Opodatkowanie zakładowych systemów emerytalnych Dla funkcjonowania systemów emerytur zakładowych istotne znaczenie mają kwestie Dla funkcjonowania systemów emerytur zakładowych istotne znaczenie mają kwestie

podatkowe. Dotyczy to zarówno pracodawców oferujących programy, obsługujących

je instytucji finansowych, jak i pracowników uczestniczących w programie73. W

więk-szości państw pracownicze programy emerytalne korzystają z różnego typu zachęt podat-kowych, przy czym ulgi w podatku dochodowym od osób prawnych (dla pracodawców prowadzących program) czy też w podatku dochodowym od osób fizycznych (dla pra-cowników) mogą występować w różnych fazach: w okresie gromadzenia (akumulacji) kapitału emerytalnego lub w okresie jego konsumpcji. Możliwe są różne rozwiązania dotyczące zwolnień podatkowych. Teoretycznie możliwe są cz tery kombinacje (por. tab. 2.4.).

Pierwsze rozwiązanie – zwolnienie z podatku dochodowego zarówno wpłacanej do programu składki, jak i dochodu z inwestycji realizowanych w tym programie, znane pod skrótową nazwą angielską EET (exempt-exempt-tax) – jest najbardziej korzystne dla pracodawcy, gdyż pomniejsza jego zobowiązania podatkowe. Zwykle zwolnienie to dopuszczalne jest tylko do pewnego pułapu. Może to stanowić zachętę do przezna-czenia części środków na wynagrodzenia na program emerytalny dla pracowników. Z punktu widzenia pracownika pomniejszenie przyszłej emerytury o podatek może być rozwiązaniem mniej korzystnym, ponieważ otrzyma on niższe świadczenie w okresie, kiedy nie będzie już w stanie zarobkować. Z drugiej strony jednak jest to rozwiązanie logiczne: podatek płaci ten, kto z emerytury korzysta, analogicznie jak przy podatkach pobieranych od emerytur z publicznego systemu emerytalnego (por. tab. 1.6.).

W niektórych państwach, m.in. w Polsce, przyjęto inne rozwiązanie, podyk-towane zapewne potrzebami zapewnienia bieżących wpływów budżetowych. Chodzi mianowicie o opodatkowanie z zastosowaniem zasady TEE (tax-empt-exempt), gdzie opodatkowana jest wnoszona do programu składka, za to zwolnione są od podatku zyski od lokat kapitałowych oraz wypłacana emerytura zakładowa.

73 S. Golinowska (red.), Dodatkowe systemy emerytalno-rentowe na świecie, Warszawa: IPiSS 1994, s. 34.

Tabela. 1.6. Możliwe kombinacje podatków i ulg podatkowych w systemach emerytur zakładowych

Składka _{(z lokowania składek)}^{Dochód z inwestycji Wypłacana emerytura} _zakładowa

– – X

X – –

X X –

– X X

Objaśnienie: Symbol „X” oznacza zapłatę podatku, natomiast symbol „minus” – zwolnienie od podatku.

Źródło: Opracowanie własne.

W Polsce składka podstawowa do PPE (do 7% pensji brutto pracownika) wpłacana przez pracodawcę zwolniona jest z podatku dochodowego od osób praw-nych. Natomiast pracownicy uczestniczący w programie, na których konto wpływa składka opłacana przez pracodawcę, odprowadzają podatek dochodowy od przyszłych świadczeń emerytalnych, których na bieżąco nie otrzymują. Powoduje to zmniejsze-nie ich bieżącego wynagrodzenia na rzecz zmniejsze-nieopodatkowanej emerytury w przyszłości. Z kolei składka dodatkowa, dobrowolnie opłacana przez pracowników do PPE, potrą-cana jest z wynagrodzenia netto (pozostałego po odprowadzeniu składek na ubez-pieczenia społeczne i podatek dochodowy). Oznacza to dalsze umniejszenie bieżącej pensji i dochodu aktualnie do dyspozycji pracownika. Wielu pracowników, zwłaszcza o niższych dochodach, postrzega taką zasadę opodatkowania środków przeznaczonych na emerytury zakładowe jako niedogodność (muszą „płacić za coś, czego jeszcze nie ma”).

Polityka fiskalna wobec zakładowych systemów emerytalnych jest jednym z waż-niejszych czynników wpływających na ich rozwój. Zróżnicowanie systemów podat-kowych w różnych krajach – w tym także w państwach Unii Europejskiej – utrudnia wypracowanie wspólnych zasad w tej dziedzinie, a to z kolei wpływa hamująco na moż-liwość przenoszenia środków (portability) między pracowniczymi programami emery-talnymi w przedsiębiorstwach działających w różnych krajach. Potrzeba stosowania ulg czy innego typu preferencji podatkowych dla pracodawców prowadzących zakładowe systemy emerytalne czy też dla uczestników programów jest przez niektórych auto-rów kwestionowana. Zastosowanie na szeroką skalę tego typu preferencji powoduje

bowiem efekt zniekształceń podatkowych, może pociągać za sobą konieczność pod-niesienia ogólnych podatków także dla podatników nieuczestniczących w zakładowym zabezpieczeniu emerytalnym i wpływać hamująco na wzrost gospodarczy oraz

tworze-nie nowych miejsc pracy74. Jednakże brak wystarczająco silnych zachęt podatkowych

działa na ogół hamująco na rozwój zakładowych systemów emerytalnych. Ich wpro-wadzenie może natomiast w stosunkowo krótkim czasie w znaczący sposób zwiększyć zainteresowanie dodatkowym oszczędzaniem na emeryturę w zakładzie pracy, w tym

także w formach wymagających współfinansowania przez pracowników75.

Zachęty podatkowe uważane są przez wielu ekspertów za „tradycyjną” formę zwiększenia zainteresowania dodatkowym, dobrowolnym oszczędzaniem na emery-turę. Tego typu rozwiązanie często jednak okazuje się nieefektywne. Dzieje się tak dlatego, że osoby zamożne niezależnie od zachęt podatkowych skłonne są gromadzić dodatkowe oszczędności, z których część przeznaczą na zabezpieczenie finansowe na starość. Na osoby o niższych zarobkach zachęty podatkowe słabiej oddziałują niż na osoby bardziej zamożne, gdyż mniej na nich zyskują. Przyszła korzyść w postaci wyższej emerytury ma dla tej grupy mniejszą użyteczność niż przeznaczenie pozostałego do dyspozycji dochodu na bieżącą konsumpcję.

Współcześnie za alternatywę wobec ulg podatkowych uważa się rozwiązania stosowane w niektórych krajach, polegające na quasi-przymusowym uczestnictwie w dodatkowych systememch emerytalnych (tzw. KiwiSaver plan w Nowej Zelandii czy automatyczne włączanie pracowników podejmujących pracę do zakładowego sys-temu emerytalnego z możliwością odstąpienia – autoentrollement w Wielkiej Brytanii). Indywidualna inicjatywa uczestników takich systemów polega na podjęciu decyzji, czy pozostaną w nich, czy też chcą wybrać opcję polegającą na wystąpieniu z systemu (tzw. „opt out”). Zwolennicy ekonomii behawioralnej (behavioural economics) uważają, że taki „łagodny przymus” dodatkowego oszczędzania na emeryturę okaże się bardziej skuteczny, a większość uczestników pozostanie w tego typu quasi-obowiązkowych

74 M. Góra, Fundusze i instytucje wspólnego inwestowania…, op. cit., s. 309–341.Warto też zauważyć, że na wszelkiego typu ulgach podatkowych zwykle najbardziej korzystają osoby osiągające wyższe dochody (wspomniany wcześniej „efekt św. Mateusza”: tym, którzy mają więcej, „będzie dodane”).

75 S. Leiber, Formen und Verbreitung der betrieblichen Altersvorsorge – Eine Zwischenbilanz, „WSI Mitteilungen” 2005, nr 6.

systemach, mimo możliwości ich opuszczenia (kierując się nie tylko motywem indy-widualnej przezorności, ale naśladując decyzje innych uczestników tego typu syste-mów dodatkowych). Ponieważ tego rodzaju podejście do upowszechniania dodatko-wych systemów emerytalnych funkcjonuje jeszcze zbyt krótko, brakuje wyników badań empirycznych, które umożliwiłyby zweryfikowanie tezy o jego większej efektywności

od tradycyjnych zachęt podatkowych76.

1.6. Zarządzanie aktywami zakładowych systemów emerytalnych