromadzonych przez osoby, które przeszły na emeryturę. System emerytalny – niezależnie od konstrukcji – stanowi strukturę instytucjonalną, która ów miedzypokoleniowy podział produktu społecznego
pozostałe zabezpieczenie finansowe (np. pomoc społeczna, dochody z pracy, transfery pieniężne wewnątrz rodziny kryterium – forma
transferu pieniężnego
zabezpieczenie emerytalne (emerytura)
kryterium – podmiot inicjujący zabezpieczenie zabezpieczenie emerytalne bazowe (państwo) zabezpieczenie eme-rytalne zakładowe (pracodawca) zabezpieczenie emerytalne indywi-dualne (pojedynczy człowiek)
umożliwia64. Ma to oczywiście doniosłe konsekwencje społeczne i ekonomiczne. Na przykład przeznaczenie większej części PKB na konsumpcję pokolenia emery-tów oznacza, że mniej środków pozostaje na inne cele społeczne (np. edukację, bada-nia naukowe) i gospodarcze (np. inwestycje w czynniki produkcji). Może to wpłynąć na osłabienie tempa wzrostu gospodarczego, a zatem tempa wzrostu PKB, co w przyszło-ści odbije się zarówno na sytuacji pokolenia pracującego, jak i (przyszłych) emerytów. Dla indywidualnego uczestnika system emerytalny jest narzędziem alokacji jego
dochodu w cyklu życia65. Alokacja dochodu w cyklu życia może być rozumiana jako
forma przemieszczenia konsumpcji w czasie: „z indywidualnego punktu widzenia – pisze N. Barr – ekonomiczną funkcją emerytur jest redystrybucja konsumpcji w czasie. Opłacając składkę na system emerytalny, osoba konsumuje dzisiaj mniej, niż
produ-kuje, aby nadal konsumować po przejściu na emeryturę i zaprzestaniu produkowania”66.
W skali mikroekonomicznej system emerytalny jest zatem instrumentem (mecha-nizmem ekonomicznym działającym w określonych ramach prawno-instytucjonalnych) wygładzania konsumpcji (consumption smoothing) w cyklu życia jednostki poprzez
odpo-wiednią alokację dochodu67.
We współczesnych państwach występują różnorodne systemy zabezpieczenia emerytalnego. Na ich kształtowanie wpływają zarówno czynniki ekonomiczne, jak i eko- nomiczne oraz społeczno-kulturowe, w tym – tradycja instytucjonalna. Stąd też w meto- dologii zabezpieczenia społecznego istotne jest także uporządkowanie systemów eme-rytalnych według określonych kryteriów. W literaturze przedmiotu najczęściej spotyka się podziały klasyfikacyjne i odpowiadające im nazwy systemów emerytalnych zesta-wione w tabeli 1.2.
64 M. Góra, Fundusze i instytucje wspólnego inwestowania, w: B. Pietrzak, Z. Polański, B. Woźniak (red.), System finansowy w Polsce, t. I, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2008, s. 320–321.
65 M. Góra, System emerytalny, op. cit., s. 19 i n.
66 N. Barr, Ekonomika polityki społecznej, Poznań: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu 1993.
67 N. Barr, P. Diamond, Pension Reforms. A Short Guide, Oxford University Press, New York 2010. Por. też: F. Chybalski (red.), Adekwatność dochodowa, efektywność i redystrybucja w syste-
mach emerytalnych. Ujęcie teoretyczne, metodyczne i empiryczne, Warszawa: Wydawnictwo
Tabela 1.2. Klasyfikacja systemów emerytalnych
Kryterium Rodzaj systemu emerytalnego
możliwość określania wysokości emerytury a priori
systemy o zdefiniowanym świadczeniu (defined benefit – DB)
systemy o zdefiniowanej składce (defined
contribution – DC)
metoda finansowania systemy repartycyjne (pay-as-you-go)systemy kapitałowe (fully-funded) charakter uczestnictwa obowiązkowe (mandatory)dobrowolne (voluntary)
cel społeczny
systemy zapewniające określony (zwykle minimalny) socjalny poziom zabezpieczenia systemy zapewniające dodatkowe
zabezpieczenie emerytalne zakres podmiotowy poszczególnych
segmentów systemu systemy powszechnesystemy indywidualne
Źródło: Opracowanie władne na podstawie Bezpieczeństwo dzięki zapobiegliwości. Raport Urzędu
Nadzoru nad Funduszami Emerytalnymi, Warszawa 2001, http://www.knf.gov.pl [dostęp:
20.04.2015].
Podsumowując powyższe rozważania na temat definicji i zakresu przedmioto-wego systemu emerytalnego, można sformułować wniosek, że dla określenia istoty systemu emerytalnego nie wystarczy wyłącznie perspektywa tradycyjnie pojmowanej polityki społecznej, ograniczającej się na ogół do kwestii prawno-instytucjonalnej kon-strukcji systemu zabezpieczenia społecznego, do opisowego (jak jest?) oraz normatyw-nego określenia celów i zadań polityki społecznej (jak być powinno?), a w kwestiach finansowych z reguły do wskazywania problemów związanych z podziałem wytworzo-nego PKB i skali nierozwiązanych dotąd problemów społecznych. Bardziej obiecujące jest ujęcie interdyscyplinarne, łączące problematykę zabezpieczenia społecznego z ana-lizą efektywności ekonomicznej konkretnych rozwiązań w tej dziedzinie.